Xem mẫu
- C i lương
C i lương là m t lo i hình k ch hát có ngu n g c t mi n Nam Vi t
Nam, hình thành trên cơ s dân ca mi n đ ng b ng sông C u
[1]
Long và nh c t l .
Gi i thích ch "c i lương" (改良) theo nghĩa Hán Vi t, giáo sư Tr n
Văn Khê cho r ng: "c i lương là s a đ i cho tr nên t t hơn", th hi n qua
sân kh u bi u di n, đ tài k ch b n, ngh thu t bi u di n, dàn nh c và bài
b n.[2]
V th i gian ra đ i, theo Vương H ng S n: tuy "có ngư i cho r ng
c i lương đã manh nha t năm 1916, ho c là 1918", nhưng theo ông thì k
t ngày 16 tháng 11 năm 1918, khi tu ngGia Long t u qu c đư c công
di n t i Nhà Hát Tây Sài Gòn, cách hát m i l này m i "bành trư ng
không thôi, m đ u cho ngh m i, l y đ n ca và ca ra b ra ch nh đ n,
thêm th t mãi, v a canh tân, v a c i cách...nên c i lương hình thành lúc
nào cũng không ai bi t rõ...
- L ch s
T Đ n ca tài t
Đã đ n lúc, theo Vương H ng S n, ngư i ta nghe hát b i hoài, hát
b i mãi, cũng chán tai thét hóa nhàm[4] thì các ban tài t đ n ca xu t hi n.
Bu i đ u, kho ng cu i th k 19 đ n đ u th k 20, các nhóm đ n
ca đư c thành l p c t đ tiêu khi n, đ ph c v trong các bu i l t i tư gia,
như đám tang, l gi , tân hôn...nhưng chưa h bi u di n trên sân kh u
hay trư c công chúng.
Và n u trư c kia “c m” (trong “c m, kỳ thi, h a”) là c a t ng l p
thư ng lưu thì đ n giai đo n này nó không còn b bó bu c trong ph m vi
đó n a, mà đã ph bi n r ng ra ngoài. Chính vì th nh c tài t các t nh
phía Nam, v n i dung l n hình th c, d n dà thoát ly kh i nh c truy n
th ng có g c t Trung, B c.
Nh c l i giai đo n này, trong H i ký 50 năm mê hát, có đo n:
Căn c theo sách v thâu th p và nh ng l i c a ngư i l n
tu i nói l i, và n u tôi (Vương H ng S n) không l m thì bu i sơ kh i
c a c i lương, là do s ng u nhiên, s tình c , là do lòng ái qu c mà
nên.
- Tác gi gi i thích:
Ngư i mi n Nam có cái hay là khi bi t dùng b o l c c i h i
thân vào tù, thì h không dùng b o l c. H c đè nén lòng thương
nư c, chôn gi u trong m t b ngoài lêu l ng, chơi b i...H (nh ng
tài t ) thư ng t h p v a t p ca cho vui, v a trau gi i ngh
thu t...r i m i khi có đám tang, vào lúc canh khuya...h cũng hòa
đ n, t p dư t ca cho đúng nh p, đ đánh cơn bu n ng . Sau thành
thói t c, m i d p “quan - hôn - tang - t ” (ch nhà) đ u có m i h cho
rôm đám.[4]
Khi y, Đàn ca tài t g m hai nhóm:
Nhóm tài t mi n Tây Nam B , như: B u An, Lê Tài Kh
(Nh c Kh ), Nguy n Quan Đ i (Ba Đ i), Tr n Quang Di m,
T ng H u Đ nh, Kinh L ch Qư n, Ph m Đăng Đàn...
Nhóm tài t Sài Gòn, như: Nguy n Liên Phong, Phan
Hi n Đ o, Nguy n Tùng Bá...
Đ n l i Ca ra b
Qua l i năm 1910, ông Tr n Văn Kh i k :
- M Tho có ban tài t c a Nguy n T ng Tri u, ngư i Cái
Thia, t c g i Tư Tri u (đ n kìm), Mư i Lý (th i tiêu), Chín Quán (đ n
đ c huy n), B y Vô (đ n cò), cô Hai Nhi u (đ n tranh), cô Ba Đ c
(ca sĩ). Ph n nhi u tài t n y đư c ch n đi trình bày c nh c Vi t
Nam t i cu c tri n lãm Pháp. Khi v , h cho bi t r ng Ban t ch c
có cho h đư c đ n ca trên sân kh u và đư c công chúng đ n xem
đông đ o...[5]
Nghe đư c cách cho "đ n ca trên sân kh u", Th y H ,
ch r p chi u bóng Casino, sau ch M Tho, bèn m i ban
tài t Tư Tri u, đ n trình di n m i t i th tư và th b y trên
sân kh u, trư c khi chi u bóng, đư c công chúng hoan
nghinh nhi t li t.
Trong th i kỳ này, M Tho là đ u m i xe l a đi Sài Gòn.
Khách các t nh mi n Tây mu n đi Sài Gòn đ u ph i ghé
tr m M Tho. Trong s khách, có ông Phó Mư i Hai Vĩnh
Long là ngư i hâm m c m ca. Khi ông nghe cô Ba Đ c ca
bài T Đ i, như bài “ Bùi Ki m - Nguy t Nga”, v i m t gi ng
g n như có đ i đáp, nhưng cô không ra b . Khi v l i Vĩnh
Long, ông li n cho ngư i ca đ ng trên b ván ng a và "ca ra
b "[6]. Ca ra b phát sinh t đó, l i năm 1915 - 1916.
- Cũng theo Vương H ng S n:
các đi u ca ra b và c i lương sau này đ u ch u nh hư ng
c a các bu i hát nhân nh ng kỳ bãi tư ng do các trư ng trung h c
Taberd, M Tho, trư ng t nh Sóc Trăng...Cho nên chúng ta không
nên ơn các nhà ti n b i, ph n đông là các giáo sư trư ng Pháp, đã
có sáng ki n dìu d t và d y cho ta bi t m t ngh thu t hát ca khác
v i đi u hát b i th i y...[7]
Nhà văn Sơn Nam còn cho bi t:
năm 1917, Lương Kh c Ninh, sành v hát b i, đã di n thuy t
t i h i khuy n h c Sài Gòn: Ngư i An Nam ta thu nay v n cho
ngh hát là ngh h ti n, nên ngư i có h c th c m t ít thì không
làm…(nay) mu n c i lương ph i làm sao?...Chuy n nói đây không
khó. Có h c trò trư ng Taberd đ n lúc phát thư ng, nó ra hát theo
Lang Sa (Pháp), b t ch như Lang Sa. R t đ i là hát theo ngo i
qu c, tr em còn làm đư c, hà hu ng ngư i An Nam mà hát An
Nam không đư c sao?...R i đoàn ca nh c k ch bên Pháp m i năm
sáu tháng đã đ n Sài Gòn trình di n, có màn có c nh phân minh,
m i tu ng d t tr n m t đêm. Công chúng ngư i Vi t hâm m , th y
h p lý, thêm tranh c nh g i Sơn th y, đ p m t.[8]
- Và r i ngay năm này (1917), ông André Th n
(Lê Văn Th n) Sa Đéc l p gánh hát xi c, có thêm ít
màn ca ra b .
Hình thành C i lương
T Anh, Năm Châu, Tư Út, Phùng Há, Ba Liên
trong tu ng Khúc Oan Vô Lư ng, gánh Tr n Đ c
(C n Thơ) di n trên sân kh u kho ng năm 1931
Qua năm 1918, cũng theo Vương H ng
S n, năm 1918, b ng Tây th ng tr n ngang (Đ nh t
th chi n), m ng quá, toàn quy n Albert Sarraut n i
tay cho phép phe trí th c bày ra m t cu c hát l y ti n
dâng “m u qu c” và cho phép l p h i gánh hát đ
dân b n x lãng quên vi c nư c, th a d p đó dân
- trong Nam bèn trau gi i ngh đ n ca và đưa tài t
salon lên sân kh u...[9]. Nhân cơ h i y, ông Năm Tú
(Châu Văn Tú) M Tho chu c gánh c a ông André
Th n r i s m thêm màn c nh, y ph c và nh ông
Trương Duy To n so n tu ng, đánh d u s ra đ i
c a lo i hình ngh thu t c i lương.
Đ n năm 1920, cái tên “c i lương” xu t hi n l n
đ u tiên trên b n hi u gánh hát Tân Th nh (1920) v i
câu liên đ i:
C i cách hát ca theo ti n b
Lương truy n tu ng tích sánh văn minh.
M c dù Vương H ng S n đã nói c i
lương hình thành lúc nào cũng không ai bi t
rõ, nhưng theo s hi u c a ông thì:
Năm 1915 tr v trư c, t i
mi n Nam, tài t còn ca ki u “đ c tho i”.
Năm 1916, có ca ki u "đ i
tho i" (ca ra b )
- Đêm 16 tháng 11 năm 1918,
t i R p Hát Tây Sài Gòn, có di n
tu ng Pháp - Vi t nh t gia (t c Gia
Long t u qu c) đánh d u th i kỳ phôi thai
c a c i lương.
Sau đêm này, André Th n trư c và
Năm Tú sau, đã đưa c i lương lên sân kh u
thi t th . Năm 1922, tu ng Trang T th
v và tu ng Kim Vân Ki u di n t i r p M
Tho r i lên di n t i r p Ch L n và r p
Modern Sài Gòn...lúc này hát c i lương m i
thành hình th t s ...[10]
Và di n bi n ti p theo c a c i lương
đư c T đi n Bách khoa toàn thư Vi t
Nam tóm g n như sau:
Nh ng năm 1920 - 1930 là th i kì phát tri n r c r , nhi u
gánh hát ra đ i, n i ti ng nh t là hai gánh Phư c Cương và Tr n
Đ c có dàn k ch g m 3 lo i: các tu ng tích c a Trung Qu c, lo i xã
h i và lo i phóng tác (như "Tơ vương đ n thác", "Giá tr và danh
d ").
- Trong th i kì 1930 - 1934, ngh thu t c i lương lan truy n ra
ngoài B c và nhi u ngh sĩ xu t s c xu t hi n như Năm Ph , Phùng
Há, B y Nhiêu, Năm Châu... Th i kì kinh t kh ng ho ng, nhi u
gánh hát tan rã. D a vào tâm lí c a dân chúng ng v tôn giáo, các
gánh hát đua nhau di n các tích v Ph t, tiên, đi đ u là gánh hát
Tân Th nh.
T 1934, xu t hi n phong trào "ki m hi p", đi đ u là gánh
Nh n Tr ng và tác gi M ng Vân ngư i B c Liêu. Nh ng v n i
ti ng: "Chi c lá vàng", "Bích Liên vương n ", "B o Nguy t Nương".
T sau Cách m ng tháng Tám đ n nay... Nhi u v di n m i xu t
hi n, n i dung phong phú và đa d ng.[11]
Đ c đi m
B c c
Kh i s , các v c i lương vi t v các tích xưa, như Tr m Tr nh Ân, V
Ngũ Vân Thi u b tên, Cao Lũng vít thi t xa, Ngưu Cao t o m , Tho i
Khanh Châu Tu n...hãy còn gi mang hơi hư m theo ki u hát b i, do các
so n gi l p c i lương đ u tiên v n là so n gi c a sân kh u hát b i. Sau
này, các v v đ tài xã h i m i (g i là tu ng xã h i), như T i c a ai, khúc
oan vô lư ng, T đ tư ng... thì hoàn toàn theo cách b c c c a k ch nói,
nghĩa là v k ch đư c phân thành h i, màn, l p, có m màn, h màn, theo
- s ti n tri n c a hành đ ng k ch. Càng v sau thì b c c c a các v c i
lương, k c các v vi t v đ tài xưa cũng theo ki u b c c c a k ch nói.
Đ tài & c t truy n
Bu i đ u, k ch b n c i lương l y c t truy n c a các truy n thơ Nôm
như Kim Vân Ki u, L c Vân Tiên...ho c các v tu ng hát b i, ho c ph ng
theo truy n phim và k ch b n Pháp, nhưB ng h u binh nhung (frères
d’arme), S c gi t ngư i (Atlantide), Giá tr và danh d (Le Cid), Tơ vương
đ n thác (La dame au camélias)... Vào nh ng năm 1930, đã xu t hi n
nh ng v m i vi t v đ tài xã h i Vi t Nam như đã k trên.
Sau đó, l i có thêm các k ch b n d a vào các truy n c n Đ , Ai C p, La
Mã, Nh t B n, Mông C ...Th là c i lương có đ lo i tu ng ta, tu ng Tàu,
tu ng Tây...sau có thêm d ng tu ng ki m hi p, tu ng H Qu ng
v.v...ch ng t kh năng phong phú, bi t đáp ng s thích c a nhi u t ng
l p công chúng.
S dung n p không thành ki n c a c i lương có th coi là s lai t p,
nhưng đây cũng là khía c nh đ c đi m có tính ch t chung đ i v i văn hóa
c a vùng đ t Nam B .
- Ca nh c
Các lo i hình sân kh u như hát b i, chèo, c i lương đư c g i là ca k ch.
Là ca k ch ch không ph i là nh c k ch, vì so n gi không sáng tác nh c
mà ch so n l i ca theo các b n nh c có s n, c t sao cho phù h p v i các
di n bi n cùng s c thái tình c m c a câu chuy n.
Sân kh u c i lương s d ng cái v n dân ca nh c c r t phong phú c a
Nam B . Trên bư c đư ng phát tri n nó đư c b sung thêm m t s bài
b n m i (như D c hoài lang c a Cao Văn L u mà sau này mang
tên v ng c ). Nó cũng g m m t s đi u ca v n là nh c Trung Hoa nhưng
đã Vi t Nam hóa. Ngoài tr b n v ng c , dư i đây là m t s bài b n đư c
s d ng khá ph bi n trong các tu ng c i lương:
- Tam nam: Nam xuân, Nam ai, Nam đ o (đ o ngũ cung) - Kh c hoàng
thiên - Ph ng hoàng - N ng tình xưa - Ngũ đi m - Bài t - Sương chi u -
Tú Anh - Xang x líu - Văn thiên tư ng (nh t là l p d ng) - Ng a ô b c -
Ng a ô nam - Đo n khúc Lam giang - Phi vân đi p khúc - V ng kim lang -
Kim ti n b n - Duyên kỳ ng - U líu u xáng - Trăng thu d khúc - Xàng xê
v.v... - Và các đi u lý, như: giao duyên, lý con sáo, lý tòng quân, lý cái
mơn v.v..
Ngoài ra, khi các bài hát tây b t đ u xu t hi n trên sân kh u c i lương
như: Pouet Pouet (trong Ti ng nói trái tim), Marinella (trong Phũ phàng),
- Tango mysterieux (trong Ðóa hoa r ng)…thì lúc b y gi trong m t đoàn
c i lương xã h i có hai dàn nh c: dàn nh c c i lương thì ng i trong, còn
dàn nh c jazz thì ng i trư c sân kh u...
Di n xu t
Di n viên c i lương di n xu t như k ch nói. Ch khác là di n viên ca ch
không nói. C ch đi u b phù h p theo l i ca, ch không cư ng đi u như
hát b i. Vương H ng S n nói: Hát b i tư ng trưng nhi u quá và la l i l n
ti ng quá, trái l i c i lương ca r r cho thêm mu i...[12]
Sau này (kho ng nh ng năm 60), c i lương có pha thêm nh ng c nh múa, u
bay, di n võ...c t ch thêm sinh ng...Y ph c, tranh c nh
Trong các v di n v tu ng tích xưa hay l y c t truy n nư c ngoài thì y
ph c c a di n viên và tranh c nh trên sân kh u cũng ư c ch n l a sao g i
ư c b i c nh nơi x y ra câu chuy n, nhưng cũng ch m i có tính ư c l ch
chưa úng v i hi n th c. Trong các v v tài xã h i, di n viên ăn m c
như nhân v t ngoài i.
Ghi công
Sơ kh i nên k công ông T ng H u Đ nh (t c Phó Mư i Hai). K đó,
ngư i có công g y d ng và đưa lên sân kh u là ông André Th n. Bên
- c nh đó còn có vài ngư i góp s c như: Kinh-l ch Qu n (hay Hư n), Ph m
Đăng Đàng...
Ngoài ra còn ph i k đ n công c a nh ng b u gánh, so n gi , nh c sĩ và
các đào kép tài danh thu c th h đ u, như: Tư S (gánh Đ ng Bào
Nam), Hai Cu (gánh Nam Đ ng Ban), Tr n Ng c Vi n (gánh N Đ ng
Ban), Trương Duy To n, Ba Ð i, Hai Trì, Nh c kh , Năm Tri u, Sáu L u
(Cao Văn L u), Nguy n Tri Khương, Tr n Văn Chi u (t B y Tri u), Ba
Ð c, B y Lung, Ba Niêm, Hai Nhi u, Hai Cúc, Năm Ph , Ng c X ng, Ng c
Sương, Phùng Há, Tư S ng, Hai Gi i, Năm N , Tr n H u Trang, Tư
Chơi, Năm Châu, Ba Vân, B y Nam v.v... T t c đã góp ph n hình thành
và phát tri n lo i hình ngh thu t c i lương.
Cũng nên nói thêm, t sau Hi p đ nh Geneve (1954), c i lương càng có
cơ h i phát tri n m nh m , tr thành m t lo i hình ngh thu t, m t b môn
sân kh u có kh năng thu hút đông đ o khán thính gi . Và do sáng ki n
c a ông Tr n T n Qu c, m t nhà báo kỳ c u, gi i Thanh Tâm đư c thành
l p năm 1958 và liên ti p m i năm k sau đ u có phát huy chương và
khen thư ng cho nh ng nam n ngh sĩ tr có tri n v ng nh t trong năm.
M t s v c i lương n i ti ng
Tô Ánh Nguy t
- S u vương biên i
Tuy t tình ca
Tôn T n Gi Điên
Ngư i v không bao gi cư i
Đ i cô L u
Lá s u riêng
N a đ i hương ph n
Ti ng h c trong trăng
Sân kh u v khuya
Bên c u d t l a
Ti ng tr ng Mê Linh
T m lòng c a bi n v.v...
nguon tai.lieu . vn
