Xem mẫu
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
TÀI: “Nh ng hình th c cơ b n trong qu n lý tài
nguyên môi trư ng Vi t Nam”
0
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
M CL C
Ph n 1. M U ........................................................................................... 2
1.1 TV N ............................................................................................ 2
1.2. PHƯƠNG PHÁP TI P C N VÀ PH M VI TÀI ........................... 3
1.2.1. Phương pháp ti p c n........................................................................... 3
1.2.2. Ph m vi tài ....................................................................................... 3
PH N 2: N I DUNG ...................................................................................... 4
2.1 Nh ng khái ni m chung ........................................................................... 4
2.1.1 Khái ni m qu n lý môi trư ng .................................................................. 4
2.1.2 Khái ni m hình th c qu n lý tài nguyên môi trư ng ................................ 4
2.2. Các hình th c qu n lý tài nguyên môi trư ng ....................................... 5
2.2.1. Qu n lý nhà nư c ................................................................................. 5
2.2.2 Qu n lý tư nhân ...................................................................................... 9
2.2.3 Qu n lý d a vào c ng ng .................................................................. 20
2.3. Nh ng bài h c kinh nghi m ................................................................... 24
Ph n III. K T LU N................................................................................... 25
TÀI LI U THAM KH O............................................................................. 26
1
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Ph n 1. M U
1.1 TV N
Ngư i nghèo luôn luôn ph i ch u tác ng nhi u hơn b i tình tr ng xu ng
c p v môi trư ng. 70% dân s Vi t Nam ki m s ng t t ai, i u ó làm cho
h b ph thu c tr c ti p vào ch t lư ng và s s n có c a tài nguyên thiên nhiên.
ng th i, s phát tri n nhanh chóng v dân s , ô th hóa và kinh t cũng t o
nên s c ép ngày càng tăng i v i môi trư ng và ngư i dân, nh ng ngư i v n
ph i d a vào môi trư ng ki m s ng.
Ch t lư ng r ng ti p t c xu ng c p và 700 loài ng v t ư c xem là có nguy
cơ ti t ch ng. Tình tr ng ô nhi m môi trư ng công nghi p và ô th thư ng
xuyên vư t quá m c cho phép, trong khi b i các vùng ô th ã vư t quá
m c t i a ít nh t hai l n.
B o m s b n v ng v môi trư ng là m t ch tiêu quan tr ng c a Vi t Nam
và là m t trong tám M c tiêu Phát tri n Thiên niên k mà Vi t Nam ã cam k t
th c hi n n năm 2015. Xét m c r ng l n c a ch tiêu này, th t khó có th
o lư ng. Các ch s thông thư ng cơ b n cho th y Vi t Nam có th ang trên
ư ng ti n t i vi c ch m d t tình tr ng h y ho i môi trư ng, nhưng còn lâu m i
có th o ngư c ư c tình tr ng xu ng c p v môi trư ng c a th p k v a qua.
Chính ph Vi t Nam ã xây d ng ư c m t khuôn kh pháp lý t t cho công
tác qu n lý môi trư ng, b t u b ng nh ng s a i i v i Hi n pháp năm 1992
và ban hành Lu t B o v môi trư ng năm 1994. G n ây B Tài nguyên & môi
trư ng ư c thi t l p, trong ó có C c Môi trư ng qu c gia, T ng c c qu n lý
t ai và T ng c c Khí tư ng th y văn.
Chi n lư c Qu c gia v b o v môi trư ng 2001-2010 c a Vi t Nam ã xác
nh ba m c tiêu chung cho chính sách qu c gia v môi trư ng, ó là:
- Ngăn ch n và ki m soát tình tr ng ô nhi m.
- B o v , b o t n và s d ng b n v ng ngu n tài nguyên thiên nhiên.
- C i thi n ch t lư ng môi trư ng các khu v c ô th , công nghi p và
nông thôn.
K ho ch Hành ng qu c gia v môi trư ng (2001-2005) ã i thêm m t
bư c b ng cách t ra các ưu tiên v : phát tri n b n v ng; qu n lý nư c th i và
ch t th i r n; qu n lý r ng; tăng cư ng các nh ch v môi trư ng; giáo d c
môi trư ng; và s tham gia c a c ng ng trong công tác qu n lý môi trư ng.
2
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Hi n nay, th gi i mà chúng ta s ng ang ph i ương u v i r t nhi u th
thách. Xét trên các y u t c a th gi i t nhiên như nư c, r ng, không khí, t
tr ng, i dương và ng v t thì hơn 6 t ngư i tiêu dùng ang làm c n ki t
“máu c a hành tinh”, làm m “nh ng lá ph i c a trái t”, làm cho “b u tr i
en, khí h u x u i”, làm t tr ng “xơ xác”, làm “ô nhi m trái tim c a trái t”
và h y di t các loài ng v t c a hành tinh.
Nh ng thách th c trên ang gióng lên h i chuông c nh t nh i v i con
ngư i. òi h i con ngư i ph i tr l i ư c câu h i: Vì sao ph i qu n lý môi
trư ng? Ph i qu n lý môi trư ng như th nào?... Xét theo ti m năng và v n tri
th c kh ng l hi n có c a loài ngư i thì chúng ta hoàn toàn có th tìm ra ư c
nh ng phương sách thích h p gi i quy t nh ng v n trên.
T nh ng v n t ra như trên, nhóm tác gi chúng tôi xin c p nv n
: “Nh ng hình th c cơ b n trong qu n lý tài nguyên môi trư ng Vi t
Nam”. Trong quá trình th c hi n tài, m c dù ã có nhi u c g ng song không
th tránh kh i nh ng thi u sót. R t mong s óng góp ý ki n c a quý th y cô
giáo và các b n.
1.2. PHƯƠNG PHÁP TI P C N VÀ PH M VI TÀI
1.2.1. Phương pháp ti p c n:
Sưu t m tài li u t các ngu n khác nhau. Trên cơ s phân tích, so sánh gi a
các ngu n tài li u, chúng tôi ã t ng h p ư c nh ng hình th c qu n lý môi
trư ng phù h p v i i u ki n kinh t - xã h i c a nư c ta trong tình hình hi n
nay và m t s thành t u c a nó.
1.2.2. Ph m vi tài:
Trong gi i h n cho phép chúng tôi ch xin c p n nh ng hình th c qu n
lý tài nguyên môi trư ng và nh ng thành t u c a nó trên cơ s nh ng nghiên
c u v v n tài nguyên môi trư ng Vi t Nam
3
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
PH N 2: N I DUNG
2.1 Nh ng khái ni m chung
2.1.1 Khái ni m qu n lý môi trư ng
"Qu n lý môi trư ng là t ng h p các bi n pháp, lu t pháp, chính sách kinh t ,
k thu t, xã h i thích h p nh m b o v ch t lư ng môi trư ng s ng và phát tri n
b n v ng kinh t xã h i qu c gia".
Các m c tiêu ch y u c a công tác qu n lý v môi trư ng bao g m:
- Kh c ph c và phòng ch ng suy thoái, ô nhi m môi trư ng phát sinh trong
ho t ng s ng c a con ngư i.
- Phát tri n b n v ng kinh t và xã h i qu c gia theo 9 nguyên t c c a m t xã
h i b n v ng do h i ngh Rio-92 xu t. Các khía c nh c a phát tri n b n v ng
bao g m: Phát tri n b n v ng kinh t , b o v các ngu n tài nguyên thiên nhiên,
không t o ra ô nhi m và suy thoái ch t lu ng môi trư ng s ng, nâng cao s văn
minh và công b ng xã h i.
- Xây d ng các công c có hi u l c qu n lý môi trư ng qu c gia và các vùng
lãnh th . Các công c trên ph i thích h p cho t ng ngành, t ng a phương và
c ng ng dân cư.
Nguyên lý v tính th ng nh t v t ch t th gi i g n t nhiên, con ngư i và xã
h i thành m t h th ng r ng l n "T nhiên - Con ngư i - Xã h i", trong ó y u
t con ngư i gi vai trò r t quan tr ng. Tính th ng nh t c a h th ng "T nhiên
- Con ngư i - Xã h i" òi h i vi c gi i quy t v n môi trư ng và th c hi n
công tác qu n lý môi trư ng ph i toàn di n và h th ng. Con ngư i n m b t c i
ngu n s th ng nh t ó, ph i ưa ra các phương sách thích h p gi i quy t các
mâu thu n n y sinh trong h th ng ó. Vì chính con ngư i ã góp ph n quan
tr ng vào vi c phá và t t y u khách quan là s th ng nh t gi a t nhiên - con
ngư i - xã h i. S hình thành nh ng chuyên ngành khoa h c như qu n lý môi
trư ng, sinh thái nhân văn là s tìm ki m c a con ngư i nh m n m b t và gi i
quy t các mâu thu n, tính th ng nh t c a h th ng "T nhiên - Con ngư i - Xã
h i".
2.1.2 Khái ni m hình th c qu n lý tài nguyên môi trư ng
Là các phương sách trong qu n lý tài nguyên môi trư ng nh m em l i nh ng
l i ích to l n cho con ngư i, t o i u ki n cho s phát tri n b n v ng c a m i
qu c gia.
4
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Theo Arnstein (1969), các hình th c qu n lý khác nhau n m trong hai hình
th c cơ b n là qu n lý hành chính nhà nư c và qu n lý c ng ng. Ngoài ra
ng qu n lý hay qu n lý ngu n l i d a vào c ng ng (QLNLDVC ) là hình
th c qu n lý trung gian gi a hai hình th c trên. QLNLDVC là m t hình th c
h p tác gi a c ng ng và nhà ch c trách trong vi c chia s quy n và trách
nhi m trong qu n lý và l i ích (Pomerroy, 1995). C hai hình th c qu n lý và
qu n lý c ng ng thu n tuý u có l i ích và h n ch riêng, ôi khi không th
dung hoà hay ánh i ư c. Vì th , c n m t hình th c qu n lý k t h p hài hòa
các l i ích, s ph i h p và kh năng c a c ng ng cũng như các k năng v
khoa h c k thu t, công ngh và qu n lý c a các t ch c nhà nư c. ó là hình
th c qu n lý d a vào c ng ng. Hi u qu qu n lý s ư c nâng cao khi có s
tham gia c a ngư i s d ng ngu n l i và các bên liên quan trong vi c qu n lý
(Pomeroy, 2000 và VEEM, 2002).
Qua quá trình tìm hi u, chúng tôi nh n th y có 4 hình th c qu n lý tài nguyên
môi trư ng cơ b n sau:
- Qu n lý nhà nư c
- Qu n lý tư nhân
- Qu n lý c ng ng
- Qu n lý d a vào c ng ng
2.2. Các hình th c qu n lý tài nguyên môi trư ng
2.2.1. Qu n lý nhà nư c
Hình th c qu n lý nhà nư c là qu n lý tài nguyên môi trư ng thông qua các
công c lu t pháp, chính sách v môi trư ng trên phương di n qu c t và qu c
gia.
Lu t qu c t v môi trư ng là t ng th các nguyên t c, quy ph m qu c t i u
ch nh m i quan h gi a các qu c gia, gi a qu c gia và các t ch c qu c t trong
vi c ngăn ch n, lo i tr thi t h i gây ra cho môi trư ng c a t ng qu c gia và
môi trư ng ngoài ph m vi tàn phá qu c gia. Các văn b n lu t qu c t v môi
trư ng ư c hình thành m t cách chính th c t th k XIX và u th k XX,
gi a các qu c gia châu Âu, châu M , châu Phi. T h i ngh qu c t v "Môi
trư ng con ngư i" t ch c năm 1972 t i Thu i n và sau H i ngh thư ng nh
Rio - 92 có r t nhi u văn b n v lu t qu c t ư c so n th o và ký k t. Cho n
5
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
nay ã có hàng nghìn các văn b n lu t qu c t v môi trư ng, trong ó nhi u văn
b n ã ư c chính ph Vi t Nam tham gia ký k t.
Trong ph m vi qu c gia, v n môi trư ng ư c c p trong nhi u b lu t,
trong ó Lu t B o v Môi trư ng ư c qu c h i nư c Vi t Nam thông qua ngày
27/12/1993 là văn b n quan tr ng nh t. Chính ph ã ban hành Ngh nh
175/CP ngày 18/10/1994 v hư ng d n thi hành Lu t B o v Môi trư ng và
Ngh nh 26/CP ngày 26/4/1996 v X ph t vi ph m hành chính v b o v môi
trư ng. B Lu t hình s , hàng lo t các thông tư, quy nh, quy t nh c a các
ngành ch c năng v th c hi n lu t môi trư ng ã ư c ban hành. M t s tiêu
chu n môi trư ng ch y u ư c so n th o và thông qua. Nhi u khía c nh b o v
môi trư ng ư c c p trong các văn b n khác như Lu t Khoáng s n, Lu t D u
khí, Lu t Hàng h i, Lu t Lao ng, Lu t t ai, Lu t Phát tri n và B o v
r ng, Lu t B o v s c kho c a nhân dân, Pháp l nh v ê i u, Pháp l nh v
vi c b o v ngu n l i thu s n, Pháp lu t b o v các công trình giao thông. Các
văn b n trên cùng v i các văn b n v lu t qu c t ư c nhà nư c Vi t Nam phê
duy t là cơ s quan tr ng th c hi n công tác qu n lý nhà nư c v b o v môi
trư ng.
Ngày 15 tháng 11 năm 2004, B Chính tr (khóa IX) ã ban hành Ngh quy t
s 41-NQ/TW “V b o v môi trư ng trong th i kỳ y m nh công nghi p hóa,
hi n i hóa t nư c”. Sau hơn 4 năm tri n khai th c hi n Ngh quy t, công tác
b o v môi trư ng ã t ư c m t s k t qu nh t nh.
Lu t B o v môi trư ng (năm 2005) và Lu t a d ng sinh h c (năm 2008) ã
ư c Qu c h i thông qua, h th ng văn b n quy ph m pháp lu t v môi trư ng
ti p t c ư c b sung, hoàn thi n và bư c u áp ng ư c nhu c u th c ti n.
Nh n th c, ý th c v công tác b o v môi trư ng trong các c p u ng, chính
quy n, M t tr n T qu c, oàn th , c a các t ng l p nhân dân ư c nâng lên
m t bư c. L n u tiên nhóm ch tiêu v môi trư ng ã ư c xây d ng d a vào
các ch tiêu nh hư ng phát tri n kinh t - xã h i 5 năm 2006 - 2010 và hình
thành m c chi ngân sách cho s nghi p môi trư ng v i m c chi hàng năm
không dư i 1% t ng chi ngân sách nhà nư c. H th ng các cơ quan qu n lý môi
trư ng t Trung ương n cơ s ư c tăng cư ng, l c lư ng c nh sát môi
trư ng ã ư c thành l p và i vào ho t ng. Nh ng v n b c xúc và các
i m nóng v môi trư ng ang t ng bư c ư c gi i quy t.
6
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Tuy nhiên, vi c th c hi n các quan i m, m c tiêu, nhi m v và gi i pháp
Ngh quy t s 41-NQ/TW ã ra còn nhi u thi u sót, công tác b o v môi
trư ng còn nhi u h n ch , y u kém.
Phân tích mô hình qu n lý tài nguyên môi trư ng theo hình th c
qu n lý nhà nư c:
Chương trình 327 ti n hành t i 3 huy n thu c lưu v c Sông C là Kỳ Sơn,
Tương Dương Ngh An và Con Cuông - m t ví d v qu n lý tài nguyên theo
hình th c nhà nư c.
Các quy t nh quan tr ng v hư ng d ng tài nguyên và lu t l trong qu n lý
tài nguyên u do chính quy n trung ương quy t nh.
Các chính quy n a phương ch y u ch ư c trao quy n t ch c tri n khai
th c hi n các chương trình, chính sách c a nhà nư c trên a bàn c a a
phương mình mà không ư c quy n ra quy t nh trong vi c s d ng tài
nguyên. Chính quy n a phương ph thu c v tài chính i v i chính quy n c p
trên vì ngu n kinh phí cho vi c qu n lý b o v r ng, xây d ng v n r ng và vi c
th c hi n các chương trình d án c a chính ph các a phương u trông ch
vào s phân b k ho ch và kinh phí hàng năm c a nhà nư c cho các a
phương. Ngu n kinh phí này thư ng r t khiêm t n, không th áp ng nhu c u
c n thi t c a các a phương. Do chính quy n a phương c p cơ s khi ư c
trao quy n mà không có kh năng v tài chính nên khó có th có kh năng ra
quy t nh.
Ngư i dân ư c giao t lâm nghi p nhưng vì chính sách hư ng l i không rõ
ràng và thù lao ít i ã không thu hút ư c s u tư tr ng và b o v r ng m t
cách có hi u qu . Vi c c p phát cây gi ng không d a vào nhu c u c a ngư i
dân, cây gi ng kém ch t lư ng, không úng th i v gieo tr ng, không hư ng
d n k thu t c n thi t trư c khi tr ng là nguyên nhân t t y u d n n tình tr ng
t l cây s ng th p, b ch t b vì ch t lư ng kém, không ư c tr ng vì không có
nhu c u.
Có th th y rõ cách ti p c n áp t t trên xu ng c a các d án thu c CT
327. ánh giá v s tham gia vào các d án 327, ph n l n cán b và dân a
phương u cho r ng h không có cơ h i ư c tham gia góp ý ki n mà m i
quy t nh u áp t t trên xu ng. Hơn n a vi c h tr cây gi ng và v t tư c a
các d án này mang tính ch t “ban phát” cho ngư i dân hơn là giúp h phát tri n
7
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
các ho t ng s n xu t m t cách có hi u qu và lâu b n. S ban phát này cùng
v i vi c cung c p thông tin không y cho ngư i dân v d án ã làm cho
ngư i hư ng l i t d án coi nh s h tr c a nhà nư c d n n tình tr ng lãng
phí cây gi ng và chăn th gia súc b a bãi gây thi t h i l n cho vi c tr ng và b o
v r ng.
" Chương trình 327, dân chúng tôi ch ng ư c gì. H ưa cây xu ng và tr
vào ti n khoanh nuôi b o v . Chúng tôi l i không bi t chuy n này t trư c,
chúng tôi không ư c t p hu n. Dân ư c nh n tr ng cây l y ti n, nhưng
không u c t p hu n, cây nh n v kém l i không úng th i v nên t l s ng
th p nên Lâm trư ng không thanh toán cho ng nào!" (Ph n b n Quang Yên
xã Tam ình huy n Tương Dương).
S hư ng l i i v i các cán b các c p các ngành tham gia tri n khai th c
hi n các chính sách, chương trình, d án không có, n u có thì không áng k , vì
v y chưa t o ra ng l c thúc y h làm t t công vi c ư c giao. ây cũng là
m t trong nh ng nguyên nhân d n n tình tr ng thi u trách nhi m trong khi
th c hi n các chương trình d án như các d án thu c Chương trình 327, Giao
t giao r ng, Xoá ói gi m nghèo... m t s a phương.
K t qu th c hi n các chính sách và chương trình d án t i các a phương
ph thu c m t ph n vào tinh th n trách nhi m c a các cơ quan và cán b ư c
trao quy n. S buông l ng qu n lý, thi u s ki m tra giám sát c n thi t c a các
c p có th m quy n là tình tr ng chung gi i thích cho k t qu nghèo nàn c a m t
s chương trình, d án th c hi n trên a bàn nghiên c u.
Phân tích c i m c a chương trình 327 3 huy n thu c lưu v c Sông C là
Kỳ Sơn, Tương Dương Ngh An và Con Cuông có th th y nh ng ư c
nguyên nhân th t b i c a d án.
Qua tìm hi u v hình th c qu n lý Nhà nư c, chúng tôi rút ra m t s ưu và
như c i m sau:
M t tích c c
- Qu n lý môi trư ng trên ph m vi vĩ mô.
- ánh giá ư c hi u qu m t cách t ng h p.
- nh hư ng ư c m c tiêu, chương trình hành ng.
- m b o tính th ng nh t gi a các t ch c, cá nhân, gi a các ban ngành
ch c năng và gi a các a phương.
8
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
M t h n ch
- Vi c qu n lý nhà nư c ch y u d a trên công c lu t pháp, các ch tài vì
th vi c th c hi n t ra c ng nh c, chưa ng b và phù h p v i nhu c u c a
c ng ng và qu c gia.
- Vi c hoàn thi n cơ ch , chính sách và h th ng t ch c qu n lý nhà nư c
v b o v tài nguyên môi trư ng còn ch m, chưa ng b .
- i ngũ cán b qu n lý môi trư ng còn thi u v s lư ng, h n ch v
năng l c và trình chuyên môn, nghi p v . Trình khoa h c - công ngh b o
v môi trư ng, x lý, gi i quy t ô nhi m môi trư ng còn th p.
- Nh n th c v b o v môi trư ng và phát tri n b n v ng c a nhi u c p y,
lãnh o các c p, các ngành, doanh nghi p và nhân dân chưa y ; ý th c b o
v môi trư ng nhìn chung còn th p.
- Ngu n v n u tư và chi thư ng xuyên cho b o v tài nguyên môi trư ng
chưa áp ng ư c yêu c u. Nhi u a phương còn s d ng kinh phí s nghi p
môi trư ng cho các m c ích khác ho c s d ng không hi u qu .
- Trang thi t b ph c v công tác b o v tài nguyên môi trư ng còn thi u và
l c h u. Nhi u nơi trong ch o, i u hành ch quan tâm t i các ch tiêu tăng
trư ng kinh t , coi nh các yêu c u b o v môi trư ng; có bi u hi n buông l ng
công tác qu n lý nhà nư c, thi u kiên quy t trong vi c x lý vi ph m pháp lu t
v b o v môi trư ng; chưa gi i quy t d t i m các i m nóng, b c xúc v ô
nhi m môi trư ng.
- Tình tr ng vi ph m pháp lu t v b o v môi trư ng di n ra khá ph bi n.
Nhi u vi ph m có t ch c, tinh vi, m t s hành vi có d u hi u t i ph m. Nhi u
t ch c, cá nhân khi vi ph m nhưng không nh n trách nhi m. Tuy v y, nhà nư c
v n chưa có bi n pháp x lý hi u qu , l i nh ng h u qu n ng n cho môi
trư ng.
- Các hình th c x lý vi ph m còn mang tính chi u l , chưa s c răn e,
ngăn ng a.
- Vi c qu n lý môi trư ng chưa th c s mang l i hi u qu i v i ch t
lư ng cu c s ng c a ngư i dân do ó trong quá trình th c hi n g p nhi u khó
khăn, tr ng i như ngư i dân ti p tay, b o v cho lâm t c, …
2.2.2 Qu n lý tư nhân
9
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Qu n lý tư nhân (cá nhân, h gia ình) là hình th c qu n lý th p nh t v quy
mô. Trong ó, m i cá th là m t ch th ư c giao trách nhi m qu n lý ch t
lư ng tài nguyên môi trư ng m t khu v c trong m t lĩnh v c nào ó. Ví d
như: Qu n lý t, qu n lý r ng, qu n lý ngu n l i th y s n,…
Nhà nư c kh ng nh quy n qu n lý tài nguyên t p trung vào nhà nư c,
nhưng l i không l c th c hi n quy n này. Nhà nư c giao cho chính quy n
a phương chi ph i, nhưng quy n l c c a a phương thì có h n (Bruce, 1989).
Như phân tích qu n lý tài nguyên r ng theo hình th c nhà nư c ã th y rõ
vi c t i a hoá h qu n lý r ng nhà nư c ã d n n tình tr ng tài nguyên r ng
b suy thoái. Th t b i ó là m t trong nh ng bài h c quan tr ng nh t v phát
tri n trong n a th k qua các nư c ang phát tri n (Bromlay và Cernea,
1989). T s không thành công c a qu n lý r ng nhà nư c ã d n n ngư i ta
hy v ng r ng vi c trao quy n qu n lý r ng cho tư nhân là m t gi i pháp t t
có th b o v và phát tri n r ng.
Qu n lý tư nhân là m t lo i hình qu n lý có hi u qu , vì ch th ư c xác
nh rõ ràng, h bi t ch c ch n s ư c hư ng l i nh ng gì. Th c ti n phát tri n
c a các trang tr i trên th gi i trong nh ng năm qua ã minh ch ng rõ ràng nh t
cho lo i hình qu n lý này. Trang tr i phát tri n c v s lư ng l n ch t lư ng,
theo hư ng m r ng di n tích, s n xu t hàng hoá, t o vi c làm và tăng thu nh p
cho ngư i dân.
Nhưng n u quá nh n m nh n hình th c qu n lý tư nhân l i d n n nh ng
h u qu xã h i khác. Như Philippin ngư i ta ch coi tr ng qu n lý tư nhân và
ã gây nên h u qu xã h i: phân hoá giàu nghèo mãnh li t, Nhà nư c m t quy n
l i, không ki m soát ư c ho t ng s n xu t kinh doanh c a tư nhân.
Sơ sau ây ví d cho hình th c qu n lý ngu n tài nguyên r ng nông h :
10
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Trên cơ s phân tích sơ trên chúng tôi nh n th y hình th c qu n lý tài
nguyên rưng theo hình th c tư nhân có nh ng ưu i m cũng như h n ch sau:
M t tích c c
- Phù h p v i chính sách giao t giao r ng hi n hành nên d th c hi n.
- Ngư i dân có ch quy n trên ngu n tài nguyên ư c giao nên có i u ki n
vay v n ngân hàng u tư, phát tri n, ch ng k th a, chuy n như ng.
- G n ư c trách nhi m v i quy n l i c a ngư i dân a phương.
- Phát huy ư c s năng ng c a nông h trong vi c qu n lý phát tri n tài
nguyên.
M t h n ch :
- Phân chia t r ng c th v m t pháp lý n t ng h có nguy cơ làm m t
truy n th ng qu n lý tài nguyên thiên nhiên d a vào c ng ng, dòng h . ây là
t p quán truy n th ng quý báu c a ngư i dân b n a, h thư ng coi tài s n t
thiên nhiên là c a c c ng ng, m i ngư i u có quy n hư ng.
- Th i gian nh n t nh n r ng khá dài (thư ng t 20 - 50 năm) nên khi gia
ình tách h s có nguy cơ phát sinh mâu thu n, xé l r ng v n di n tích ã nh
bé.
- Có kh năng phát sinh mâu thu n gi a các h trong phân chia l i ích, phân
chia các lo i r ng giàu nghèo, v trí xa g n khác nhau. Trong m t buôn v n có
h không ư c nh n t nh n r ng.
- Khó thúc y các phương th c h p tác trong qu n lý, phát tri n r ng.
- Trình các h khác nhau nên vi c nh n th c và th c hi n vi c qu n lý phát
11
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
tri n r ng s không ng u.
- D m t r ng do m t s h quá khó khăn ho c vì tham l i trư c m t mà sang
như ng r ng trái phép cho nh ng ngư i s n xu t nông nghi p.
3. Qu n lý c ng ng
Qu n lý c ng ng (thôn, b n, nhóm h , nhóm ngư i cùng hư ng l i). M c
dù c ng ng không ph i là m t ch th kinh t , nhưng ây là m t lo i hình t p
th r t phù h p v i phong t c t p quán c a ngư i dân. công ng cũng là m t
ch th s h u tư li u s n xu t. Hình th c này cũng có m t m nh, m t y u c a
nó.
Phân tích hình th c qu n lý tài nguyên r ng c ng ng th y rõ hơn nh ng
ưu i m và h n ch c a hình th c này trong qu n lý r ng nói riêng và trong
qu n lý tài nguyên môi trư ng nói chung.
Trên th c t , không ph i b t c khu r ng nào Nhà nư c cũng qu n lý ư c
(nh ng khu r ng nh , phân tán, ít giá tr ) và qu n lý tư nhân cũng không th ph
h t nh ng ph n r ng còn l i. Hi n t i, trong t ng s kho ng 10 tri u ha t có
r ng c a c nư c, ã giao ư c 6 tri u ha cho t ch c kinh t (lâm trư ng, ơn
v kinh t ) và 2 tri u ha cho nông h (năm 1998), cùng v i kho ng 1 tri u ha
r ng c d ng; s r ng/ t r ng còn l i (kho ng 1 tri u ha) v n chưa có ch
qu n lý.
V y thì, ph n t còn l i ai s là ngư i qu n lý c a nh ng “khu r ng vô ch ”
ó ? Nên chăng cùng v i giao r ng/ t r ng cho tư nhân hãy trao l i nh ng khu
r ng chưa có ch này cho các c ng ng v n trư c kia ã là “ch ” c a nó?
Trên th c t , cho n nay Vi t Nam ã và ang ch t p trung t i h qu n lý
r ng nhà nư c, hi n ang trong quá trình tư nhân hóa r ng và t r ng, mà chưa
chú ý t i h qu n lý r ng c ng ng.
Th c t vi c giao t r ng cho c ng ng a phương qu n lý có hi u qu hơn
là giao t r ng cho các cá nhân, vì nhi u sáng ki n quan tr ng, c bi t là
b o v r ng, òi h i ho t ng ngoài quy mô h gia ình. Nh ng gi i pháp thích
h p luôn g n bó v i văn hóa - xã h i a phương, ánh giá cao và s d ng ki n
th c b n a v h sinh thái r ng c a ngư i dânkhuy n khích và trao quy n qu n
lý và hư ng l i tài nguyên thiên nhiên, c bi t là tài nguyên r ng c ng ng;
t o ư c nh ng òn b y thích áng thúc y s tham gia lâu dài c a ngư i dân
a phương (Messersmidt và nnk, 1996).
12
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
Xét v m t l ch s , Vi t Nam, r ng c ng ng ã t n t i t lâu i, g n li n
v i s sinh t n và tín ngư ng c a các c ng ng dân cư s ng d a vào r ng.
Hình th c này ã t o nên các phương th c s d ng tài nguyên lâu b n và g n
li n v i v n ki n th c b n a v h sinh thái r ng c a ngư i dân a phương.
Qu n lý r ng c ng ng g n li n v i ngư i dân a phương mi n núi. Ki u qu n
lý này ph bi n và ã t n t i trong m t th i gian r t dài, khi mà tài nguyên r ng
ang còn d i dào và khi Nhà nư c chưa s c qu n lý nh ng vùng xa xôi. Có
th nêu lên nh ng ví d i n hình c a h qu n lý r ng c ng ng, như h turf,
h Chipko,... n , h panchayat Nê Pan, h umunnu Nigeria, h sagia
Sudan,...
Vi c qu n lý r ng b ng phương th c này thư ng g n bó ch t ch v i v n ki n
th c b n a cùng các y u t văn hoá a phương và nhi u trong s ó có nh ng
y u t có tính ch t truy n th ng. Vi c tìm hi u, k th a m t cách có ch n l c
thông qua tham kh o các hình th c qu n lý r ng c ng ng khác nhau là c n
thi t và có ý nghĩa thi t th c, n u chúng ta mu n th c s ti p c n tìm ki m
nh ng gi i pháp cho s phát tri n các th ch c ng ng trong qu n lý tài
nguyên a phương
Hi n nay, t i nhi u a phương có nh ng khu r ng c ng ng c truy n hi n
v n t n t i và phát tri n. Như vùng m Pù Mát (Ngh An) hi n v n có 6 khu
r ng c ng ng c a ngư i Thái, an Lai (Tr n Ng c Lân và nnk, 1999).
Lu t t c và quy ư c là nh cao c a ý th c, trách nhi m c a c ng ng b n
làng. Nó m b o cho cu c s ng hi n t i c a h và s b n v ng c a cu c s ng
con cháu. Quy ư c qu n lý tài nguyên (r ng, t, nư c) luôn g n li n v i nh ng
quy ư c c a s n xu t (tr ng tr t, chăn nuôi) thu c m ng quy ư c v ngu n sinh
s ng c a c ng ng. Cùng v i nh ng lu t pháp chung c a nhà nư c, quy ư c
b n làng r t c n thi tvà h u ích ói v i c ng ng dân cư a phương, Quy ư c
mang tính c ng ng cao, g n li n l i ích và trách nhi m trong qu n lý tài
nguyên.
N i dung c a quy ư c thư ng là nh ng v n r t thi t th c trong qu n lý tài
nguyên. M i quy ư c thư ng có 3 ph n: quy n l i, trách nhi m, hình ph t. Cùng
v i s bi n ng c a t nhiên và xã h i c ng ng ngư i Thái có nh ng cách
ng x phù h p, vì v y hàng năm quy ư c ư c c ng ng tham gia th o lu n,
13
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
bàn b c, b sung s a i (n u c n). Chính s m m d o m b o tính thi t th c
c a quy ư c b n làng.
S c m nh c a các quy ư c còn ph thu c m t ph n tác ng c a h th ng
lu t pháp c a nhà nư c. Hi u l c c a các quy ư c òi h i s h tr c a nhà
nư c. Hi u l c c a các quy ư c òi h i s h tr tích c c c a các c p chính
quy n a phương (như vi c x ph t i v inh ng ngươì ngoài c ng ng vi
ph m quy ư c).
Cùng v i lu t pháp c a nhà nư c, lu t t c và quy ư c c a b n làng v qu n lý
tài nguyên ã gióp ph n vào vi c phát tri n kinh t - xã h i nông thôn và b o v
tài nguyên môi trư ng. Th c ti n m t s nơi ã ch rõ qu n lý r ng v i s tham
gia c a các c ng ng a phương s ng g n r ng là mô hình qu n lý r ng có
tính kh thi v kinh t - xã h i, phù h p v i t p quán s n xu t truy n th ng c a
nhi u dân t c Vi t Nam.
Trên cơ s i u tra t i t nh Th a Thiên Hu , có th phân chia thành 5 hình
th c r ng c ng ng sau:
1. R ng ư c nhà nư c giao cho c ng ng dân cư thôn qu n lý,
2. R ng do c ng ng qu n lý theo lu t t c/ hương ư c,
3. R ng giao cho nhóm s thích (câu l c b qu n lý).
4. R ng ư c nhà nư c giao cho nhóm h qu n lý,
5. R ng giao cho c ng ng liên thôn qu n lý,
Trong 5 hình th c trên thì hình th c 1, 3, 4 và 5 ư c nhà nư c công nh n
chính th c và hình th c 2 r ng c ng ng ư c qu n lý theo hương ư c, chưa
ư c nhà nư c chính th c công nh n nhưng m c nhiên ư c th a nh n.
T 5 hình th c trên có th chia thành 3 hình th c qu n lý r ng c ng ng
chính:
- Hình th c t ch c qu n lý r ng theo dòng t c (dòng h ), theo dân t c
C ng ng t ch c qu n lý r ng và t r ng theo dòng h , theo dân t c nơi
có di n tích r ng và t r ng nh , do h t th a nh n hay ã m c nhiên công
nh n t các th h trư c. Nh ng khu r ng này, thư ng n m g n nơi cư trú c a
các c ng ng v i các tên g i như: r ng thiêng (tôn th th n thánh theo tín
ngư ng), r ng ma (khu r ng chôn c t ngư i ch t - nghĩa a), r ng mó nư c
(khu v c b o v ngu n nư c cung c p tr c ti p cho c ng ng), r ng g gia
14
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
d ng (nơi cung c p lâm s n và LSNG cho c ng ng)
Vi c t ch c b o v r ng g n bó ch t ch v i nh ng t p quán truy n th ng và
h th ng tư tư ng c a c ng ng, vai trò c a ngư i trư ng t c ho c già làng r t
quan tr ng. H u h t các công vi c qu n lý r ng c a h u có s phân công rõ
ràng, các thành viên th c hi n t giác và nghiêm túc.
- Hình th c t ch c qu n lý r ng theo thôn, làng, buôn, b n, p
ây là hình th c t ch c qu n lý r ng c ng ng ch y u hi n nay. Hình
th c t ch c này d a trên cơ s v trí a lý và khu v c ngư i dân sinh s ng.
Ph n l n các thôn u xây d ng quy ư c/hương ư c qu n lý và b o v r ng
c ng ng, t ch c l c lư ng tu n tra r ng chuyên trách ho c phân công luân
phiên các h gia ình trong thôn. Trư ng thôn i u hành các công vi c chung
liên quan n b o v r ng c ng ng. m ts a phương, ây là các lo i
r ng và t r ng c a làng xã ư c qu n lý t lâu i, r ng tr ng c a các
HTX, r ng t nhiên ã ư c giao cho các HTX trư c ây sau khi chuy n
i HTX ã giao l i cho thôn qu n lý. Tuy Nhà nư c chưa c p gi y ch ng
nh n quy n s d ng t và công nh n quy n hư ng l i cho c ng ng, song
th c ch t c ng ng ang t qu n lý và toàn quy n s d ng các s n ph m ó.
C ng ng tham gia qu n lý r ng t nhiên c a nhà nư c theo ch khoán
b o v . ây là lo i r ng t nhiên thư ng ư c quy ho ch là r ng phòng h .
Nhà nư c khoán cho c ng ng thôn xóm b o v và s d ng ngân sách chi
tr công b o v r ng, các thành viên trong c ng ng ư c hư ng l i t r ng.
- Hình th c qu n lý r ng theo nhóm h /nhóm s thích
Hình th c qu n lý r ng này ư c th c hi n m t s nơi. Nhóm h có th
hình thành t m t s h gia ình cư trú li n nhau trong ph m vi m t thôn, m t
xóm ho c g m m t s h gia ình có quan h huy t th ng ho c h hàng; cũng
có trư ng h p là nh ng cá nhân cùng l a tu i, cùng có mong mu n ư c
tham gia qu n lý r ng. Nhóm h này t phân công b o v r ng, có th c
nhóm cùng tham gia tu n tra r ng hàng ngày, hàng tu n ho c luân phiên nhau;
m t s nhóm h có r ng g n nhau liên k t b o v r ng.
Có th so sánh khái quát các hình th c qu n lý r ng c ng ng như sau:
15
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
B ng 1. Khái quát các hình th c qu n lý r ng c ng ng
Hình i m m nh i my u
th c - Có nhi u ti m năng v các - Chưa có ranh gi i rõ ràng
m t: V trí a lý (t nhiên, tài - Chưa có tư cách pháp
nguyên thiên nhiên) nhân
- Kinh t (tài chính, s n - Vai trò trư ng thôn mang
xu t) tính hành chính và chưa có
- Xã h i (Truy n th ng, t trách nhi m pháp lý
ch c, quy ư c n i b , quan - Trình qu n lý th p
h ..) - Chưa có cơ ch tài chính,
Thôn,
- Ngu n nhân l c (lao ng, ngu n thu h n ch
b n
lãnh o). - Ph thu c vào các c p
- Có kh năng qu n lý t t c chính quy n cao hơn
các lo i r ng
- Quy mô nh , d dàng t
ch c, qu n lý, th ng nh t
- Chi phí phù h p v i quy mô
- Phù h p v i trình hi n
nh .
nay c a dân
- Khó b o v r ng các vùng
Nhóm - Phù h p v i yêu c u u tư
sâu, vùng xa.
h /nhóm s c a dân
thích - Có ti m năng tr thành c p
thôn ho c HTX ki u m i
16
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
- Khó ư c ch p nh n v m t
Thu n l i tương t như pháp lý.
Dòng t c
nhóm h - Có th t o nên mâu thu n
c c b trong c ng ng thôn.
17
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
T kinh nghi m th c ti n cho th y, quy mô thôn là phù h p cho qu n lý
r ng c ng ng vì:
- Thích h p i v i vùng sâu, vùng xa.
- Phù h p v i truy n th ng t p quán c a nhi u nhóm dân t c.
- Phù h p v i i u ki n s n xu t hi n nay c a dân khi n n kinh t ang
phát tri n.
- Phù h p i v i qu n lý t t c các lo i r ng, k c r ng phòng h và c
d ng.
- Phù h p v i trình qu n lý c a ngư i dân c p thôn.
M t s ví d v qu n lý r ng c ng ng c truy n:
• Khu r ng T Bó - Pù Cành/ “Su i nư c m c”, c ng ng dân t c Thái,
b n Tân Hương, xã Yên Khê, huy n Con Cuông.
ây là m t khu r ng không l n, di n tích hi n nay ch kho ng 4 ha n m ngay
gi a b n, c nh khe “nư c m c”, t i ây có nh ng cây g l n ư ng kính 50 - 60
cm v i các thành ph n khác nhau: trám, hoàn linh, ngát, thôi thôi, si, sung, m ,
d , .... R ng ư c khoanh vùng b o v t khi nh ng gia ình u tiên n l p
b n (vào kho ng 100 năm trư c). Trãi qua nhi u th h ngư i dân nơi ây v n t
giác tôn tr ng các quy ư c b t thành văn: không s d ng s n ph m. Ngư i ta
truy n r ng ây là vùng t thiêng v i ôi m t r ng và khe nư c m c, n u ai
t m ây ho c b t cá (cá l u) ăn thì s b phù thũng, ăn nhi u ng a nhi u, ăn
ít ng a ít và có nh ng trư ng h p t vong. C ng ng cũng l p ây “ n
mi u” th cúng gi yên m nh t và vi c gi r ng có liên quan n gi s ch
ngu n nư c Su i nư c m c.
• Khu r ng dành cho nhóm h nghèo, c ng ng ngư i Thái, b n Khe R n,
xã B ng Khê, huy n Con Cuông.
Trong quá trình giao t giao r ng b n Khe R n có 15 h nghèo không có
i u ki n nh n r ng, c ng ng dành kho ng 30 ha làm r ng b n cho h . ây là
khu r ng cách b n kho ng 3km, ch có m t con ư ng c o i qua b n ra
b n sông. Quy ư c c a c ng ng: m i ngư i dân b n u ư c s d ng r ng
này chăn th trâu bò. Riêng 15 h nghèo ư c vào khai thác c i bán v i s
lư ng b ng phương th c v n chuy n (gánh ho c vác mà không ư c s d ng
s c kéo khác). Quy ư c ã ư c c ng ng ch p nh n,vi c ki m tra ư c duy trì
18
- Ti u lu n Qu n lý tài nguyên môi trư ng TS. Nguy n Khoa Lân
b i toàn c ng ng có s h tr c a thôn b n nhưng v cơ b n m i thành viên
u t giác th c hi n.
Ngư i Tà Ôi, Vân ki u, vùng mi n Trung (Th a Thiên - Hu Lu t t c quy
nh không ư c phát r y t i các khu r ng K h Sã: Là khu r ng thu c s h u
chung c a nhi u làng. ây là khu r ng dùng vào th cúng thư ng xuyên. Vì
v y, c m không ư c phát r y, không ư c nói t c trong r ng này. Ai vi ph m
ph i n p ph t b ng trâu bò. Không c m săn b n và khai thác lâm s n ngoài g .
Kôh tâng K n: Cũng là khu r ng thu c s h u chung c a nhi u làng. Không
ư c phát r y, săn b n, khai thác lâm s n, không ư c i ti u ti n. Ai vi ph m
ph i n p ph t b ng trâu bò. Khi săn ư c c p ho c khi hai làng có xích mích c n
hòa gi i, ng bào thư ng t ch c l cúng r t l n, l v t có l n gà, rư u th t.
Ví d v qu n lý r ng c ng ng m i
Toàn t nh Th a Thiên Hu hi n có 18.999,5 ha r ng t nhiên ã giao cho
c ng ng thôn b n, nhóm h gia ình qu n lý và hư ng l i lâu dài v i th i h n
s d ng trong vòng 50 năm t i a bàn 4 huy n là Phú L c, Nam ông, Phong
i n, và A Lư i. Mô hình giao r ng cho c ng ng qu n lý và hư ng l i u
tiên t i Th a Thiên Hu ư c H t Ki m lâm Phú L c th c hi n t i Thôn Th y
Yên Thư ng (huy n Phú L c) vào năm 1999. Vi c giao r ng cho c ng ng
qu n lý v i cơ ch hư ng l i theo lư ng tăng trư ng c a r ng hoàn toàn là sáng
ki n c a ngành lâm nghi p t nh Th a Thiên Hu v i s h u thu n tích c c c a
chính quy n t nh. Qua ánh giá hi u qu th c hi n mô hình này ã kh ng nh
vi c giao r ng cho c ng ng a phương qu n lý có tác d ng tích c c n vi c
gi r ng cũng như phát tri n v n r ng ã giao. C ng ng a phương ch ng
trong vi c phòng cháy ch a cháy r ng, tu n tra x lý nghiêm các v phá r ng
trái phép, cũng như u tư kinh phí phát tri n v n r ng thông qua tr ng cây
b n a ho c khoanh nuôi tái sinh r ng. Ti p sau mô hình khá thành công này,
chính quy n huy n Phú L c ã ti p t c xúc ti n giao r ng cho c ng ng các
xã khác như xã L c Vĩnh, L c Ti n tương t như hình th c giao r ng t i thôn
Th y Yên Thư ng.
Cách qu n lý r ng c ng ng có nh ng m t tích c c và h n ch sau:
• M t tích c c:
- Trong khi ph n l n ngư i dân có hi u bi t th p v ch trương chính sách và
k thu t thì Ban lâm nghi p buôn ư c ch n là nh ng ngư i có am hi u nên d
19
nguon tai.lieu . vn
