Xem mẫu
- Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2010 15 TIÕP CËN LÝ thuyÕt NGHI LÔ CHUYÓN §æI Trong nghiªn cøu nh©n häc NguyÔn C«ng Hoan(*) 1. ThuËt ng÷ vμ kh¸i niÖm nghi lÔ Nghi lÔ cã bèn yÕu tè, tr−íc hÕt, nghi 1.1. ThuËt ng÷ lÔ lμ mét ho¹t ®éng x· héi lÆp ®i lÆp l¹i, gåm mét lo¹t c¸c ®éng t¸c cã tÝnh chÊt Tõ “nghi lÔ” tiÕng anh lμ ritual cã biÓu t−îng d−íi d¹ng móa, ca, lêi nãi, nguån gèc tõ tiÕng latin ritus(1), cã nghÜa ®iÖu bé, thao t¸c trªn mét sè c¸c ®å lμ hμnh vi cã trËt tù. Theo nghÜa réng, nã vËt,v.v… Thø hai, nghi lÔ t¸ch riªng khái bao gåm nhiÒu ho¹t ®éng ®· ®−îc h×nh c¸c ho¹t ®éng th−êng ngμy trong x· héi; thøc hãa trong v¨n hãa, thμnh nh÷ng Thø ba, nghi lÔ theo ®óng mét m« h×nh nghi lÔ th«ng th−êng trong cuéc sèng. nhÊt ®Þnh do v¨n ho¸ ®Æt ra, ®iÒu nμy cã Theo nghÜa hÑp, thuËt ng÷ nμy chØ nghÜa lμ c¸c thμnh viªn trong mét nÒn nh÷ng ho¹t ®éng mang tÝnh b¾t buéc, v¨n ho¸ nμo ®ã cã thÓ nhËn ra nghi lÔ qua chÝnh thøc diÔn ra trong bèi c¶nh thê mét lo¹t c¸c ho¹t ®éng, mÆc dï cã thÓ ph−îng t«n gi¸o, vÝ dô nh− lÔ Noel cña ch−a thÊy nghi lÔ ®ã bao giê; Cuèi cïng, Kit« gi¸o hoÆc lÔ hiÕn sinh cho Tæ tiªn. ho¹t ®éng nghi lÔ liªn quan chÆt chÏ ®Õn Theo nghÜa nμy, nghi lÔ ®éc lËp víi thÇn mét sè t− t−ëng th−êng xuÊt hiÖn trong häc còng nh− thùc hμnh ®èi lËp víi lÝ huyÒn tho¹i. Theo quan ®iÓm cña c¸c nhμ thuyÕt. Phæ biÕn h¬n, c¸c nhμ nh©n häc nghiªn cøu nh©n häc nghiªn cøu vÒ nghi sö dông thuËt ng÷ “nghi lÔ” ®Ó bao hμm lÔ th× mét buæi lÔ tèt nghiÖp ®¹i häc, lÔ bÊt k× ho¹t ®éng nμo cã møc ®é chÝnh mõng sinh nhËt cña mét ®øa trÎ, v.v… thøc cao vμ cã môc ®Ých kh«ng vÞ lîi. buéc ph¶i ¸p dông mét lo¹t c¸c ®éng t¸c, C¸ch sö dông nμy kh«ng chØ bao gåm c¸c lêi nãi, thñ tôc nèi tiÕp nhau: nghÜa lμ ho¹t ®éng t«n gi¸o râ rμng mμ cßn c¶ nghi lÔ cã bμi b¶n. Nghi lÔ lμ hμnh ®éng, nh÷ng sù kiÖn nh− lÔ héi, diÔu hμnh, kÕt nªn cÇn ph¶i chó ý ®Õn hμnh ®éng ®Ó thùc n¹p, trß ch¬i vμ chμo mõng,v.v... Nghi lÔ hiÖn bμi b¶n. §ång thêi, cö hμnh nghi lÔ cã thÓ kh«ng nãi vÒ bÊt k× lo¹i sù kiÖn còng cã thÓ lμ ®Ó diÔn gi¶i bμi b¶n ®Õn nμo cô thÓ mμ vÒ khÝa c¹nh biÓu ®¹t cña mét møc ®é cã thÓ biÕn ®æi nã. ho¹t ®éng con ng−êi. Nghi lÔ chÝnh lμ hμnh vi cña con Cßn thuËt ng÷ nghi thøc (Ceremony) ng−êi nh»m biÓu hiÖn niÒm tin t«n gi¸o. cã liªn quan nhiÒu h¬n ®Õn hμnh vi t«n BÊt cø mét t«n gi¸o nμo, dï s¬ khai hay gi¸o g¾n kÕt víi c¸c tr¹ng th¸i x· héi, ®· ph¸t triÓn, muèn tån t¹i th× ph¶i cã n¬i mμ c¸c thÓ chÕ luËt ph¸p - chÝnh trÞ còng cã mét ý nghÜa lín h¬n nghi thøc. *. ThS., §¹i häc V¨n hãa Thµnh phè Hå ChÝ Minh. 1.2. Kh¸i niÖm nghi lÔ 1. Vò Minh Chi. Nh©n häc v¨n hãa, con ng−êi, thiªn nhiªn, x· héi vµ thÕ giíi siªu nhiªn, Nxb. CTQG, H., Nghi lÔ ®−îc ®Þnh nghÜa nh− sau: 2004, tr. 311.
- 16 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2010 nh÷ng hμnh vi liªn quan ®Õn niÒm tin, BiÓu t−îng nghi lÔ lμ t¸c nh©n kÝch gäi lμ nghi lÔ t«n gi¸o. Nghi lÔ nμy ®−îc thÝch cña xóc c¶m. Cã lÏ, lêi tuyªn bè Ên thùc hiÖn víi t− c¸ch c¸ nh©n, nh−ng t−îng nhÊt vÒ tÝnh chÊt nμy cña biÓu còng cã thÓ thùc hiÖn d−íi h×nh thøc t−îng lμ cña Edward Sapir. C¸i kh¸c biÖt céng ®ång. Nghi lÔ t«n gi¸o khi ®−îc lín nhÊt trong sù ph¸t triÓn cña c¸c thÓ thùc hμnh th−êng g¾n liÒn víi mét thùc lo¹i biÓu t−îng nμy lμ “khi biÓu t−îng thÓ siªu linh hay mét thÕ giíi v« h×nh ¸m chØ h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn th«ng nμo ®ã liªn quan ®Õn niÒm tin t«n gi¸o qua sù ph¸t sinh mét c¸ch chÝnh quy hoÆc do t«n gi¸o quy ®Þnh. Nghi lÔ t«n trong h÷u thøc th× biÓu t−îng c« ®äng gi¸o cã thÓ lμ nh÷ng nghi lÔ liªn quan b¾t rÔ ngμy cμng s©u h¬n trong v« thøc ®Õn ®êi ng−êi, nh− nghi lÔ chuyÓn ®æi vμ khuyÕch t¸n tÝnh xóc c¶m cña nã (rite of passage), cóng tÕ; hoÆc nh÷ng thμnh nhiÒu lo¹i hμnh vi vμ t×nh huèng nghi lÔ liªn quan ®Õn céng ®ång nh− cÇu kh¸c xa víi ý nghÜa ban ®Çu cña biÓu an, cÇu siªu,v.v… hay nh÷ng nghi lÔ tu©n t−îng”(2). Cã bèn thuéc tÝnh cña biÓu thñ theo chu k× thêi gian nh− lÔ chuyÓn t−îng nghi lÔ: mïa, tÕt, c¸c ngμy vÝa,v.v… Nghi lÔ cã t¸c (1) Sù c« ®äng cña nhiÒu ý nghÜa dông lμ dÉn con ng−êi ®Õn víi ®èi t−îng trong mét h×nh th¸i ®¬n nhÊt; hä thê cóng, ®Õn víi t«n gi¸o vμ ng−îc (2) TÝnh tinh tÕ cña sù ¸m chØ; l¹i dÉn thÕ giíi siªu linh trong t«n gi¸o ®Õn víi con ng−êi. (3) Sù v−ît tréi cña tÝnh xóc c¶m hay thÌm kh¸t; Khi nghiªn cøu nghi lÔ, cÇn ®Ó ý ®Õn c¶ nh÷ng biÓu t−îng lÉn c¸ch cö hμnh (4) C¸c mèi liªn kÕt cña c¸c miÒn v« nghi lÔ. T− t−ëng v¨n hãa ®−îc cô thÓ thøc(3). hãa qua hμnh ®éng nghi lÔ. Bªn c¹nh ®ã, Thuéc tÝnh ®¬n gi¶n nhÊt lμ c« ®äng. cã nghi lÔ thÓ hiÖn niÒm tin t«n gi¸o, NhiÒu sù vËt vμ hμnh ®éng ®−îc thÓ hiÖn nh−ng còng cã nh÷ng nghi lÔ kh«ng trong mét mÉu h×nh ®¬n nhÊt. Thø hai, mang niÒm tin t«n gi¸o. V× thÕ, ®Ó xÐt biÓu t−îng chÝnh lμ mét sù thèng nhÊt nghi lÔ ®ã thuéc nghi lÔ t«n gi¸o hay cña nh÷ng ý nghÜa c¨n b¶n kh¸c nhau. nghi lÔ kh«ng thuéc t«n gi¸o chóng ta Nh÷ng ý nghÜa c¨n b¶n ®−îc kÕt nèi víi xÐt ®Æc tÝnh, tÝnh n¨ng cña nghi lÔ ®ã. nhau bëi chóng cïng së h÷u nh÷ng ®Æc tÝnh gièng nhau hay bëi sù liªn kÕt 2. HÖ thèng, biÓu t−îng, ph©n lo¹i trong thùc tÕ hay t− duy. Thuéc tÝnh nghi lÔ quan träng thø ba cña biÓu t−îng chÝnh 2.1. HÖ thèng nghi lÔ lμ tÝnh l−ìng cùc vÒ ý nghÜa cña chóng(4). HÖ thèng nghi lÔ (Ritual system): 2.3. Ph©n lo¹i nghi lÔ Trong nh÷ng x· héi tiÒn c«ng nghiÖp, hÖ Nghi lÔ theo chu k× thêi gian : thèng nghi lÔ lμ mét phøc hîp mang tÝnh th−êng tæ chøc theo n¨m, th¸ng d−¬ng thÓ chÕ kÕt nèi nh÷ng hμnh ®éng, ®èi lÞch, ©m lÞch, theo lÞch cña c¸c t«n gi¸o, t−îng sù kiÖn, tõ ng÷ nghi lÔ ®−îc sö lÞch cña dông trong hoμn c¶nh cô thÓ ®Ó giao tiÕp víi thÕ lùc v« h×nh ®−îc coi lμ nguån 2. A.A.Belik. Ba thuéc tÝnh cña c¸c biÓu t−îng v¨n hãa - gèc, kÕt qu¶ cña mäi ¶nh h−ëng, sù thÞnh V¨n hãa häc nh÷ng lÝ thuyÕt nh©n häc v¨n hãa, T¹p chÝ v−îng hay tai häa trong c¸c x· héi tiÒn V¨n hãa nghÖ thuËt, H., 2000, tr. 253. 3. A.A.Belik. Ba thuéc tÝnh cña c¸c biÓu t−îng v¨n hãa…, c«ng nghiÖp. ®· dÉn, tr. 254. 4. A.A.Belik. Ba thuéc tÝnh cña c¸c biÓu t−îng v¨n hãa…, 2.2. BiÓu t−îng nghi lÔ ®· dÉn, tr. 251. 16
- NguyÔn C«ng Hoan. TiÕp cËn lÝ thuyÕt nghi lÔ … 17 c¸c téc ng−êi. Ngoμi nh÷ng nghi lÔ chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè, gi¸ trÞ v¨n tu©n thñ theo thêi gian h»ng n¨m cña ho¸. HÇu hÕt, mçi c¸ nh©n sèng trong x· c¸c d©n téc cßn cã nghi lÔ theo chu k× héi ®Òu ph¶i tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n m−êi n¨m, m−êi hai n¨m (mét con theo chu k× sinh häc. Sù chuyÓn tiÕp gi÷a gi¸p), s¸u m−¬i n¨m (mét héi), hoÆc c¸c giai ®o¹n ®−îc thùc hiÖn trong qu¸ mét tr¨m n¨m,v.v…(5) tr×nh gi¸o dôc, vμ ®−îc kh¼ng ®Þnh chÝnh thøc bëi mét nghi lÔ. Nghi lÔ chuyÓn ®æi theo chu k× ®êi ng−êi: nghi lÔ nμy ®−îc Arnold Van T¸c dông cña nghi lÔ lμ sau khi Gennep ph©n tÝch kh¸ sóc tÝch vμ ®Çy ®ñ, tham dù mét nghi lÔ, con ng−êi c¶m liªn quan ®Õn nh÷ng thêi k× chuyÓn tiÕp thÊy tho¶i m¸i, t¨ng thªm niÒm tin vÒ vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm hoÆc c¶m thÊy ®−îc gi¶m nçi ®au, trÊn cña ®êi sèng c¸ nh©n cña mét con ng−êi. an vÒ mÆt tinh thÇn. Trong mét sè nghi Sù ra ®êi cña mét ®øa trÎ, lÔ thμnh ®inh, lÔ cßn cã nh÷ng hμnh vi nh»m t¹o nªn h«n nh©n, lªn l·o, tang lÔ,v.v... chøng tá mét kh«ng gian tho¸t tôc, nh÷ng hμnh c¸ nh©n con ng−êi ®ã ®· b¾t ®Çu ®−îc vi dμy vß thÓ x¸c hoÆc tho¸t tôc, thùc gia nhËp céng ®ång víi t− c¸ch lμ thμnh hiÖn nh÷ng ®éng kh¸c ngμy th−êng. viªn chÝnh thøc. Gennep chia c¸c thêi k× §ång thêi nghi lÔ còng mang yÕu tè chuyÓn ®æi thμnh 3 giai ®o¹n: t¸ch biÖt t©m lÝ, t×nh c¶m vμ ®ãng mét vai trß rÊt víi thÕ giíi tr−íc ®ã; b−íc ®Çu mang tÝnh quan träng; nghi lÔ ph¶i ®−îc tæ chøc chuyÓn tiÕp; vμ giai ®o¹n héi nhËp víi trong mét kh«ng khÝ thiªng, víi h×nh thÕ giíi míi. Nghi lÔ theo chu k× ®êi thøc rÊt kh¸c trÇn tôc. sèng cña con ng−êi ®−îc c¸c t«n gi¸o rÊt 3. LÝ thuyÕt vÒ nghi lÔ chuyÓn ®æi vμ quan t©m vμ th−êng ®−îc x¸c ®Þnh b»ng t×nh tr¹ng ng−ìng c¸c nghi lÔ kÌm theo. 3.1. LÝ thuyÕt vÒ nghi lÔ chuyÓn ®æi cña C¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi nμy trong tr−êng Arnold Van Gennep hîp c¸ biÖt còng kÐo sang giai ®o¹n sau. §Çu thÕ kØ XX, nhμ nh©n häc ng−êi Con ng−êi mang ®Ëm tÝnh x· héi, tÝnh céng Ph¸p gèc BØ, Arnold Van Gennep, ®· ghi ®ång, vμ hiÖn nay nã bÞ mê nh¹t vμ tÝnh nhËn mét sè c¸c lo¹i nghi lÔ ë kh¾p n¬i t«n gi¸o còng mê nh¹t theo. Cã nh÷ng lo¹i trªn thÕ giíi ®Òu cã cÊu tróc gièng nhau. nghi lÔ mang tÝnh c«ng khai, nh−ng còng TÊt c¶ c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi ®Òu liªn cã lo¹i bÝ mËt chØ tiÕn hμnh theo nh÷ng quan ®Õn vÞ thÕ con ng−êi (c¸ nh©n). Sau nhãm tÝn ®å t«n gi¸o riªng. mçi nghi lÔ, sù chuyÓn ®æi vai trß, vÞ thÕ, Nghi lÔ riªng cña tõng t«n gi¸o: nh»m tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, thô h−ëng, t− môc ®Ých gi¸o dôc tÝn ®å hay chøc s¾c c¸ch cña ng−êi thô h−ëng chÝnh vμ c¸c hiÓu gi¸o lÝ, tu©n thñ gi¸o luËt, gi÷ g×n ®èi t−îng tham gia theo tõng nghi lÔ phÈm chÊt ®¹o ®øc theo t«n chØ cña ®¹o kh¸c nhau. Sù chuyÓn ®æi vai trß, vÞ thÕ, nh− tuÇn ¨n chay, mïa an c− kiÕt h¹ cña tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, thô h−ëng, t− PhËt gi¸o(6)… c¸ch cña ng−êi thô h−ëng chÝnh vμ c¸c Nghi lÔ vßng ®êi ng−êi ®èi t−îng tham gia nã kh¸c hoμn toμn so víi tr−íc khi lμm nghi lÔ. Con ng−êi lu«n Nghi lÔ vßng ®êi ng−êi chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸. Nã ®−îc x¸c ®Þnh 5. §Æng Nghiªm V¹n. LÝ luËn vÒ t«n gi¸o vµ t×nh h×nh xuyªn suèt qu¸ tr×nh ®êi ng−êi tõ lóc t«n gi¸o ë ViÖt Nam, Nxb. CTQG, H., 2005, tr. 128. sinh cho ®Õn lóc qua ®êi. Nã bao gåm 6. §Æng Nghiªm V¹n. LÝ luËn vÒ t«n gi¸o vµ t×nh h×nh nhiÒu giai ®o¹n nh−: sinh në, thêi Êu th¬, t«n gi¸o ë ViÖt Nam, Nxb. CTQG, H., 2003, tr. 113. tuæi dËy th×, h«n nh©n, tuæi giμ vμ qua ®êi. Mçi giai ®o¹n cña ®êi ng−êi ®Òu 17
- 18 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2010 B¶ng 1: S¬ ®å vÒ nghi lÔ vßng ®êi(7) Giai ®o¹n Kh¸i qu¸t chung néi dung Nghi lÔ vßng ®êi Tuæi Êu th¬ Häc c¸ch øng xö cña x· héi vÒ kÜ n¨ng, kÜ thuËt, t¨ng Nghi lÔ ®Æt tªn tr−ëng, nh−ng giíi h¹n vÒ x· héi vµ tr¸ch nhiÖm kinh tÕ. Tuæi dËy th× Thêi k× ph¸t triÓn giíi tÝnh (sinh lÝ), tr¸ch nhiÖm x· héi Nghi lÔ tuæi dËy th× cña ng−êi lín trong viÖc gi¸o dôc, chØ dÉn vÒ giíi. Ch−a quan t©m nhiÒu vÒ kinh tÕ hay tr¸ch nhiÖm ®èi víi gia ®×nh, x· héi. Tr−ëng thµnh Tr¸ch nhiÖm cña gia ®×nh chÝnh lµ tÕ bµo cña x· héi. H«n nh©n vµ lµm cha mÑ Tr¸ch nhiÖm víi c¸ nh©n chÝnh lµ nu«i d¹y con c¸i, nghÜa vô chång - vî, hiÕu th¶o víi cha mÑ, t×nh th©n h÷u víi anh em b¹n bÌ th©n h÷u vµ ng−êi th©n hä hµng. Tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n ph¶i lµm ra nhiÒu cña c¶i, nhiÒu ®Æc lîi ®ñ vÒ kinh tÕ hay tr¸ch nhiÖm x· héi. Tuæi giµ vµ qua ®êi T×nh tr¹ng vÒ tuæi t¸c ngµy mét cao vµ ®iÒu kiÖn suy Lªn l·o chuÈn bÞ qua ®êi sôp vÒ thÓ chÊt. Tuæi giµ ®−îc ®Ò cao vÒ vai trß phôc vµ lµm nghi lÔ tang ma vô cña x· héi. lu«n cÇn ph¶i cã nh÷ng nghi lÔ ®Ó ®¸nh trong c¬ cÊu x· héi cña ng−êi thô h−ëng dÊu vÞ thÕ cña m×nh trong bÊt cø hoμn chÝnh vμ nh÷ng ng−êi tham dù nh−ng c¶nh, ®iÒu kiÖn, m«i tr−êng nμo mμ kh«ng ph¶i ®èi t−îng thô h−ëng chÝnh. ng−êi ®ã cã ®−îc. Chu k× sèng cña mçi Nh÷ng nghi lÔ nμy ®−îc ®¸nh dÊu bëi ng−êi tïy vμo cuéc sèng dμi ng¾n kh¸c nh÷ng giai ®o¹n rêi bá, chuyÓn tiÕp, vμ nhau, bëi bæn m¹ng cña mçi ng−êi còng t¸i héi nhËp(10). Trong thêi k× chuyÓn ®æi, kh¸c nhau. Nh÷ng nghi lÔ chuyÓn ®æi c¸ nh©n ®øng ë vÞ trÝ ng−ìng vμ th−êng cña chu k× ®êi ng−êi ®Òu ph¶i tr¶i qua x¶y ra tinh thÇn g¾n bã ®ång c¶m m¹nh c¸c giai ®o¹n sinh në, thμnh niªn, chuÈn vμ c¶m nghÜ ®ång c¶m víi nhau. nhËn, c−íi hái, ma chay,v.v…(8 ) ¤ng ®Þnh Nghi lÔ chuyÓn ®æi diÔn ra trong mçi nghÜa c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi lμ “c¸c nghi c¸ nh©n theo chu k× ®êi ng−êi. Nghi lÔ thøc ®i kÌm bÊt k× mét sù thay ®æi nμo chuyÓn ®æi lμ nghi lÔ ®¸nh dÊu sù vÒ ®Þa ®iÓm, tr¹ng th¸i, ®Þa vÞ x· héi vμ chuyÓn ®æi tõ mét giai ®o¹n sèng nμy, tuæi t¸c” (9) . hay mét sù kiÖn nμy sang mét giai ®o¹n Nghi lÔ chuyÓn ®æi lμ nh÷ng nghi lÔ sèng kh¸c hay mét sù kiÖn kh¸c. Mäi t¹o nªn sù thay ®æi quan träng vÒ vai ng−êi ai còng qua c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi trß, vÞ thÕ x· héi, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm vμ thêi gian trong mét nÒn v¨n hãa cña 7. Introduction to Cultural Anthropology, Garrick ®èi t−îng nghi lÔ chÝnh. Chóng bao gåm Bailey University of Tulsa; James peoples ohio Wesleyan University, West/Wadworth an nh÷ng lÔ kh«ng th−êng xuyªn vμ mang International Thomson Publishing Company, 1999, tÝnh c¸ nh©n nh− lÔ ®Çy th¸ng, lÔ thμnh p. 226. ®inh, lÔ c−íi, lÔ tang. Chóng cßn bao gåm 8. Arnold Van Gennep . Rites of Passage, Routledge nh÷ng lÔ th−êng xuyªn mang tÝnh céng & Kegan Paul Ltd, 1960, p. viii. ®ång b¸o hiÖu b−íc chuyÓn cña mïa vô. 9. Victor W.Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai ®o¹n ng−ìng kÝch thÝch d−íi trong c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi, Nghi lÔ chuyÓn ®æi ®¸nh dÊu viÖc c¸c Folklore: ThÕ giíi, mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ thμnh viªn trong x· héi chuyÓn tõ mét b¶n, Nxb. Khoa häc x· héi, H., 2005, tr. 327. vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, 10. Emily A.Schultz, Robert H.Lavenda. Nh©n häc quyÒn h¹n nμy sang mét vai trß, vÞ thÕ, t×nh tr¹ng quan ®iÓm nh©n sinh, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, quyÒn h¹n kh¸c gia, H., 2001, tr. 226. 18
- NguyÔn C«ng Hoan. TiÕp cËn lÝ thuyÕt nghi lÔ … 19 cña cuéc ®êi m×nh vμ x· héi ®Òu ghi preliminal rites hoÆc rites of separation; nhËn nã b»ng c¸c h×nh thøc kh¸c nhau. ng−ìng (bªn lÒ) - liminal rites hoÆc Nghi lÔ chuyÓn ®æi lμ nghi lÔ ®−îc tiÕn transition rites; vμ hËu ng−ìng (t¸i héi hμnh nh− mét sù tiÕp nhËn - khi mét c¸ nhËp) - postliminal rites hoÆc rites of nh©n ®−îc chuyÓn tõ vÞ thÕ x· héi nμy incorporation(13). C¸c giai ®o¹n nμy cã sang vÞ thÕ x· héi kh¸c. nh÷ng mèi t−¬ng quan víi nhau, c¸i nä Arnold Van Gennep ®· nªu 3 ®Æc ®iÓm trong t−¬ng quan c¸i kia. VÞ trÝ cña nã cña mét líp nghi lÔ b»ng 3 thêi ®iÓm riªng cã thÓ thay ®æi tïy theo hoμn c¶nh nh− biÖt, nèi tiÕp nhau trong thêi gian tiÕn sinh në hay lóc qua ®êi, lÔ thô ph¸p hay hμnh nghi lÔ: Giai ®o¹n ph©n li; giai ®o¹n lÔ kÕt h«n, v,v… ngo¹i biªn hay cßn gäi lμ ng−ìng kÝch Nghi lÔ chuyÓn ®æi mμ Van Gennep thÝch d−íi; vμ giai ®o¹n t¸i thu n¹p (héi ®−a ra cho thÊy tÊt c¶ c¸c nghi lÓ chuyÓn nhËp)(11). ®æi ®Òu ph¶i tr¶i qua 3 giai ®o¹n: ph©n li, Giai ®o¹n ®Çu (ph©n li) b¾t ®Çu t¸ch ngoμi lÒ, vμ héi nhËp. ng−êi thô lÔ khái vÞ thÕ cò cña hä trong Giai ®o¹n ph©n li: bao gåm hμnh vi x· héi. Giai ®o¹n gi÷a (ngo¹i biªn) lμ t−îng tr−ng b¸o hiÖu sù t¸ch rêi cña mét giai ®o¹n bång bÒnh. Ng−êi thô lÔ ®ang c¸ nh©n hay mét nhãm ng−êi khái mét ë trong giai ®o¹n nöa ë vai trß, vÞ thÕ, vÞ trÝ cè ®Þnh tr−íc ®ã trong cÊu tróc x· nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, t− c¸ch cò, nöa ë héi hoÆc khái mét hÖ thèng c¸c ®iÒu kiÖn vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, t− v¨n hãa (mét tr¹ng th¸i); c¸ch míi ch−a døt bá ®−îc nh÷ng vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, t− c¸ch cò Giai ®o¹n gi÷a - ngoμi lÒ: tr¹ng th¸i vμ còng ch−a chuyÓn sang ®ãn nhËn cña ®èi t−îng nghi lÔ (ng−êi ®−îc hoμn toμn vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch chuyÓn ®æi) lμ rÊt m¬ hå, ng−êi ®ã tr¶i nhiÖm, t− c¸ch míi. Giai ®o¹n cuèi lμ qua mét ®Þa h¹t mμ ë ®ã hÇu nh− kh«ng giai ®o¹n t¸i thu n¹p ng−êi ®−îc thô cã hoÆc hoμn toμn kh«ng cã nh÷ng thuéc h−ëng chÝnh, trë l¹i víi t©m thÕ míi tÝnh cña tr¹ng th¸i ®· qua hay tr¹ng th¸i trong c¶ gia ®×nh vμ x· héi. Sù chuyÓn s¾p ®Õn. ®æi vai trß, vÞ thÕ, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, Giai ®o¹n cuèi: ng−êi ®−îc chuyÓn ®æi t− c¸ch nμy ®−îc thay ®æi c¶ bªn trong hoμn thμnh nghi thøc. Chñ thÓ nghi lÔ, b¶n th©n c¸ nh©n vμ bªn ngoμi x· héi. mét c¸ nh©n hay mét nhãm ng−êi, l¹i ë TÊt c¶ c¸c nghi lÔ ®Òu g¾n víi sù trong tr¹ng th¸i æn ®Þnh míi vμ v× thÕ, chuyÓn tiÕp tõ hoμn c¶nh nμy sang hoμn cã nh÷ng quyÒn lîi vμ nghÜa vô cña mét c¶nh kh¸c vμ nãi lªn tÇm quan träng cña thμnh viªn ®−îc x¸c ®Þnh vμ “cã cÊu tróc” sù chuyÓn ®æi ®ã. Do ®ã, ®ßi hái cÇn cã râ rμng vμ ph¶i c− xö phï hîp víi nh÷ng riªng mét ph¹m trï ®Æc biÖt vÒ c¸c nghi quy ®Þnh theo tôc lÖ vμ chuÈn mùc ®¹o lÔ chuyÓn ®æi, vμ ®−îc ph©n chia thμnh: ®øc nhÊt ®Þnh(14). Nghi lÔ ph©n li (tiÒn ng−ìng) (rites of separation), nghi lÔ bªn lÒ (ng−ìng) 11. Arnold Van Genne p. Rites of Passage, (transition rites), vμ nghi lÔ héi nhËp Routledge & Kegan Paul Ltd, 1960, p.14. (hËu ng−ìng) (rites of incorporation). Ba 12. Arnold Van Gennep. Rites of Passage, ibid, p.11. 13. Arnold Van Gennep. Rites of Passage, ibid, p.14. lo¹i ph¹m trï nμy theo thø tù cÊp bËc 14. Victor W. Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai kh«ng thùc hiÖn cïng mét lóc víi céng ®o¹n ng−ìng kÝch thÝch d−íi trong c¸c nghi lÔ ®ång d©n c− hay trong cïng mét lo¹i chuyÓn ®æi, Folklore: ThÕ giíi, mét sè c«ng tr×nh nghi lÔ(12 ) v× chóng ®Òu ph¶i tr¶i qua nghiªn cøu c¬ b¶n, Nxb. Khoa häc x· héi, H., nh÷ng giai ®o¹n tiÒn ng−ìng - 2005, tr. 327. 19
- 20 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2010 Nghi lÔ ph©n li (rites of separation) Victor W. Turner ®· dùa trªn t− t−ëng th−êng thÊy trong ®¸m tang. Nghi lÔ héi cña Gennep vμ nhÊn m¹nh ®Õn nh÷ng nhËp (hËu ng−ìng), (rites of khÝa c¹nh tËp thÓ cña tr¹ng th¸i ng−ìng incorporation) th−êng thÊy ë trong c¸c còng nh− nh÷ng mèi liªn hÖ cña nã víi ®¸m c−íi, cßn nghi lÔ bªn lÒ ( tiÒn tiÕn tr×nh sèng cña mçi c¸ nh©n. ng−ìng), (transition rites) cã thÓ lμ mét Kh¸i niÖm ng−ìng ®· vμ ®ang ®−îc qu¸ tr×nh quan träng nh− giai ®o¹n ¸p dông kh«ng chØ trong nh÷ng sù vËt mang thai, lÔ ®Ýnh h«n, lÔ thô ph¸p. V× mang tÝnh chÊt nghi lÔ hiÓn nhiªn mμ vËy, s¬ ®å vÒ lÝ thuyÕt nghi lÔ chuyÓn ®æi nã cßn ®−îc ¸p dông réng r·i trong rÊt bao gåm tiÒn ng−ìng; ng−ìng (bªn lÒ); nhiÒu hiÖn t−îng nh− biÓu t×nh chÝnh hËu ng−ìng (t¸i héi nhËp) cã sù t−¬ng trÞ, nghØ m¸t,v.v… Do ®−îc ¸p dông vμo ®ång vÒ møc ®é quan träng, møc ®é kÜ “mäi viÖc ®©u sÏ vμo ®Êy” (vèn ®−îc quy l−ìng cña nã. ®Þnh bëi c¸c quy luËt, trËt tù t«n ti, quy 3.2. LÝ thuyÕt vÒ t×nh tr¹ng ng−ìng t¾c vμ sù ph©n lo¹i cã giíi h¹n chÆc cña Victor W. Turner chÏ), nªn cã thÓ nhËn thÊy tr¹ng th¸i ng−ìng ë bÊt cø n¬i nμo, minh chøng Victor W. Turner nghiªn cøu c¸c ®Æc cho søc m¹nh cña kh¸i niÖm nμy, nh−ng tÝnh cña mét giai ®o¹n mμ tõ tr−íc ®Õn l¹i cã nguy c¬ lμm gi¶m bít tÝnh chÝnh nay Ýt ng−êi nghiªn cøu vμ cã thÓ ®−îc x¸c vμ träng t©m cña kh¸i niÖm v× xem lμ bÞ sao l·ng, ®ã lμ v« ®Þnh h×nh - trong qu¸ tr×nh vËn dông kh¸i niÖm giai ®o¹n nghi lÔ hay giai ®o¹n ng−ìng nμy cßn n¶y sinh vÊn ®Ò phøc t¹p cã kÝch thÝch d−íi (liminal). Nh÷ng nghi lÔ liªn quan ®Õn sù trung lËp vÒ gi¸ trÞ. nhËp m«n (initiation rites) cã nh÷ng giai §èi víi nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu v¨n ®o¹n ngoμi lÒ ®Æc biÖt râ rμng, trong ®ã hãa, th× tr¹ng th¸i ng−ìng ®−îc xem lμ nh÷ng ng−êi nhËp m«n th−êng bÞ lo¹i mét liÒu thuèc gi¶i ®éc cho sù hîp lÝ trõ, bÞ t¸ch biÖt, ®−a vμo bãng tèi, che hãa, quyÒn lùc vμ quyÒn kiÓm so¸t. Cã giÊu, kh«ng thuéc nhãm nμo, lo¹i nμo. thÓ lμ mét häc thuyÕt theo kiÓu thuyÕt §iÒu nμy, chóng ta cã thÓ nãi lμ t×nh nhÞ nguyªn gi¶n ®¬n th¸i qu¸ gi÷a mét tr¹ng nöa vêi, (betwixt and between). bªn lμ mét tr¹ng th¸i ng−ìng “tèt”, víi Nh−ng nã kh«ng ë ®Þa vÞ nμy còng mét bªn lμ cÊu tróc “xÊu”. kh«ng ë ®Þa vÞ kia, kh«ng cßn lμ ®øa trÎ vμ còng ch−a trë thμnh ng−êi lín(15). Ng−ìng kÝch thÝch d−íi (Liminality) (17) : Theo Turner , ®©y lμ Theo Victor W. Turner, t×nh tr¹ng tr¹ng th¸i vμ tiÕn tr×nh chuyÓn tiÕp gi÷a ng−ìng “th−êng ®−îc vÝ nh− tr¹ng th¸i mét lÔ chuyÓn ®æi. Trong giai ®o¹n im l×m chÕt, tr¹ng th¸i thai nhi n»m ng−ìng, ®Æc tr−ng cña ng−êi thô lÔ lμ trong tö cung, ë trong bãng tèi, cßn kh«ng râ rμng bëi hä ®ang tr¶i qua mét l−ìng tÝnh, cßn ë t×nh tr¹ng hoang d·, kh«ng gian v¨n hãa cã rÊt Ýt hoÆc kh«ng vμ gièng nh− nhËt thùc hay nguyÖt cã nh÷ng thuéc tÝnh gi÷a chõng. Tr¹ng thùc”(16). Victor Turner chñ yÕu ®i s©u th¸i vμo ph©n tÝch sù chuyÓn tiÕp cña c¸ nh©n. Sù chuyÓn tiÕp ®ã lμm cho c¸ 15. Victor W. Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai ®o¹n nh©n ë tr¹ng th¸i bång bÒnh, kh«ng râ ng−ìng kÝch thÝch d−íi trong c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi, rÖt, kh«ng ë bªn nμy còng kh«ng ë bªn Folklore: ThÕ giíi, mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu c¬ b¶n, Nxb. Khoa häc x· héi, H., 2005, tr. 326. kia, kh«ng ë bªn trong còng kh«ng ë 16. Victor W. Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai ®o¹n bªn ngoμi. §©y lμ thêi k× quan träng vÒ ng−ìng kÝch thÝch d−íi..., S®d, tr. 325. nghi lÔ còng nh− ®èi víi cuéc sèng x· héi nãi chung. 20
- NguyÔn C«ng Hoan. TiÕp cËn lÝ thuyÕt nghi lÔ … 21 17. Héi khoa häc lÞch sö ViÖt Nam. Nh÷ng vÊn ®Ò tè cÊu thμnh. Nh÷ng yÕu tè cÊu thμnh nh©n häc t«n gi¸o, Nxb. §µ N½ng vµ T¹p chÝ X−a vµ nμy ®−îc t¸ch ra vμ ®−îc chÊp nhËn Nay, H., 2006, tr. 467. mét c¸ch kh«ng suy nghÜ, th× giê ®©y tr−íc ®ã hoÆc s¾p tíi mang tÝnh gi÷a t¹o thμnh vËt thÓ ph¶n ¸nh cho nh÷ng chõng. Ng−êi trong tr¹ng th¸i ng−ìng ng−êi nhËp m«n b»ng c¸c qu¸ tr×nh ®−îc cëi bá mäi ®Þa vÞ vμ thÈm quyÒn, nh− phãng ®¹i mét sè yÕu tè vμ ph©n t¸ch ra khái cÊu tróc x· héi ®−îc duy tr× biÖt chóng th«ng qua c¸c vËt ®i kÌm. Sù vμ ®−îc quy ®Þnh bëi quyÒn lùc, ®−îc truyÒn ®¹t th«ng tin còng gåm 3 qu¸ n©ng lªn mét ®Þa vÞ x· héi chung nhÊt tr×nh theo tr×nh tù: th«ng qua nguyªn t¾c vμ thö th¸ch. Mét lμ, quy m« nhá mét nÒn v¨n hãa Chñ thÓ (®èi t−îng thô th−ëng chÝnh) vÒ c¸c thμnh phÇn vμ nh©n tè ®· ®−îc cña nghi lÔ chuyÓn ®æi trong giai ®o¹n thõa nhËn; ng−ìng kÝch thÝch d−íi lμ “v« h×nh”, kh«ng vÒ thÓ x¸c th× còng lμ cÊu tróc x· Hai lμ, t¸i kÕt hîp chóng thμnh c¸c héi. Tr¹ng th¸i ®ang chuyÓn ®æi cã nghÜa khu«n mÉu vμ h×nh d¹ng k× qu¸i vμ dÞ lμ con ng−êi ®ang ë ng−ìng kÝch thÝch th−êng; d−íi, ®−îc x¸c ®Þnh b»ng mét c¸i tªn Ba lμ, t¸i kÕt hîp sao cho chóng trë hoÆc b»ng mét hÖ thèng biÓu t−îng. nªn cã ý nghÜa víi tr¹ng th¸i vμ ®Þa vÞ §Æc ®iÓm cña sù chuyÓn ®æi trong míi cña ng−êi nhËp m«n(18). nh÷ng x· héi t−¬ng ®èi æn ®Þnh, nh÷ng H¬n n÷a, trong nghi lÔ nhËp m«n cã nghi thøc nhËp m«n, mÆc dï lμ b−íc vμo nh÷ng tiÒn ®Ò nhÊt ®Þnh vμ nh÷ng nÒn ng−ìng tr−ëng thμnh cña x· héi hay t¶ng x©y dùng c¬ b¶n t¹o thμnh mét hÖ thμnh viªn cña tæ chøc nμo ®ã,v.v… ®Òu vò trô hμi hßa. B¶n th©n ng−êi nhËp m«n lμ nh÷ng giai ®o¹n ngoμi lÒ (hay ng−ìng còng kh«ng thÓ thÈm tra ®−îc b¶n chÊt kÝch thÝch d−íi). Nghi lÔ ph©n li vμ nghi cña chóng. Trong hoμn c¶nh nμo ®ã th× lÔ héi nhËp cã nhiÒu Èn ý râ rμng h¬n mμu s¾c tr¾ng, ®á, ®en ®−îc diÔn gi¶i ®Çy cÊu tróc x· héi so víi nghi lÔ ng−ìng ®ñ c¸c tÝnh chÊt t−¬ng ®ång. Nã kÕt hîp kÝch thÝch d−íi. con ng−êi vμ ®Þa vÞ cña con ng−êi mét Trong cÊu tróc cña ng−ìng kÝch c¸ch s©u s¾c, nã chØ ®ang biÕn ®æi, tån thÝch d−íi, nh÷ng ng−êi nhËp m«n ®· t¹i sù rμng buéc gi÷a c¸c c¸ nh©n, céng ®−îc ®−a ra khái vÞ trÝ cÊu tróc cña hä ®ång l¹i víi nhau. Chóng ®Òu ®−îc vμ v× vËy còng rêi bá nh÷ng gi¸ trÞ, h−ëng sù linh thiªng víi nhau vμ c¶ vÒ quy t¾c, t×nh c¶m, vμ nh÷ng kÜ thuËt mÆt x· héi. g¾n kÕt nh÷ng vÞ trÝ ®ã. Hä còng bÞ Trong nghi lÔ chuyÓn ®æi chñ yÕu t−íc bá c¸c thãi quen cò, vÒ t− duy, c¶m ph©n tÝch ®èi t−îng ®−îc thô h−ëng gi¸c vμ hμnh ®éng. Trong giai ®o¹n chÝnh trong sù thay ®æi vai trß, vÞ thÕ, ng−ìng kÝch thÝch d−íi, ng−êi nhËp nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, t− c¸ch sau mçi m«n bÞ b¾t buéc vμ ®−îc khuyÕn khÝch suy ngÉm vÒ x· héi, thÕ giíi cña hä vμ nghi lÔ. Sù chuyÓn ®æi vÒ vai trß, vÞ thÕ, nh÷ng nguån søc m¹nh ®· lμm n¶y nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm, t− c¸ch kh¸c sinh vμ duy tr× chóng. Ng−ìng kÝch tr−íc khi lμm nghi lÔ chuyÓn ®æi vÒ c¶ thÝch d−íi cã thÓ ®−îc m« t¶ phÇn nμo ®Þa vÞ trong x· héi, dßng téc, gia ®×nh nh− mét giai ®o¹n ph¶n ¸nh. Nh÷ng ý còng nh− chÝnh b¶n th©n ng−êi thô t−ëng, t×nh c¶m, vμ sù kiÖn mμ tõ tr−íc h−ëng chÝnh vμ nh÷ng ng−êi tham dù. tíi nay ®−îc kÕt thμnh h×nh d¹ng, ®−îc chÊp nhËn, vμ ®−îc chuyÓn thμnh yÕu 21
- 22 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 10 - 2010 18. Victor W. Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai ®o¹n ng−ìng kÝch thÝch d−íi trong c¸c nghi lÔ chuyÓn ®æi,... S®d, tr. 343. B¶ng 2: S¬ ®å Nghi lÔ chuyÓn ®æi(19) Giai ®o¹n Kh¸i qu¸t chung Nghi lÔ chuyÓn ®æi cã liªn ®íi Tuæi Êu th¬ Häc c¸ch øng xö cña x· héi vµ kÜ n¨ng, kÜ Nghi lÔ ®Æt tªn: sau khi ra ®êi cha thuËt, t¨ng tr−ëng vÒ c¶ trÝ n·o vµ thÓ chÊt, mÑ sÏ lµm lÔ ®Æt tªn cho ®øa trÎ. nh−ng giíi h¹n vÒ quan hÖ x· héi vµ tr¸ch nhiÖm kinh tÕ. Tuæi dËy th× Thêi k× ph¸t triÓn giíi tÝnh, tr¸ch nhiÖm x· Nghi lÔ tuæi dËy th× b−íc sang giai héi cña ng−êi tr−ëng thµnh trë thµnh ng−êi ®o¹n chuÈn bÞ trë thµnh ng−êi lín. lín, nh−ng trong mét x· héi kh«ng ®Æc quyÒn. Giai ®o¹n nµy, hä ch−a ®ñ kinh tÕ hay tr¸ch nhiÖm ®èi víi mäi x· héi. Tr−ëng thµnh (Nghi Cã tr¸ch nhiÖm víi x· héi ®èi víi c¸c hµnh vi Trong giai ®o¹n nµy, hä kÕt lÔ h«n nh©n) cña m×nh g©y ra. §ång thêi, hä ®−îc h−ëng h«n/hay trë thµnh bËc lµm cha lµm tÊt c¶ nh÷ng ®Æc lîi vÒ kinh tÕ hay tr¸ch mÑ. Bªn c¹nh ®ã, hä cã nh÷ng vÞ nhiÖm, nghÜa vô, hµnh vi cña m×nh ®èi víi thÕ x· héi, gia ®×nh,v.v… gia ®×nh, x· héi. Tuæi giµ (lªn l·o) T×nh tr¹ng tuæi t¸c cña ng−êi tr−ëng thµnh Giai ®o¹n ng−êi lín tuæi vÒ h−u, thô sau ®ã ®Õn ®é tuæi cao. Trong giai ®o¹n nµy, h−ëng nhu cÇu c¸ nh©n, vµ lµm hä cã ®iÒu kiÖn vÒ thÓ chÊt, ®Þa vÞ x· héi trßn vai trß cña m×nh ®èi víi gia trong thêi gian nµy. Trong giai ®o¹n nµy, hä ®×nh vµ x· héi cho thÕ hÖ sau noi lu«n ®Ò cao vai trß x· héi, chÝnh quyÒn, vÞ theo. thÕ cña mçi c¸ nh©n, sù sung tóc vÒ kinh tÕ cña c¸ nh©n. Qua ®êi KiÕp lu©n håi cña mçi con ng−êi ®Òu x¶y ra. Qua ®êi vµ lµm nghi lÔ ch«n cÊt Hä chuyÓn sang mét vÞ thÕ x· héi kh¸c, thÕ cho ng−êi qu¸ cè. Sù th−¬ng tiÕc giíi kh¸c. cña con ch¸u ®èi víi ng−êi qu¸ cè. ¸p dông lÝ thuyÕt nghi lÔ chuyÓn ®æi vμo nghiªn cøu mét ®èi t−îng cô thÓ phøc t¹p, nh−ng mçi ng−êi l¹i dùa trªn th«ng qua mét nghi lÔ còng rÊt khã kh¨n c¬ së vÞ trÝ cña m×nh ®Ó chän lÔ nghi vμ phøc t¹p. LÝ thuyÕt nghi lÔ chuyÓn ®æi t−¬ng xøng cho dï cã cïng mét nghi lÔ ®−îc chia thμnh 3 giai ®o¹n râ rμng, (ch¼ng h¹n nh− nghi lÔ vÒ h«n nh©n, nh−ng ®«i khi nh÷ng giai ®o¹n ®ã tang ma,...). ë lÝ thuyÕt nμy, nhÊn m¹nh kh«ng cã ranh giíi t¸ch b¹ch. V× thÕ, khi ®Õn vai trß cña c¸ nh©n, vai trß chuyÓn nghiªn cøu vÒ nghi lÔ chuyÓn ®æi, ph¶i tiÕp cña ng−ìng c¸ nh©n. Mçi c¸ nh©n cã sù linh ho¹t bëi chñ thÓ cña nã th−êng khi tr¶i qua mét nghi lÔ chuyÓn ®æi nμo lμ c¸ nh©n sèng trong mét céng ®ång ®ã, hä chuyÓn sang ®Þa vÞ vμ vÞ thÕ míi lín, chu k× sèng cña con ng−êi mang trong gia ®×nh còng nh− ngoμi x· héi, tÝnh céng ®ång gièng víi nghi lÔ vßng nh−ng kh«ng gièng nhau vÒ giai ®o¹n ®êi ng−êi. ChÝnh v× vËy, khi nghiªn cøu chuyÓn tiÕp, giai ®o¹n bªn lÒ, hay giai vÒ nghi lÔ chuyÓn ®æi còng cÇn nghiªn ®o¹n t¸i héi nhËp,v.v… ./. cøu c¶ vÒ v¨n hãa cña céng ®ång. §iÓm kh¸c biÖt khi nghiªn cøu nghi lÔ chuyÓn ®æi lμ nghiªn cøu vÒ chÝnh b¶n th©n c¸ nh©n con ng−êi. LÔ nghi cã rÊt nhiÒu vμ 19. Victor W. Turner. T×nh tr¹ng nöa vêi: Giai ®o¹n ng−ìng..., S®d, tr. 343. 22 View publication stats
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học