Thử bàn về biểu hiện của Tôn giáo - Đặng Nghiêm Vạn

24 X· héi häc sè 3 (59), 1997 thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o 1 §Æng Nghiªm V¹n 1. Lµ s¶n phÈm cña x· héi, t«n gi¸o tån t¹i vµ thay ®æi víi x· héi loµi ng−êi. Con ng−êi cã nhu cÇu vËt chÊt, còng cã nhu cÇu tinh thÇn, trong ®ã cã nhu cÇu t«n gi¸o. §· cã mét thêi, mçi mét thÞ téc, mét bé l¹c, mét d©n téc ®Òu cã t«n gi¸o riªng cña m×nh. VÒ sau, qua sù giao l−u v¨n ho¸ (trong ®ã cã t«n gi¸o) trong tõng khu vùc, hoÆc trªn kh¾p toµn cÇu, b»ng ph−¬ng ph¸p hoµ b×nh hay vò lùc, n¶y sinh hiÖn t−îng cã nhiÒu t«n gi¸o phæ cËp trªn toµn cÇu (®¹o Kit«, ®¹o Håi, ®¹o PhËt...) hoÆc trong tõng khu vùc trªn nhiÒu quèc gia (®¹o Khæng, §¹o gi¸o, ®¹o thê cóng tæ tiªn); ng−îc l¹i cã hiÖn t−îng mét quèc gia cã nhiÒu t«n gi¸o. CÇn nh¾c mét ®iÒu qua thêi gian vµ kh«ng gian cho dï cã cïng mét tªn gäi, bªn c¹nh nh÷ng ®iÓm chung, sù biÓu hiÖn cña mét t«n gi¸o còng l¹i kh¸c nhau ë tõng thêi ®iÓm lÞch sö vµ ë tõng quèc gia - d©n téc. HiÖn nay, t×nh h×nh t«n gi¸o cã chiÒu h−íng ®−¬ng biÕn ®æi. Sù ®éc t«n cña mét t«n gi¸o trong mét quèc gia ®· bÞ c¸ch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn b¾t ®Çu ph¸ vì. ThiÕt chÕ thÕ tôc ®−îc chÊp nhËn ë mét sè n−íc; chÝnh s¸ch tù do t«n gi¸o, kh«ng ph©n biÖt ®èi xö víi c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau ®−îc thùc hiÖn réng r·i h¬n ë nhiÒu n−íc. ¥` nh÷ng n−íc cßn duy tr× thÓ chÕ quèc gi¸o còng kh«ng thÓ ®µn ¸p, phñ nhËn c¸c t«n gi¸o cïng tån t¹i nh− thêi tiÒn c«ng nghiÖp; nÕu ch¨ng chØ cã sù ph©n biÖt ®èi xö. Xu thÕ thÕ tôc ho¸, c¸ nh©n ho¸ tõ ®Êy dÉn ®Õn sù ph©n chia thµnh nhiÒu hÖ ph¸i hoÆc sù xuÊt hiÖn nh÷ng hiÖn t−îng t«n gi¸o míi. §Æc biÖt xu thÕ d©n téc ho¸ lµ nh÷ng xu thÕ ®−¬ng diÔn ra trªn ph¹m vi toµn cÇu, còng nh− ë tõng n−íc, víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Trong mét x· héi mµ vai trß c¸ nh©n (hiÓu theo ®óng nghÜa cña nã) ®−îc t«n träng; quyÒn tù do, b×nh ®¼ng ®−îc ®Ò cao, thêi chÕ ®é ®éc thÇn trong mét t«n gi¸o còng bÞ sè ng−êi ngµy mét ®«ng hoµi nghi. CÇn chó ý nhËn xÐt cña A.Malraux: "VÊn ®Ò then chèt ë cuèi thÕ kû nµy sÏ lµ vÊn ®Ò t«n gi¸o ®−îc diÔn ra d−íi mét d¹ng kh¸c víi sù hiÓu biÕt cña chóng ta; còng nh− ®¹o Kit« ®· tiÕn hµnh ®èi víi nh÷ng t«n gi¸o cæ ®¹i. Nh−ng nã sÏ kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò §Êng Tèi Cao (1). Con ng−êi ta sÏ thÊy kh«ng chØ cã mét t«n gi¸o, mµ nhiÒu t«n gi¸o; hay nh− tªn mét cuèn s¸ch, con ng−êi sÏ ra khái nh÷ng t«n gi¸o, mµ l¹i trë l¹i c¸i t«n gi¸o (le religieux). 2. Mét vÊn ®Ò ®· manh nha tõ cuèi thÕ kû thø XIX vµ ®Õn sau §¹i chiÕn thÕ giíi thø hai, ®−îc hÇu hÕt giíi khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®ång ý lµ "thuyÕt t−¬ng ®èi v¨n ho¸ hiÖn ®¹i ®· chÊm døt t×nh tr¹ng toµn cÇu ho¸ nh÷ng kh¸i niÖm ®Æc thï cña v¨n ho¸ ph−¬ng T©y" (2). C«ng b»ng mµ xÐt, do sím x©y dùng ®−îc mét nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i, ngµnh khoa häc cã tÝnh hÖ thèng ®−îc b¾t ®Çu ë ch©u ¢u vµ nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c¸c ngµnh khoa häc, kÓ c¶ vÒ khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n còng ®−îc x©y dùng ®Çu tiªn ë ®ã. Cïng víi sù bµnh tr−íng cña chñ nghÜa thùc d©n, tiÕp theo lµ sù bõng tØnh vµ trçi dËy cña c¸c quèc gia - d©n téc ph−¬ng ®«ng, thóc ®Èy c¸c nhµ häc gi¶ ph−¬ng t©y tiÕp cËn vµ nghiªn cøu víi nh÷ng nÒn v¨n minh ngoµi ch©u ¢u. Tõ sù ng¹c nhiªn, ®Õn sù lóng tóng do kh«ng thÓ lý gi¶i ®óng ®¾n nh÷ng hiÖn t−îng x· héi, v¨n ho¸ 1 Bµi viÕt nµy lµ mét ®o¹n ®−îc s¾p xÕp l¹i cña bµi : Mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ t×nh h×nh t«n gi¸o hiÖn nay cña t¸c gi¶. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn §Æng Nghiªm V¹n 25 ph−¬ng §«ng theo nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc ban ®Çu tõ ch©u ¢u, mét sè häc gi¶ trªn ®· hoµi nghi, g¾ng tho¸t ra c¸i nh×n theo chñ nghÜa d©n téc trung t©m (ethnocentrisme), nh−ng ch¼ng ph¶i dÔ dµng g× do thiÕu sù hiÓu biÕt ®èi t−îng m×nh ®−¬ng tiÕp cËn, mét sè Ýt do c¸i nh×n trÞch th−îng ®Çy s«-vanh cña b¶n th©n. K.Marx vµ F.Engels ®· thÊy ®−îc ®iÒu ®ã vµ ®· cã mét sè ý kiÕn vÒ ph−¬ng §«ng trªn c¸c t¸c phÈm cña hai «ng vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ - x· héi. Víi sù thËn träng ®¸ng kÝnh phôc, ®Ó kh¸i qu¸t ho¸, K.Marx chØ ghi l¹i trong mét b¶n nh¸p ph©n tÝch cã hÖ thèng vÒ c¸c h×nh th¸i cã tr−íc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa (3); ë ®ã ta thÊy ®−îc tÝnh ®a d¹ng trong sù ph¸t triÓn thèng nhÊt cña nh©n lo¹i vµ nh÷ng ®Æc thï cña ph−¬ng §«ng mµ «ng gäi lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. B¶n th¶o ®ã ®· soi s¸ng cho viÖc ph©n tÝch ®óng ®¾n x· héi ViÖt Nam nãi riªng vµ ph−¬ng §«ng nãi chung thêi tiÒn t− b¶n chñ nghÜa. §iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn lµ víi thùc tiÔn cña cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, víi vèn hiÓu biÕt kh¸ s©u s¾c vÒ ph−¬ng §«ng nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng, víi viÖc b«n ba kh¾p c¸c ch©u Phi, Mü, ¢u, Hå ChÝ Minh ®· nhËn thøc ®−îc sù kh¸c biÖt ®ã ngay tõ n¨m 1924 trong mét tµi liÖu B¸o c¸o vÒ B¾c Kú, Trung Kú vµ Nam Kú. "M¸c ®· x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh trªn mét triÕt lý nhÊt ®Þnh cña lÞch sö, nh−ng lÞch sö nµo ? LÞch sö ch©u ¢u. Mµ ch©u ¢u lµ g×? §ã ch−a ph¶i lµ toµn thÓ nh©n lo¹i. M¸c cho ta biÕt r»ng sù tiÕn triÓn c¸c x· héi tr¶i qua ba giai ®o¹n chÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é n«ng n«, chÕ ®é t− b¶n; vµ trong mçi giai ®o¹n Êy, cuéc ®Êu tranh giai cÊp cã kh¸c nhau. Chóng ta ph¶i coi chõng! C¸c d©n téc ViÔn §«ng cã tr¶i qua hai giai ®o¹n ®Çu kh«ng ? ... Xem xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c vÒ c¬ së lÞch sö cña nã, cñng cè nã b»ng d©n téc häc ph−¬ng §«ng. §ã chÝnh lµ nhiÖm vô mµ c¸c X« viÕt ®¶m nhiÖm (ban thuéc ®Þa cña chóng t«i võa nhËn ®−îc th− mêi tham gia c«ng viÖc nµy)"... (4). Nh÷ng ý kiÕn trªn ®−îc ®−a ra v× Hå ChÝ Minh ch−a tiÕp cËn ®−îc tµi liÖu cña K. Marx nãi trªn xuÊt b¶n sau ®ã mét thêi gian. Nh− vËy lµ nhËn thøc cña K.Marx vµ Hå ChÝ Minh, nh÷ng nhµ t− t−ëng lín, ®· gÆp nhau. ë ViÖt Nam, kh«ng cã chÕ ®é chiÕm n« ®iÓn h×nh, còng nh− kh«ng cã chÕ ®é n«ng n« theo kiÓu thêi Trung cæ ch©u ¢u. §ã lµ kÕt luËn gÇn nh− thèng nhÊt cña giíi khoa häc ngµy nay. 3- VÊn ®Ò ®«ng, t©y l¹i trë nªn phøc t¹p h¬n khi nghiªn cøu lÜnh vùc thuéc vÒ t©m thøc t«n gi¸o (mentalilÐ religieuse), do ®Æc tr−ng cña nã kh«ng chØ lµ mét ý thøc hÖ, mµ cßn lµ mét hiÖn t−îng v¨n ho¸, x· héi, nhÊt lµ khi nã ®· ¨n s©u bÐn rÔ vµo mét céng ®ång vµ trë thµnh mét tËp tôc g¾n chÆt víi nh÷ng hiÖn t−îng chñ yÕu vµ quan träng trong ®êi sèng cña mét con ng−êi, mét céng ®ång. HiÓu t−êng tËn ®−îc nã kh«ng ph¶i lµ dÔ, kh«ng chØ ®èi víi c¸c häc gi¶ ph−¬ng T©y, mµ c¶ víi b¶n th©n c¸c häc gi¶ ph−¬ng ®«ng ®· chÞu ¶nh h−ëng cña nÒn häc vÊn ph−¬ng T©y. C«ng b»ng mµ nãi, chÝnh mét sè Ýt c¸c nhµ häc gi¶ ph−¬ng T©y l¹i ®· nh×n ra tr−íc sù kh¸c biÖt §«ng T©y, trong khi mét sè ®«ng vÉn nh− "gµ bÞ hãc tãc". RÊt gÇn ®©y th«i, vÊn ®Ò míi ®−îc râ rµng h¬n, tuy r»ng vÒ nguyªn t¾c ng−êi ta ®· hiÓu "Kh¸i niÖm t«n gi¸o∗ thuÇn tuý ph−¬ng T©y kh«ng t−¬ng ®−¬ng víi nh÷ng kh¸i niÖm cña nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh¸c" (5). ∗ CÇn l−u ý thuËt ng÷ t«n gi¸o míi du nhËp sang ch©u ¸ ch−a l©u kh«ng tr−íc thÕ kû XVIII. ViÖc sö dông thuËt ng÷ tÝn ng−ìng còng thay ®æi néi dung, vµ ch¾c gÇn ®©y míi ®−îc sö dông theo h−íng nh− mét h×nh thøc thÊp kÐm h¬n t«n gi¸o, hay chØ dïng riªng ®Ó chØ niÒm tin t«n gi¸o. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 26 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o Linh môc L. CadiÌre ®· sím nhËn thøc ra ®iÒu ®ã khi nghiªn cøu t«n gi¸o ViÖt Nam, tuy lóc ban ®Çu «ng vÉn kh«ng khái lóng tóng khi lý gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ. Ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû thø 2 (1913), trong héi nghÞ t«n gi¸o - d©n téc häc ë Louvain, «ng ®· cã mét c¸i nh×n kh¸i qu¸t ®¸ng chó ý: "Víi ng−êi thæ d©n, chóng ta lµ ng−êi xa l¹, lµ ng−êi thuéc vÒ mét chñng téc kh¸c, mét t«n gi¸o kh¸c. Chóng ta lµ nh÷ng ng−êi ®· tÊn c«ng vµo th¸nh thÇn cña hä, lµ ®¹i diÖn mét d©n téc ®· thèng trÞ tæ quèc hä, ®· lµ ng−êi ®ång téc cña nh÷ng quan cai trÞ ®· ®ßi hái hä nh÷ng thuÕ m¸ ®¸ng nguyÒn rña (6). Trong lÜnh vùc t«n gi¸o, L.CadiÌre, mét häc sinh tr−êng thµy dßng, ®· ®−a ra mét nhËn xÐt rÊt ®¸ng tr©n träng, khi vÝ t«n gi¸o ViÖt Nam gièng nh− mét khu rõng nhiÖt ®íi víi nh÷ng vÎ mu«n mµu tuy kh¸c biÖt, nh−ng vÉn lµ mét. TiÕp ®ã «ng viÕt "Nh÷ng d©n téc ViÔn §«ng, ®Æc biÖt lµ ng−êi ViÖt Nam, lµ ng−êi mang ®Ëm t©m thøc t«n gi¸o (T¸c gi¶ nhÊn m¹nh). ThuËt ng÷ t«n gi¸o bao hµm nhiÒu møc ®é, nhiÒu s¾c th¸i. NÕu ta hiÓu t«n gi¸o lµ niÒm tin vµo mét §Êng TuyÖt ®èi, ®Çy lín lao vµ hoµn h¶o; lµ sù hîp nhÊt b»ng tÊt c¶ tÊm lßng cña b¶n th©n víi §Êng Tèi cao hiÖn diÖn ë kh¾p mäi n¬i; lµ sù hîp nhÊt b»ng c¶ tr¸i tim víi §øc Chóa ®Çy lßng b¸c ¸i, ngù trÞ vµ n¾m gi÷ tÊt c¶. Cuèi cïng v× lßng biÕt ¬n vÒ sù toµn thiÖn tét cïng, thÓ hiÖn ra b»ng sù t«n thê mét c¸ch xøng ®¸ng víi §Êng Tèi cao ®ã; thêi ta ph¶i nãi ng−êi ViÖt Nam kh«ng cã t«n gi¸o. Kh¸i niÖm vÒ §Êng Tèi cao tuét khái hä; hä sèng kh«ng cã Chóa. Nh−ng nÕu ta quan niÖm t«n gi¸o lµ niÒm tin vµ thùc hµnh ¶nh h−ëng ®Õn c¸ch øng xö theo lÏ ph¶i cña cuéc ®êi, ®Õn mét thÕ giíi siªu nhiªn, thêi ta ph¶i nhËn thÊy ng−êi ViÖt Nam cã c¸i ®øc tÝnh ®ã ë møc ®é cao(7). Khi cã ng−êi lÇm t−ëng ng−êi ViÖt Nam tin ë Trêi vµ cho r»ng Trêi chÝ Ýt còng t−¬ng øng ë d¹ng nguyªn thuû cña kh¸i niÖm Chóa (Dieu), «ng nhÊn m¹nh ®ã kh«ng ph¶i lµ ý nghÜ cña «ng(8). V× sao l¹i cã sù kh¸c biÖt ®ã. Cã thÓ cã nhiÒu c¸ch gi¶i thÝch vµ hiÖn nay giíi khoa häc còng cßn tiÕp tôc tranh luËn. Nh−ng mét ®iÒu kh«ng chèi c·i ®−îc, nh©n lo¹i lµ mét, con ng−êi lµ mét. T«n gi¸o lµ mét thùc thÓ kh¸ch quan cña loµi ng−êi. VËy nã ph¶i cã mét néi dung c¬ b¶n hay mét cèt lâi gièng nhau, tuy r»ng sù biÓu hiÖn cña nã rÊt, rÊt ®a d¹ng. VÒ ph−¬ng diÖn nh©n lo¹i häc t«n gi¸o (anthoropologie religieuse) víi nh÷ng cø liÖu so s¸nh, sù kh¸c nhau ®ã ®−îc quyÕt ®Þnh bëi hoµn c¶nh ®Þa lý vµ lÞch sö v¨n ho¸ kh¸c nhau gi÷a c¸c khu vùc vµ téc ng−êi, nhÊt lµ khi con ng−êi ®· b−íc vµo ng−ìng cöa cña v¨n minh (theo c¸ch hiÓu cña L.Morgan vµ Ph. Engels), khi nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt ®· thay thÕ vÒ c¬ b¶n nÒn kinh tÕ chiÕm ®o¹t. ë ®©y nÕu xÐt vÒ mÆt nµo ®ã, ta cã thÓ thÊy cã nh÷ng c− d©n sinh sèng chñ yÕu b»ng ch¨n nu«i du môc vµ c− d©n sèng chñ yÕu b»ng trång trät. A.G.Haudricourt, mét nhµ b¸c häc lín, mét ng−êi céng s¶n ch©n chÝnh, ®· cho ta mét thÝ dô vÒ nguyªn nh©n sù kh¸c nhau mµ L. CadiÌre nªu lªn khi chän hai miÒn ®iÒn h×nh, mét cho c− d©n du môc miÒn CËn §«ng vµ §Þa Trung H¶i∗∗ . Nãi riªng vÒ c− d©n trång trät miÒn ViÔn §«ng, ë ®Êy do sù Èm −ít cña giã mïa nhiÖt ®íi kh«ng cho phÐp mét c− d©n nµo d¸m t¸ch rêi ch¨n nu«i ra khái trång trät hay ®óng h¬n kh«ng tån t¹i mét lo¹i h×nh ch¨n nu«i gia sóc lín thuÇn tóy. ë ®©y môc ®Ých ch¨n nu«i chØ lµ mét bé phËn phô vµo trång trät, do ®Êy cuéc ®¹i ph©n c«ng lao ®éng x· héi lÇn thø nhÊt: ch¨n nu«i t¸ch khái trång trät kh«ng diÔn ra, hay nãi ®óng h¬n, ®ã chØ lµ më ®Çu cho nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt trë thµnh h×nh thøc s¶n xuÊt chñ yÕu (9). 4. Trong cuèn Hai ch©n trªn mÆt ®Êt (10), cuèn s¸ch cã tÝnh tæng kÕt cuéc ®êi khoa häc cña A.G.Haudricourt, tõ n¨m 1948, «ng ®· chØ ra r»ng chØ ë ph−¬ng T©y vµ vïng CËn §«ng, n¬i nghÒ ∗∗ A.G. Haudricourt cã lý khi kh«ng chän Ên §é v× ë ®Êy cã sù ®an xen gi÷a c− d©n ch¨n nu«i vµ trång trät; còng kh«ng chän miÒn Trung A` vµ SibÐrie, n¬i cã c¸c c− d©n ch¨n nu«i du môc thuÇn chÊt, nh−ng l¹i ch−a ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph¸t triÓn cho ®Õn khi mét bé phËn tiÕp nhËn ®¹o Håi... (Xem chó thÝch 10) Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn §Æng Nghiªm V¹n 27 ch¨n nu«i ®¹i gia sóc ph¸t triÓn míi sinh ra chÕ ®é chiÕm n« ®iÓn h×nh, tõ ®Êy míi nÈy ra ý niÖm ®éc thÇn. ë ®Êy, con ng−êi kh«ng chØ thuÇn d−ìng mµ cßn d¹y dç, uèn n¾n cho bµy chã b¶o vÖ vµ ch¨m sãc ®µn cõu, vµ ®µn cõu l¹i ngoan ngo·n theo con cõu ®Çu ®µn. V× thÕ, ë ®ã míi s¶n sinh ra chÕ ®é chiÕm n« chÊp nhËn mét chñ n« duy nhÊt, tõ ®Êy míi sinh ra ®¹o Do Th¸i, vµ vÒ sau lµ ®¹o Kit«, nh÷ng t«n gi¸o chØ chÊp nhËn mét vÞ thÇn ®éc t«n, mét §Êng S¸ng thÕ. Bãng d¸ng ng−êi ch¨n chiªn víi bÇy chã ®−îc d¹y dç, cïng víi con chiªn ®Çu ®µn vµ ®µn chiªn cói ®Çu ngoan ngo·n ®i theo thÓ hiÖn ë ®©y. ë nh÷ng n¬i ®ã, tiÕp theo lµ nh÷ng n¬i theo ®¹o Håi, víi m« h×nh pháng theo ®¹o Kit«, c¸c t«n gi¸o b¶n ®Þa cã tõ tr−íc, kÓ c¶ ®¹o tæ tiªn ®Òu bÞ coi lµ tµ gi¸o vµ bÞ c¸c t«n gi¸o ®äc thÇn xo¸ bá kh«ng th−¬ng tiÕc. Tuy nhiªn, nh÷ng t«n gi¸o ®éc thÇn nµy khi bµnh tr−íng ra khái n¬i xuÊt ph¸t, sang c¸c ch©u lôc kh¸c vÉn ph¶i chÞu t¸c ®éng cña sù tiÕp biÕn v¨n ho¸ ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Theo dßng t− duy trªn, theo t«i, ë miÒn ViÔn §«ng trång lóa, mét céng ®ång hîp quÇn trªn mét l·nh thæ dùa theo mét hÖ thèng t−íi tiªu däc theo con suèi ch¹y ngang thung lòng, hay mét hÖ thèng ®ª ®iÒu hay kªnh l¹ch d−íi ®ång b»ng, d−íi sù dÉn d¾t cña mét ng−êi, nh−ng c«ng søc khai ph¸ lµ thuéc tÊt c¶ mäi ng−êi. Lóa l¹i tõ nhiÒu nh¸nh m¹ hay nhiÒu h¹t n¶y sinh ra thµnh nhiÒu côm, nhiÒu côm thµnh c¶ c¸nh ®ång; kÕt qu¶ lµ nµo ai nghÜ ®Õn nh¸nh hay h¹t ban ®Çu. MÇm cñ l¹i thµnh chïm cñ, cã cñ c¸i, cñ con; ch¼ng ai nghÜ vµ còng khã ph©n biÖt ®©u lµ cñ tr−íc, cñ sau. Rõng nhiÖt ®íi um tïm, c©y lín c©y bÐ, d©y leo ch»ng chÞt, ®−êng ®i lèi l¹i ngo»n ngoÌo t¹o nªn nh÷ng ®iÒu bÝ Èn, ®¸ng sî. Tõ bãng d¸ng ®ã, ta khã thÊy ®−îc §Êng S¸ng thÕ, §Êng Tèi cao, mµ chØ cã ý niÖm vÒ mét Ng−êi ban ®Çu chØ dÉn v× sù t«n kÝnh mµ ta phong lµm th¸nh hay thÇn, vµ l¹i còng chän läc nh÷ng ng−êi ®i sau xuÊt s¾c, tµi ba cã c«ng víi céng ®ång ®Ó t«n lµm th¸nh. Nh÷ng con ng−êi ®ã ®−îc huyÒn hoÆc ho¸ víi nguån gèc xuÊt th©n kh¸c th−êng, kÕt qu¶ cña mét sù sinh në thÇn kú, ho¸ th©n tõ câi h− v« trªn trêi, ®Æc biÖt lµ ngay d−íi ®Êt, trong kh«ng gian bao la. §ã lµ tr−êng hîp cña sù tiÕp thu dÔ dµng ®¹o PhËt, ®¹o Khæng, §¹o gi¸o, lµ viÖc b¶o l−u bÒn chÆt ®¹o tæ tiªn, tæ tiªn cña ®Êt n−íc, lµng b¶n, dßng hä, gia ®×nh... Nh÷ng vÞ ®ã lµ nh÷ng con ng−êi cã thËt, nªn kh¸c h¼n víi c¸c §Êng S¸ng thÕ siªu linh. Còng tõ bãng d¸ng trªn, ta thÊy t©m thøc con ng−êi muèn cã nh÷ng th¸nh thÇn, cµng ®«ng cµng tèt, tõ ®ã xuÊt hiÖn tÝnh phiÕm thÇn, xuÊt hiÖn xu thÕ hoµ nhi bÊt ®ång trong t«n gi¸o. §iÖn thÇn cµng ®«ng c¸c ch− vÞ an to¹, cµng cÇu xin ®−îc nhiÒu vÞ mang nhiÒu ph−íc lµnh cho dï thuéc c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau. Con ng−êi v¸i tø ph−¬ng ®Ó cÇu phóc, cÇu léc, cÇu tai qua n¹n khái, tr¸nh tµ ma x©m nhËp v× mét lÏ nÒn s¶n xuÊt còng bÊp bªnh tïy theo thêi tiÕt, khÝ hËu, con ng−êi l¾m bÖnh tËt v× khÝ hËu nhiÒu lam ch−íng, con ng−êi còng ho¶ng sî tr−íc thiªn nhiªn, nh÷ng hiÖn t−îng tù nhiªn, nh÷ng ¸c thó, r¾n rÕt... v©y quanh. Bëi vËy, mét hiÖn t−îng khiÕn ng−êi ch©u ¢u ng¹c nhiªn lµ thÊy t×nh h×nh t«n gi¸o ë miÒn ViÔn §«ng nãi chung, vµ ë ViÖt Nam nãi riªng thËt ®a d¹ng, ®a s¾c, víi ®Çy ®ñ nh÷ng t«n gi¸o cæ, kim, ngo¹i sinh, néi sinh ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, biÓu hiÖn kh¸c nhau. Con ng−êi phiÕm thÇn cña x· héi truyÒn thèng rÊt khã chÊp nhËn mét vÞ thÇn ®éc t«n, rÊt dÔ chÊp nhËn ®−a vµo ®iÖn thÇn c¸c vÞ thÇn kh¸c t«n gi¸o, thËm chÝ gi¸o lý tr¸i ng−îc nhau, vµ còng l¹i kh«ng khã kh¨n g× tham gia vµo nhiÒu hµnh vi c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau. C¸c nhµ nghiªn cøu ph−¬ng t©y ng¹c nhiªn thÊy ë t«n gi¸o truyÒn thèng Trung Hoa mét hÖ thèng thÇn linh kh«ng ®ãng vai trß nh− §øc Chóa Lêi ë ph−¬ng T©y. HÇu hÕt kh«ng ph¶i lµ mét thiªn thÇn, cµng kh«ng ph¶i lµ Chóa S¸ng ThÕ rµng buéc con ng−êi víi b¶n th©n, mµ lµ nh÷ng con ng−êi ®−îc thÇn th¸nh ho¸ hay nh÷ng thÇn sinh sèng ë thÕ giíi riªng trªn c¶nh Bång Lai... Nh÷ng bËc th¸nh thÇn øng ®¸p cho con ng−êi mét hay nhiÒu lo¹i cÇu xin, mµ tæng hîp l¹i øng ®¸p ®Çy ®ñ nh÷ng yªu cÇu cña con ng−êi. Cho nªn cã thÓ ®ång ý víi E.Durkheim (11), còng nh− ë Ên §é, t«n gi¸o ch−a h¼n quan träng ë tÝnh ®a thÇn hay ®éc thÇn, mµ chñ yÕu lµ ®¸p øng ®−îc nhu cÇu h− ¶o cña con ng−êi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 28 Thö bµn vÒ biÓu hiÖn cña t«n gi¸o Ta chØ biÕt ng−êi Trung Hoa thê nhiÒu thÇn nh−ng ch−a cã t− liÖu mét ng−êi trung b×nh thê bao nhiªu thÇn. Cßn nÕu ë NhËt B¶n hiÖn nay, mét ng−êi theo 1.82 t«n gi¸o, th× con sè ®ã ë ViÖt Nam lµ tõ gÇn 2 ®Õn gÇn 3 tïy theo ®Þa ph−¬ng vµ t«n gi¸o kh¸c nhau. Theo ®iÒu tra cña ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o c«ng bè gÇn ®©y ta cã nh÷ng sè liÖu sau: (12) Bé phËn C«ng gi¸o Bé phËn kh«ng c«ng gi¸o TrÝ thøc B×nh d©n Hµ Néi 2.26 Thµnh phè. Hå ChÝ Minh 2.92 HuÕ 2.89 1.88 2.00 2.39 2.72 2.56 2.70 Nh÷ng ng−êi C«ng gi¸o ViÖt Nam thê Chóa, thuéc vÒ mét t«n gi¸o ®éc thÇn, trªn thùc tÕ l¹i ®· mang mét t©m thøc t«n gi¸o∗ phiÕm thÇn. TÝnh c¸ch ®ã ®−îc béc lé nhÊt lµ khi tinh thÇn C«ng ®ång Vatican II cã tho¸ng më h¬n vµ thÊm dÇn vµo c¸c gi¸o d©n. Gi¸o d©n ®−îc c«ng khai thê cóng tæ tiªn, mét sè kh«ng Ýt cßn tham gia c¸c hµnh vi t«n gi¸o vµ mª tÝn kh¸c. §iÒu ®ã cßn ®−îc khÝch lÖ khi §øc Gi¸o hoµng Joan Phao l« II, trong cuèn s¸ch g©y nhiÒu tranh c·i gÇn ®©y(13) ®· c«ng nhËn mét c¸ch suy ®o¸n "nh÷ng ng−êi t«n thê tiÒn nh©n cña hä nh− thÓ cã vÎ ®Æc biÖt gÇn víi Kit« gi¸o" vµ l¹i còng ca ngîi c¶ ®¹o Khæng, ®¹o L·o "cã mét c¸i g× gièng nh− Ng«i lêi cña Kit« gi¸o", "gi÷ mét vai trß quan träng trong lÞch sö cña lu©n lý vµ v¨n ho¸... gióp con ng−êi ta ý thøc vÒ tÝnh d©n téc cña m×nh". 5. VËy lµ, chÝ Ýt, tõ xa x−a ®Õn nay còng cã hai ph−¬ng ph¸p h×nh thµnh nªn t©m thøc t«n gi¸o: ®éc thÇn vµ phiÕm thÇn. T©m thøc ®éc thÇn ®−îc x©y dùng trªn c¬ së niÒm tin vµo mét §Êng S¸ng thÕ ®Çy quyÒn uy, toµn n¨ng... rµng buéc. Con ng−êi ®−îc Ng−êi sinh ra, lu«n hiÖp th«ng víi Ng−êi qua nh÷ng nghi thøc, qua c¸c vÞ Th¸nh thÇn vµ c¸c vÞ ®¹i diÖn cña Ng−êi trªn trÇn gian. T©m thøc phiÕm thÇn ®−îc x©y dùng trªn c¬ së sù thiÕu hiÓu biÕt buæi ban ®Çu cÇn ®−îc gi¶i ®¸p dÇn b»ng sù th©u l−îm vµ l¹i th©u l−îm nh÷ng tri thøc vÒ c¸i siªu tù nhiªn, c¸i v« h×nh nh»m lý gi¶i cho nh÷ng ®iÒu con ng−êi cÇn cÇu xin, còng bÞ rµng buéc bëi niÒm tin ®−îc gi¶i ®¸p bëi bÊt kú mét yÕu tè siªu nhiªn nµo: thÇn, th¸nh, bôt, PhËt, nh÷ng ng−êi ®· khuÊt, v.v. ... thÓ hiÖn qua nh÷ng nghi thøc, qua nh÷ng kiªng c÷... Nh− vËy, ®Þnh nghÜa t«n gi¸o kh«ng chØ muèn dõng l¹i lµ sù rµng buéc, sù liªn hÖ gi÷a con ng−êi (ªtre) vµ §Êng Tèi Cao (ªtre Suprªme), mét ®Þnh nghÜa phæ biÕn ë nh÷ng c− d©n ®éc thÇn (monothÐisme) nh− Do Th¸i gi¸o, Kit« gi¸o, Håi gi¸o...; mµ muèn më réng hay ®óng h¬n lµ trë l¹i ®Þnh nghÜa ®· xuÊt hiÖn tõ thêi cæ Hy L¹p, t«n gi¸o lµ th©u l−îm, l¹i th©u l−îm c¸i siªu nhiªn, c¸i v« h×nh hay nãi c¸ch kh¸c ®èi t−îng cña t«n gi¸o lµ c¸i thÕ giíi siªu nhiªn v« h×nh. §Þnh nghÜa nµy bao hµm trong b¶n th©n nã ®Þnh nghÜa cña c¸c t«n gi¸o ®éc thÇn vµ ®ång thêi l¹i phï hîp víi c¸c t«n gi¸o toµn thÕ giíi. §¹o PhËt, §¹o Khæng, ®¹o thê cóng tæ tiªn hay nh÷ng ng−êi ®· khuÊt vµ nhiÒu t«n gi¸o kh¸c, ®Æc biÖt xuÊt xø ë miÒn ViÔn §«ng ®©u thÊy cã bãng d¸ng mét §Êng S¸ng thÕ, ®©u cã sù rµng buéc vµ l¹i rµng buéc vµo mét §Êng S¸ng ThÕ duy nhÊt. ∗ Khi hái mét sè tÝn ®å C«ng gi¸o ë Ph¸t DiÖm th−êng hay ®i lµm ¨n xa, may rñi nhiÒu , t¹i sao cã ng−êi lªn chïa cÇu PhËt hay ng−êi ®i hÇu bãng mµ kh«ng cÇu Chóa, hä tr¶ lêi rÊt tù nhiªn: Chóa kh«ng quan t©m ®Õn sù may rñi, nªn cÇu Ngµi kh«ng ®−îc, ph¶i cÇu c¸c vÞ kh¸c. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn