Thần tài nguồn gốc và những biến đổi trong văn hóa Việt Nam

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014

108
ĐINH HỒNG HẢI*

THẦN TÀI
NGUỒN GỐC VÀ NHỮNG BIẾN ĐỔI
TRONG VĂN HÓA VIỆT NAM
Tóm tắt: Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam hiện nay, đời sống vật
chất của người dân nhìn chung được nâng lên đáng kể, nhưng nhiều
người bị nghèo đi hoặc trắng tay. Một bộ phận không nhỏ trong xã
hội giàu lên nhanh chóng do những cơ hội Trời cho. Những người
này cho rằng, họ có được như vậy là do âm phù, dương trợ. Để tri
ân lực lượng vô hình tạo nên may mắn, người ta cần tìm ra vị thần
đã hỗ trợ họ. Việc tìm ra tên vị thần đó không quá khó, bởi vị thần
mang đến tài lộc có tên gọi Thần Tài. Gần như ngay lập tức, nhiều
người cả giàu lẫn nghèo đang muốn cầu tài lộc nhanh tay rước
những pho tượng Thần Tài về thờ cúng. Từ đây, nhu cầu về Thần
Tài bùng nổ khắp nơi. Mặc dù thờ cúng Thần Tài từng tồn tại trong
văn hóa Việt Nam từ trước, nhưng sự phát triển bùng nổ như hiện
nay là một hiện tượng xã hội mới lạ. Thờ cúng Thần Tài dường như
ai cũng hiểu là để cầu tài, nhưng nhiều người còn mù mờ về nguồn
gốc xuất xứ của vị thần này. Có lẽ, đến lúc cần phải tìm hiểu lai lịch
và hành trạng của vị thần mà ai cũng cần này.
Từ khóa: Thần Tài, văn hóa Ấn Độ, văn hóa Trung Hoa, văn hóa
Việt Nam.

, phồn

财
财
财
财

1. Tên gọi của Thần Tài
Thần Tài trong tiếng Việt bắt nguồn từ chữ Tài1 (giản thể:

thể: ) trong âm Hán Việt dùng để chỉ vị thần mang tài lộc đến cho con
người2. Theo Hán - Việt từ điển trích dẫn, chữ Tài ( ) được hợp thành
bởi chữ Bối ( , phiên âm “bèi” - nghĩa gốc là chiếc vỏ sò, một vật trung
gian để trao đổi tương tự như một loại tiền sơ khai trong văn hóa cổ đại
Trung Hoa) với chữ Tài ( , phiên âm “cai” - nghĩa là tài năng, trí tuệ).
Chữ Tài có nhiều nghĩa, nhưng nghĩa căn bản là giàu sang, phú quý, nhất

財
財
財
財

财
财
财
财

贝
贝
贝
贝

才
才
才
才

*

TS., Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.

Đinh Hồng Hải. Thần Tài nguồn gốc…

109

là những gì liên quan đến tiền tài như tài chính (
), tài sản (
),
phát tài (
),… Chữ Thần ( ) trong tiếng Hán có các nghĩa căn bản
như sau: Một là, Trời đất sinh ra muôn vật, Đấng chủ tể gọi là thần,
/ thần núi), hải thần (
/ thần biển). Hai
chẳng hạn như sơn thần (
là, bậc thánh, không ai lường biết được gọi là thần. Ba là, bậc hiển thánh
sau khi chết được sùng bái linh hồn, gọi là thần. Như vậy, Thần Tài trong
tiếng Việt là tên gọi chỉ vị thần mang đến tài lộc cho con người, đặc biệt
là những người kinh doanh.

產财
產财
產财
產财

政财
政财
政财
政财

神
神
神
神

神海
神海
神海
神海

财發
财發
财發
财發

神山
神山
神山
神山

Việc tìm ra tên gọi của vị thần mang đến tài lộc có vẻ khá dễ dàng,
trong khi việc tìm ra nguồn gốc của vị thần này là một việc khó bội phần.
Tại sao Thần Tài lúc thì đội mũ có râu, lúc thì đầu trọc không râu, lúc thì
quần áo chỉnh tề, lúc thì phanh ngực hở bụng? Tại sao cùng một pho
tượng, người gọi là Thần Tài, người gọi là Di Lặc? Vô số câu hỏi liên
quan đến lai lịch của vị thần này cần được đặt ra. Tuy nhiên, những cách
lý giải đưa ra ở nhiều tài liệu mà chúng ta có thể tìm trong thư viện hay
trên internet ở Việt Nam chủ yếu nói đến phần ngọn, nghĩa là đền cập đến
lai lịch Thần Tài có nguồn gốc Trung Hoa. Những thông tin ít ỏi đó cùng
với cách nhìn phiến diện, chúng ta sẽ khó có thể trả lời được những câu
hỏi đã nêu.
Để giải quyết vấn đề trên, chúng ta cần đặt Thần Tài trong tương quan
so sánh liên văn hóa dưới góc nhìn khu vực học3. Từ đó mới có thể nhận
diện các lớp văn hóa đã bị bồi lấp hoặc chồng xếp lên nhau trong quá
trình giao thoa văn hóa ở Việt Nam. Nói cách khác, cần có một phổ nhìn
đủ rộng mới có thể mục sở thị được bản lai diện mục của vị thần này.
Theo hướng tiếp cận đó, nghiên cứu này sẽ đặt Thần Tài ở vị trí của Việt
Nam trong cái nhìn tham chiếu với hai nền văn hóa Trung Hoa và Ấn Độ,
từ đó định dạng hình thức thờ cúng Thần Tài ở Việt Nam. Xa hơn là tìm
hiểu những biến đổi của vị thần này ở Việt Nam trong tương quan khu
vực văn hóa Trung Hoa và văn hóa Ấn Độ. Với vai trò của một vị thần
mang sự giàu sang, phú quý đến cho con người, nên thờ cúng Thần Tài
đã phổ biến một cách sâu rộng ở Trung Hoa, Ấn Độ và Việt Nam. Nằm
giữa hai nền văn minh khổng lồ đó, Thần Tài ở Việt Nam có gì khác biệt,
sự tồn tại của vị thần này ở Việt Nam ra sao là những câu hỏi cần được
giải quyết trong nội dung nghiên cứu này.

109

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014

110

2. Thần Tài trong văn hóa Trung Hoa
Thần Tài không phải là một vị thần duy nhất, mà là một cái tên chung
hay một hình thức thờ cúng. Vì vậy, chúng ta thấy vị thần này có vô số
tên gọi khác nhau tùy thuộc vào mỗi nền văn hóa, mỗi giai đoạn văn hóa
ở Trung Hoa, Ấn Độ, Việt Nam và nhiều quốc gia khác. Ở Trung Hoa có
tới hàng tá Thần Tài với những vai trò và vị trí khác nhau, hình thành
trong các giai đoạn văn hóa khác nhau. Vì vậy, cách giải thích về lai lịch
và hành trạng của mỗi vị ở mỗi nơi và mỗi giai đoạn có những khác biệt
rất lớn. Chuyên mục này sẽ xác định và phân loại các biểu tượng Thần
Tài trong văn hóa Trung Hoa để có cái nhìn tổng thể về hình thức thờ
cúng cũng như tên gọi cùng vai trò và vị trí của các biểu tượng Thần Tài.
Tuy nhiên, đây là những thông tin căn bản nhất, việc tìm hiểu chi tiết về
mỗi vị thần này cần có những nghiên cứu dài hơi hơn.
Về thời điểm ra đời Thần Tài cho đến nay vẫn chưa ai có thể xác định
một cách chính xác. Vô số truyền thuyết đề cập đến sự ra đời của Thần Tài
Trung Hoa từ đời Chu đến đời Thanh. Vị Thần Tài đầu tiên được biết đến
theo truyền thuyết là Bỷ Can (hay Tỷ Can) từ đời Thương (1075 - 1046).
Thần Tài Trung Hoa có rất nhiều loại dựa trên nhiều truyền thuyết
khác nhau, ở nhiều thời đại khác nhau. Để xác định vai trò và vị trí của
các vị thần này, chúng ta có thể phân thành ba tập hợp như sau: các vị
Thần Tài phổ biến, các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng, và các vị
Thần Tài sắp xếp theo đặc tính. Tuy nhiên, việc phân loại này chỉ mang
tính tương đối vì có những vị thuộc loại này lại có mặt trong các tập hợp
khác tùy thuộc vào mục đích người sử dụng.
2.1. Các vị Thần Tài phổ biến ở Trung Hoa
Nhóm Thần Tài phổ biến nhất trong văn hóa Trung Hoa gồm có Bỷ
Can, Tài Bạch Tinh Quân, Triệu Công Minh và Quan Vũ. Đây là những
vị thần được thờ ở nhiều nơi trên đất Trung Hoa và các cộng đồng Hoa
kiều. Ở Việt Nam, Triệu Công Minh và Quan Vũ được thờ phổ biến
không chỉ ở người Hoa, mà còn ở người Việt. Trong các bảng phân loại
Thần Tài, chúng ta có thể thấy sự lặp lại tên của Triệu Công Minh, Bỷ
Can hay Quan Vũ thể hiện mức độ phổ biến của các vị thần này.

110

Đinh Hồng Hải. Thần Tài nguồn gốc…

111

Bảng 1: Các vị Thần Tài phổ biến ở Trung Hoa
Tên gọi
Bỷ Can

Nhân vật
Bỷ Can/
Tỷ Can

Phiên âm
Bi Gan,
Bi Can

Hán tự

Tên khác
Lâm Bỷ Can
(
),
Văn
Khúc
Tinh Quân
(
)
Lý Quỷ Tổ
(
),
Tăng Phúc
Tướng Công
(
),
Tăng Phúc
Tài Thần
(
),
Phúc Thiện
Bình
Dị
Công (
)
Triệu Huyền
Đàn (
),Triệu
Nguyên soái
(
),
Thần
Tiêu
Phó Nguyên
Soái (
)
Vân Trường
(
),
Trường Sinh
(
)

2

Tài
Bạch
Tinh Quân

Tài Bạch Tinh
Quân

Cai Bo Xing
Jun

君
君
君
君
祖 诡 李
星帛财
星帛财
星帛财
星帛财
君星曲文
君星曲文
君星曲文
君星曲文

3

Triệu
Minh

Triệu
Minh

Zhao
Ming

明公赵
明公赵
明公赵
明公赵

4

Quan
Vũ/
Quan Công

干比
干比
干比
干比

干 比 林
干 比 林
干 比 林
干 比 林

TT
1

公相福增
公相福增
公相福增
公相福增
神财福增
神财福增
神财福增
神财福增

Guan
Yu/
Guan Gong

生長
生長
生長
生長
公
公
公
公
長 雲
長 雲
長 雲
長 雲
關 羽關
帥元
帥元
帥元
帥元

Quan
Vũ/
Quan Công

Gong

副霄神
副霄神
副霄神
副霄神

Công

帥 元 趙
帥 元 趙
帥 元 趙
帥 元 趙
壇
壇
壇
壇
玄 趙
玄 趙
玄 趙
玄 趙
公施平
公施平
公施平
公施平
善福
善福
善福
善福

Công

/

2.2. Các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng

Tuy không phổ biến rộng rãi, nhưng các vị Thần Tài sắp xếp theo
phương hướng tạo nên một hệ thống các vị thần có bố cục chặt chẽ và
logic trong cấu trúc.
Bảng 2: Các vị Thần Tài sắp xếp theo phương hướng

Thần Tài phía
đông

3

Thần Tài phía
tây

Phiên âm
Zhao Gong
Ming

Tiêu Thăng

Xiao Sheng

Tào Bảo

Cao Bao

宝曹
宝曹
宝曹

2

Nhân vật
Triệu Công Minh

升萧
升萧
升萧
升萧

Tên gọi
Thần
Tài
tr ung ư ơng

111

Hán tự

明 公赵
明 公赵
明 公赵
明 公赵

TT
1

Vai trò
Thần
chủ về
tài binh
Thần
chủ về
châu
báu
Thần
chủ về

君真
君真
君真
君真
壇 玄 一 正
壇 玄 一 正
壇 玄 一 正
壇 玄 一 正
神财路東
神财路東
神财路東

Nghiên cứu Tôn giáo. Số 6 - 2014

112

神财路西
神财路西
神财路西
神财路西

Thần Tài phía
nam

Trần Cửu Công

Chen
Gong

5

Thần Tài phía
bắc

6

7

Thần Tài phía
tây nam

8

Thần Tài phía
đông bắc

9

Thần Tài phía
tây bắc

Jiu

Diêu Thiếu Tư

Yao Shao Si

司少姚
司少姚
司少姚
司少姚

Thần Tài phía
đông nam

Hàn Tín
Gia

Han Xin Ye

神财路南東
神财路南東
神财路南東
神财路南東

爷信韩

Lưu Hải

Liu Hai

海刘
海刘
海刘
海刘

Thẩm Mặc (Vạn)
Sơn

Shen
Shan

Wan

山万沈
山万沈
山万沈
山万沈

Đào Chu Công

Dao
Gong

Zhu

公朱陶
公朱陶
公朱陶
公朱陶

公九陈
公九陈
公九陈
公九陈

4

trang
sức
Thần
chủ về
hấp tài
Thần
chủ về
sinh lợi
Thần
chủ về
cờ bạc
Thần
chủ về
may
mắn
Thần
chủ về
vàng
bạc
Thần
chủ về
văn
chương

神财路南
神财路南
神财路南
神财路南
神财路北
神财路北
神财路北
神财路北

神财路南西
神财路南西
神财路南西
神财路南西
神财路北東
神财路北東
神财路北東
神财路北東
神财路北西
神财路北西
神财路北西
神财路北西

Theo bảng tổng hợp trên, chúng ta có thể sắp xếp các vị Thần Tài theo
phương hướng như sau:
Đồ hình bảng 2:

2.3. Các vị Thần Tài sắp xếp theo đặc tính
Tùy lúc, tùy nơi, các vị Thần Tài trong văn hóa Trung Hoa được thờ
theo những tính chất riêng của vùng miền, loại hình công việc hoặc mục
đích thờ tự,… Nhóm hỗn hợp này tạo nên tính chất đặc biệt phức tạp của

112