Xem mẫu
- TS. Lê Thị Tuyết Ba 223
TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA PHÁP LUẬT
TẠO MÔI TRƯỜNG THUẬN LỢI CHO VIỆC XÂY DỰNG
ĐẠO ĐỨC KINH DOANH HIỆN NAY
TS. Lê Thị Tuyết Ba
Trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng
TÓM TẮT
Vấn đề đạo đức nói chung, đạo đức kinh doanh nói riêng đang trở thành mối
quan tâm của toàn xã hội. Đối với Việt Nam, việc phải tăng cường vai trò của pháp
luật để tạo môi trường thuận lợi cho sự hình thành và phát triển đạo đức kinh doanh
đã trở thành một trong những vấn đề cấp thiết. Trong khuôn khổ bài viết này, tác giả
muốn làm rõ thêm mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật, sự tác động của pháp luật
đến đời sống xã hội, đặc biệt là đời sống đạo đức. Việc thể chế hóa đường lối chính
sách của Đảng thành pháp luật một cách đúng đắn, kịp thời, có tính khoa học- thực
tiễn cao có ý nghĩa trong việc ổn định xã hội, phát triển kinh tế đồng thời góp phần
vào việc đề ra và thực hiện những nguyên tắc, chuẩn mực, giá trị đạo đức để hình
thành những phẩm chất mới của người Việt Nam. Vì vậy, việc nâng cao vai trò, hiệu
quả pháp luật không chỉ là nhằm để lập lại trật tự, kỷ cương xã hội mà còn tạo môi
trường thuận lợi cho việc hình thành và phát triển đạo đức mới, trong đó có đạo đức
kinh doanh.
Từ khóa: Đạo đức, pháp luật, đạo đức kinh doanh, kinh tế thị trường, ý thức pháp
quyền
T
rong quá trình phát triển của lịch của giai cấp cầm quyền. Trên thực tế, có rất
sử nhân loại, cùng với Nhà nước, nhiều vấn đề thuộc phạm vi đạo đức được
pháp luật ra đời nhằm điều chỉnh pháp luật can thiệp, dùng sức mạnh của pháp
hành vi con người và các mối quan hệ xã hội. luật để bảo vệ đạo lý, bảo vệ chính nghĩa.
Bên cạnh đạo đức và dư luận xã hội, pháp Điều này được phản ánh đầy đủ trong các bộ
luật là công cụ quản lý xã hội chủ yếu của luật của Nhà nước như Luật dân sự, Luật hình
Nhà nước. sự hay Luật hôn nhân và gia đình, v.v…Tuy
Giữa pháp luật và đạo đức luôn có mối nhiên, không phải tất cả các mối quan hệ đạo
quan hệ và tác động qua lại, bổ sung cho nhau đức đều có sự can thiệp của pháp luật. Pháp
trong quá trình điều chỉnh hành vi của con luật chỉ thực sự có vai trò và ảnh hưởng quyết
người. Đó là mối quan hệ giữa hai hình thái ý định đối với một số lĩnh vực, còn các lĩnh vực
thức xã hội cùng hướng tới mục tiêu chung là tình cảm, niềm tin bên trong hay lương tâm,
bảo vệ cho lẽ phải, cho sự công bằng, công lý danh dự hoặc nỗi bất hạnh của con người thì
và đạo lý làm người trong xã hội. Tất nhiên, pháp luật cũng trở nên bất lực. Nghĩa là, trong
điều này có liên quan đến vận mệnh của đất hệ thống các mối quan hệ xã hội, có nhiều
nước, của dân tộc và tùy thuộc vào quyền lợi nhóm quan hệ là đối tượng điều chỉnh chung
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
224 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
của cả pháp luật và đạo đức nhưng cũng có Trong lịch sử, Nho giáo đã từng lấy đạo
nhiều mối quan hệ xã hội chỉ có thể là đối đức để răn dạy con người và từ đó ổn định xã
tượng điều chỉnh hoặc của pháp luật, hoặc hội. Nho giáo quan niệm đức là gốc của con
của đạo đức mà thôi. người, nói đến con người là nói đến đạo đức.
Mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức Theo Khổng Tử, làm người trước hết phải
có đức và phải luôn luôn tu dưỡng đức. Đức
là mối quan hệ cùng song hành, “mối quan
không chỉ là thiện đức, là đức hạnh mà còn là
hệ bổ sung cho nhau, “giúp đỡ” lẫn nhau
lẽ sống, là biểu hiện sự tồn tại với tư cách con
trong quá trình điều chỉnh hành vi của con
người.. Khổng Tử không tách rời đạo đức với
người”[1]. Để nâng cao vai trò của đạo đức
chính trị mà đã “đạo đức hóa chính trị”. Và tất
thì không thể thiếu vai trò của pháp luật và
cả triết lý chính trị của ông gồm trong danh từ
ý thức pháp quyền. Pháp luật càng chặt chẽ,
“đức trị”, mà danh từ này có nghĩa là “người
càng đầy đủ và được thi hành nghiêm chỉnh
trị dân, phải trị dân bằng đức chứ không bằng
thì đạo đức càng được đề cao, khả năng điều
bạo lực…”. Với chủ trương đức trị, Nho giáo
chỉnh và giáo dục của đạo đức càng được mở
coi đức trị là Vương đạo. Thực chất của đức
rộng và ảnh hưởng một cách toàn diện đến
trị là đòi hỏi người trị dân phải có đức, quản
mọi hành vi, mọi mối quan hệ giữa con người lý xã hội bằng đức, phải nêu gương, cảm hóa,
với con người, giữa con người với xã hội và làm cho dân an tâm mà giữ đúng đạo làm
với môi trường tự nhiên. người. Bản thân những nhà Nho thanh cao, có
Từ khi xuất hiện, pháp luật luôn gắn với đạo đức, giàu tình nghĩa, những gia đình gia
giai cấp cầm quyền. Trong xã hội có phân giáo, ấm êm, hòa thuận thực sự cần thiết cho
chia và đối kháng giai cấp, Nhà nước của một xã hội ổn định và phát triển. Tuy nhiên,
giai cấp thống trị là người đại diện cho một bên cạnh những ảnh hưởng to lớn đối với đời
bộ phận, cho một thiểu số bóc lột nên pháp sống xã hội, Nho giáo cũng có những mặt hạn
luật chủ yếu là nhằm bảo vệ lợi ích cho giai chế, tiêu cực và bảo thủ.
cấp cầm quyền. Hoạt động của đời sống xã Đối lập với chủ trương đức trị là tư tưởng
hội được đưa vào trong khuôn khổ pháp luật pháp trị. Thực tế cho thấy, đã từng có những
cũng nhằm mang lại lợi ích cho giai cấp cầm vị vua dùng pháp luật để cai trị đất nước. Phép
quyền. Trên thực tế, pháp luật của những Nhà trị nước theo đường lối pháp trị với những
nước gắn với giai cấp tiên tiến của thời đại chính sách thiết thực, thưởng phạt phân minh
thì thường phù hợp với xu hướng tiến bộ vì đã đưa xã hội đi vào cuộc sống có quy củ, vận
nó bao hàm những chuẩn mực, những quy hành theo khuôn khổ của phép nước. Song,
định nhằm bảo vệ lợi ích chân chính và phẩm trong cuộc sống, không phải tất cả mọi mối
giá con người. Đương nhiên, pháp luật trong quan hệ xã hội, mọi hành vi của cá nhân đều
xã hội này cũng sẽ được xây dựng trên cơ sở có nhu cầu được điều chỉnh bằng pháp luật.
khuyến thiện, trừ ác, tạo điều kiện cho sự phát và, nếu chỉ “dựa vào pháp luật để trị dân, sử
triển, tiến bộ của con người và cộng đồng. dụng hình phạt để chỉnh đốn dân thì họ tạm
Ngược lại, nếu pháp luật của Nhà nước gắn thời khỏi bị phạm tội nhưng lại không có liêm
với giai cấp đang suy tàn, không còn vai trò sỉ” (Khổng Tử). Trên thực tế, pháp luật chỉ có
lịch sử thì thường chứa đựng yếu tố trì trệ, vai trò điều chỉnh các mối quan hệ cơ bản và
bảo thủ, đi ngược lại lợi ích chân chính của phổ biến. Cho nên, cả tư tưởng đức trị và tư
con người. Trong trường hợp như vậy, pháp tưởng pháp trị thời phong kiến, bên cạnh mặt
luật sẽ không phản ánh được những yêu cầu tích cực, đều có tích chất phiến diện. Thực
đạo đức tiến bộ, phù hợp với xu hướng phát ra, những tư tưởng ấy chỉ là những biện pháp
triển khách quan của thời đại. khác nhau của các thế lực thống trị nhằm
- TS. Lê Thị Tuyết Ba 225
củng cố địa vị và quyền lực của mình. Bởi chất đánh giá tốt - xấu, đúng - sai, cao thượng
vì, không thể có đức trị khi giới cầm quyền - thấp hèn…và tồn tại bất thành văn. Mọi sự
sống xa hoa, hưởng lạc trên mồ hôi, nước mắt vi phạm về đạo đức sẽ bị dư luận xã hội lên
và xương máu của nhân dân. Tương tự như án chứ không có sự trừng phạt bằng một hình
vậy, cũng không thể có pháp trị theo đúng thức cưỡng chế nào. Trong khi đó, pháp luật
nghĩa nếu như giới cầm quyền sẵn sàng dùng “không chỉ đánh giá và chủ yếu không phải
mọi thủ đoạn tàn bạo để đàn áp nhân dân, coi để đánh giá tính chất của hành vi mà làm
rẻ tính mạng của người dân và bất chấp cả chuẩn mực lý tưởng và bắt buộc cho hành vi.
những quy định của luật pháp. Pháp luật hiện đại tồn tại chủ yếu dưới dạng
Trong xã hội không còn đối kháng về mặt thành văn, mang dấu hiệu quyền lực chính trị,
giai cấp, Nhà nước là người đại diện cho nhân thể hiện ý chí của giai cấp và được bảo đảm
dân lao động quản lý và điều hành tất cả mọi thực hiện bằng sự cưỡng chế Nhà nước” [3].
hoạt động của đời sống xã hội. Cho nên, hoạt Mặc dù khác nhau về phương thức tồn tại và
động của Nhà nước và hệ thống pháp luật tự hình thức tác động nhưng cả pháp luật và đạo
bản thân nó đã bao hàm trong đó ý nghĩa đạo đức đều là những quy phạm được sử dụng để
đức. Đồng thời, pháp luật đóng vai trò vô điều chỉnh hành vi con người và các mối quan
cùng quan trọng trong việc bảo vệ nền đạo hệ xã hội.
đức của xã hội. Có thể nói rằng, pháp luật là Trong điều kiện kinh tế thị trường và quá
phương tiện không thể thiếu được cho sự tồn trình toàn cầu hóa mạnh mẽ như hiện nay, yêu
tại bình thường của xã hội nói chung và nền cầu đặt ra đối với pháp luật là phải tác động
đạo đức nói riêng. Việc điều chỉnh các quan tích cực đến đạo đức của xã hội. Nền kinh
hệ xã hội bằng pháp luật là phương thức điều tế thị trường đòi hỏi mỗi cá nhân trong hoạt
chỉnh thông qua các nguyên tắc, điều luật, động của mình phải tính toán chặt chẽ những
các quy định có phạm vi và hiệu quả rõ rệt. điều kiện khách quan và hiệu quả kinh tế. Khi
Bởi vì, pháp luật được Nhà nước ban hành đời sống kinh tế xã hội đã và đang có những
và bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chuyển biến lớn, thì quan hệ giữa con người
chế. Nói đúng hơn, “pháp luật bao giờ cũng với con người không chỉ là “mối quan hệ trực
là một trong những biện pháp để khẳng định tiếp, cảm tính, chủ yếu vẫn bị chi phối bởi
một chuẩn mực đạo đức và biến nó thành thói những nguyên tắc và chuẩn mực của sự phát
quen. Chuẩn mực càng khó khẳng định bao triển ưu trội về đạo đức” [4] mà còn cần phải
nhiêu thì vai trò của pháp luật càng quan trọng có sự bổ sung tính kinh tế, tính hiệu quả, tính
bấy nhiêu. Vì vậy, không thể buông lỏng pháp pháp lý vào những chuẩn mực, những quan
luật nếu việc này chưa được chuẩn bị bằng sự niệm, những giá trị và vào cả việc đánh giá
tiến bộ đạo đức của xã hội”[2]. Cùng với sự đạo đức.
phát triển của xã hội thì các mối quan hệ ngày
Đối với Việt Nam, việc phải tăng cường
càng đa dạng và phong phú hơn. Pháp luật
vai trò của pháp luật để tạo môi trường thuận
càng có vai trò quan trọng hơn trong việc giữ
lợi cho sự hình thành và phát triển đạo đức
gìn trật tự của các quan hệ xã hội và tạo điều
kinh doanh đã trở thành một trong những vấn
kiện cho sự phát triển của các quan hệ xã hội
đề cấp thiết. Đã đến lúc cần phải hình thành
theo một hướng nhất định.
và phát triển ý thức pháp luật, đồng thời xã
Quan hệ giữa đạo đức và pháp luật là mối hội hóa tri thức, nâng cao trình độ dân trí, tạo
quan hệ qua lại, bổ sung lẫn nhau trong quá cơ sở nâng cao đạo đức lên trình độ duy lý
trình điều chỉnh hành vi con người. Đối với pháp lý và khoa học. Quan niệm về chuẩn giá
đạo đức đó là những quy chuẩn mang tính trị và đánh giá đạo đức ngày càng mang tính
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
226 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
khách quan và duy lý. Sự điều chỉnh xã hội lĩnh hơn trong đấu tranh vì công bằng và lẽ
bằng pháp luật đã làm cho mỗi thành viên phải; biết trân trọng và hướng tới cái đúng,
trong xã hội đều có thể tự do phát huy mọi cái tốt và cái đẹp. Có thể nói rằng, sự điều
khả năng sáng tạo của mình. Với ý nghĩa đó, chỉnh mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội từ
việc quản lý xã hội bằng pháp luật và nâng chỗ chủ yếu bằng đạo đức chuyển sang điều
cao hiệu lực thi hành pháp luật sẽ là cơ sở xã chỉnh chủ yếu bằng pháp luật là một trong
hội quan trọng cho sự phát triển đạo đức kinh những yêu cầu quan trọng trong đời sống xã
doanh hiện nay. hội. Bởi vì, sự gắn bó giữa pháp luật và đạo
đức, việc hình thành ý thức pháp luật của mỗi
Đạo đức kinh doanh là vấn đề khá mới
công dân là điều kiện để nâng cao nhận thức
ở Việt Nam. Các nhà nghiên cứu đã đưa ra đạo đức và năng lực thực hiện những nhu cầu
nhiều ý kiến với nhiều góc nhìn khác nhau. đạo đức của mối cá nhân, là cơ sở để phát
Đạo đức kinh doanh được hiểu là một tập hợp triển đạo đức của xã hội, trong đó có đạo đức
các nguyên tắc, chuẩn mực có tác dụng điều kinh doanh.
chỉnh, đánh giá, hướng dẫn và kiểm soát hành
vi của các chủ thể kinh doanh. Nói cách khác, Cả pháp luật và đạo đức đều góp phần
trong quá trình tìm kiếm lợi nhuận, chủ thể bảo vệ các giá trị chân chính, đều liên quan
kinh doanh luôn trung thực, giữ chữ tín với đến hành vi và đụng chạm đến lợi ích của
khách hàng, tôn trọng pháp luật, tôn trọng con người và xã hội. Pháp luật tham gia vào
môi trường… là cách thức kinh doanh có đạo việc điều chỉnh quan hệ xã hội bằng những
đức hay có thể gọi là đạo đức kinh doanh. quy phạm, điều khoản quy định các quyền và
Đạo đức kinh doanh có tính đặc thù, là một nghĩa vụ của chủ thể. Các quy phạm pháp luật
dạng đạo đức nghề nghiệp, luôn chịu sự chi quy định chi tiết các hành vi được phép và
phối bởi một hệ giá trị và chuẩn mực đạo đức hành vi bị cấm đoán. Đồng thời, chúng còn
nêu cụ thể cách cư xử lẫn những hình phạt sẽ
xã hội nói chung.
áp dụng nếu chủ thể vi phạm. Nhận thức được
Công cuộc đổi mới đất nước diễn ra trong tầm quan trọng của luật pháp, cho nên lúc
điều kiện cuộc cách mạng khoa học và công sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đề cập
nghệ phát triển mạnh mẽ. Thực tế đó luôn và coi trọng vai trò của pháp luật trong điều
đòi hỏi và thúc đẩy nâng cao trình độ dân trí, hành và quản lý xã hội. Theo Người, pháp
trình độ đào tạo cho lực lượng lao động và xã luật luôn chi phối, chỉ đạo mọi hành vi, mọi
hội hóa tri thức khoa học. Cho nên, trình độ hoạt động của bộ máy và cơ quan nhà nước;
nhận thức của mỗi cá nhân và của toàn xã hội còn môi trường pháp lý thì luôn bao trùm mọi
cũng được nâng lên làm cho trình độ phản mặt, mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Ngay
ánh và khả năng điều chỉnh của đạo đức cũng từ những ngày đầu lập nước cho đến sau này,
biến đổi và phát triển. Sự biến đổi đó được trong quá trình giữ nước, Hồ Chủ tịch luôn
biểu hiện ở tính duy lý cao hơn trong việc quan tâm đến vai trò của pháp luật. Người
đánh giá, lựa chọn những giá trị và chuẩn đã từng chủ trương sửa đổi, ban hành hiến
mực đạo đức. Nói cách khác, con người pháp phù hợp với từng giai đoạn cách mạng.
Việt Nam đã dần chuyển từ thói quen theo Người quan niệm: một khi điều kiện kinh tế
“lệ” sang ý thức tuân thủ theo luật. Mọi hoạt - xã hội thay đổi thì pháp luật, đặc biệt là các
động của cá nhân và xã hội đang dịch chuyển đạo luật gốc – Hiến pháp cũng phải thay đổi
từ cách ứng xử duy cảm, duy tình sang lối để bảo đảm khả năng điều chỉnh hợp lý các
ứng xử “có lý có tình”, trong khuôn khổ “kỷ quan hệ xã hội đã phát sinh và định hình trong
cương, tình thương và trách nhiệm”. Mỗi con quá trình phát triển. Điều đó đã góp phần lý
người trong hoạt động của mình đã có ý thức giải tại sao từ năm 1945 đến 1969, ngoài hai
hơn trong việc tôn trọng pháp luật, có bản bản Hiến pháp năm 1946 và Hiến pháp năm
- TS. Lê Thị Tuyết Ba 227
1959, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã “chỉ đạo soạn bên trong hoặc bởi sự cắn rứt của lương tâm.
thảo, ký quyết định công bố 16 đạo luật và Sự khác biệt nhưng lại thống nhất này là cơ
1300 văn bản dưới luật”. sở bổ sung và hỗ trợ cho nhau giữa đạo đức
Thực tế những năm vừa qua ở nước ta, hệ và pháp luật.
thống pháp luật và việc thi hành pháp luật Trên thực tế, pháp luật là công cụ định
đã có những tác động rõ rệt đến đời sống xã hướng hành vi và điều chỉnh các quá trình
hội. Có thể nói rằng, những quy định trong xã hội, ngoài ra, pháp luật còn phản ánh các
Hiến pháp, những đạo luật và những văn bản quy luật khách quan, các giá trị mà con người
dưới luật luôn “đề cao tính nhân đạo và nhân đạt được trong cuộc sống. Từ trước đến nay,
văn, bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp của trong hệ thống văn bản pháp luật của nước ta,
nhà nước mà nhân dân là chủ và do nhân dân kể cả Hiến pháp, các bộ luật và văn bản dưới
làm chủ [5]. Nói đúng hơn, đó là hệ thống luật thường có nhiều quy phạm pháp luật ghi
pháp luật phục vụ cho việc thực thi các lợi ích nhận những giá trị, những chuẩn mực đạo
cơ bản của con người, mà đạc biệt là lợi ích đức được bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh
của người lao động. Vì vậy, các nguyên tắc cưỡng chế bởi các cơ quan pháp luật của Nhà
định hướng cho việc xây dựng nội dung của nước. Đặc biệt, trong Hiến pháp năm 1992
hệ thống pháp luật như công bằng, nhân đạo, của nước ta đã từng nhấn mạnh: “Nhà nước
vì sự phát triển tiến bộ của con người và xã bảo đảm và không ngừng phát huy quyền làm
hội cũng chính là những nguyên tắc, những chủ về mọi mặt của nhân dân, nghiêm trị mọi
chuẩn mực đạo đức cơ bản mà nhân loại tiến hành động xâm phạm lợi ích của Tổ quốc và
bộ đã, đang và sẽ hướng tới. Do đó, pháp luật của nhân dân; xây dựng đất nước giàu mạnh,
sẽ góp phần rất lớn trong việc hình thành ý thực hiện công bằng xã hội, mọi người có
thức tôn trọng và chấp hành những quy phạm cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều
chung và giúp con người sẽ có những hành vi kiện phát triển toàn diện”[6]. Hiến pháp cũng
ứng xử văn minh, phù hợp với chiều hướng đã quy định rõ các quyền và nghĩa vụ cơ bản
phát triển tiến bộ của thời đại. của công dân. Trong việc xử lý mối quan hệ
Pháp luật thực hiện điều chỉnh mối quan giữa quyền và nghĩa vụ, Hiến pháp vừa thể
hệ giữa con người và xã hội bằng sự bắt buộc, hiện các quyền, lợi ích của công dân nhưng
cưỡng chế từ bên ngoài. Có thể coi pháp luật cũng quy định rõ các nghĩa vụ mà người dân
là một bước phát triển cao hơn của đạo đức, phải thực hiện trên cơ sở đường lối chính sách
góp phần điều chỉnh những quan hệ cơ bản và của Đảng và đạo lý truyền thống của dân tộc.
quan trọng nhất liên quan tới lợi ích và vận Cho nên, Hiến pháp khẳng định: “Bảo vệ Tổ
mệnh quốc gia. Pháp luật có tính bao quát, quốc là nghĩa vụ thiêng liêng và quyền cao
toàn diện và giúp nhà cầm quyền cai trị trên quý của công dân” và quy định: “Công dân
một diện rộng, đồng thời, nó còn có khả năng phải trung thành với Tổ quốc, phản bội Tổ
chuẩn bị cho những cái mới trong tương lai. quốc là tội lớn nhất”[7]. Ngoài ra, các bộ luật
Trên thực tế, một hệ thống pháp luật đầy đủ, như Bộ luật hình sự, Bộ luật dân sự, Luật hôn
đồng bộ sẽ góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội nhân và gia đình, Luật bảo vệ và chăm sóc
phát triển, đẩy lùi các tệ nạn, các hiện tượng trẻ em…đều được xây dựng trên cơ sở những
tiêu cực để ổn định xã hội. Vì vậy, pháp luật nguyên tắc, những chuẩn mực đạo đức truyền
còn có thể được coi là một trong những yếu thống tốt đẹp của dân tộc. Vì vậy, có thể nhấn
tố quan trọng, tạo điều kiện cho sự phát triển mạnh rằng, pháp luật vừa là công cụ hữu hiệu
tiến bộ của một quốc gia. Trong khi đó, đạo trong việc bảo tồn những giá trị truyền thống,
đức lại điều chỉnh các mối quan hệ bằng dư vừa góp phần bồi đắp nên những giá trị mới,
luận xã hội, bằng sự giác ngộ, sự thôi thúc từ trong đó có đạo đức kinh doanh.
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
228 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở rõ ràng có phần đóng góp to lớn của hệ thống
nước ta còn kém phát triển, một bộ phận nhân pháp luật. Phải thừa nhận rằng, những năm
dân ít hiểu biết về pháp luật cộng với những vừa qua, pháp luật đã góp phần đẩy nhanh
bất cập của hệ thống pháp luật đã dẫn đến tình nhịp độ phát triển kinh tế, duy trì và tạo được
trạng vi phạm kỷ cương xã hội, coi thường một số chuyển biến khả quan về mặt xã hội.
pháp luật. Không ít những trường hợp khi Pháp luật cũng đã góp phần không nhỏ trong
tham gia thị trường đã vì lợi nhuận mà bất việc củng cố tiềm lực quốc phòng, giữ vững
chấp tất cả, coi thường đạo lý, vi phạm pháp an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội, góp
luật, làm đảo lộn các giá trị đạo đức. Hiện phần vào việc cải cách một bước nền hành
tượng buôn lậu, trốn thuế; nạn làm hàng giả, chính quốc gia, đồng thời đưa nước ta từng
buôn bán hàng giả đang ngày càng có chiều bước hội nhập khu vực và thế giới. Chúng ta
hướng gia tăng. Nhiều người vì đồng tiền, vì cũng đang từng bước xây dựng, sửa đổi, bổ
lợi nhuận mà bất chấp cả tính mạng người sung hệ thống pháp luật. Nhiều văn bản pháp
tiêu dùng; tàn phá môi trường; lừa đảo cả luật và dưới luật được ban hành và đang đi
đối tác của mình bằng những hành vi rất xảo vào cuộc sống, đáp ứng được nguyện vọng
quyệt và phi nhân… Những biểu hiện xuống của đông đảo quần chúng nhân dân, được
cấp và suy thoái đạo đức, hiện tượng xa hoa, quần chúng hoan nghênh, đồng tình đón nhận
lãng phí trong một bộ phận dân cư đang là nỗi và nghiêm túc thực hiện. Công cuộc đổi mới
bất bình của toàn xã hội. Thực tế nhức nhối càng đi vào chiều sâu, càng nảy sinh nhiều
đó chắc chắn là do nhiều nguyên nhân, trong vấn đề phức tạp. Cho nên, việc thể chế hóa
đó có phần do pháp luật chưa đầy đủ hoặc đường lối chính sách của Đảng thành pháp
thiếu chặt chẽ và việc thi hành pháp luật còn luật một cách đúng đắn, kịp thời, có tính khoa
chưa nghiêm, chưa công bằng và hiệu quả. hoc – thực tiễn cao không những có ý nghĩa
Trong hoàn cảnh như vậy, đòi hỏi luật pháp trong việc ổn định xã hội, phát triển kinh tế
phải tỏ rõ sức mạnh của mình để lập lại trật tự mà còn góp phần vào việc đề ra và thực hiện
kỷ cương. Bởi vì, “nếu đạo lý không đủ mạnh những nguyên tắc, chuẩn mực, giá trị đạo
để thuyết phục thì pháp lý phải ra tay. Nếu dư đức để hình thành những phẩm chất mới của
luận xã hội chưa đủ độ để lên án thì luật pháp người Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Có
phải kết án”[8]. thể nói rằng, việc ban hành Hiến pháp năm
Những năm gần đây, các cơ quan chức 1992, Hiến pháp sửa đổi, bổ sung (2011) và
năng đã có nhiều nỗ lực trong việc thanh tra, hàng loạt các văn bản pháp luật mới để thể
khám phá và đưa ra xét xử công khai nhiều chế hóa đường lối chủ trương của Đảng một
vụ trong án, đã kiên quyết trừng trị thích đáng cach kịp thời, trên thực tế đã và đang thúc đẩy
những kẻ phạm tội, thu về cho Nhà nước một việc xây dựng các quan hệ xã hội ngày càng
lượng tài sản không nhỏ. Việc đưa ra ánh sáng lành mạnh ở nước ta. Điều đó càng khẳng
và xử lý nghiêm khắc nhiều vụ án điển hình định một thực tế là, nếu như pháp luật ngày
không những được quần chúng hoan nghênh, một hoàn thiện hơn, hoạt động tuyên truyền
dư luận xã hội đồng tình ủng hộ cái đúng, pháp luật được phổ biến rộng rãi hơn thì ý
cái thiện, lên án cái sai, bài trừ cái ác mà còn thức pháp luật sẽ được nâng cao hơn và định
chứng tỏ vai trò vô cùng quan trọng của luật hướng hành vi cho mọi công dân sẽ tốt hơn.
pháp trong việc bảo vệ nền đạo đức và lành Tuy nhiên, trên thực tế hệ thống pháp luật
mạnh hóa đời sống xã hội. của Nhà nước ta vẫn còn thiếu những quy
Công cuộc đổi mới ở nước ta đang ngày định cần thiết trong lĩnh vực quản lý kinh tế
càng có những chuyển biến tích cực. Tình và các quy định về quyền cơ bản của công
hình chính trị - xã hội về cơ bản là ổn định, dân.. Việc tăng cường hiệu lực pháp luật trong
- TS. Lê Thị Tuyết Ba 229
quản lý đời sống xã hội, đặc biệt là đời sống Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng
tinh thần vẫn còn nhiều hạn chế. Bên cạnh đó, căn dặn: pháp luật của ta là pháp luật dân
việc phổ biến, giáo dục pháp luật chưa được chủ, pháp luật không phải là để trừng trị con
chú trọng nếu không nói là còn bị xem nhẹ. người mà là công cụ bảo vệ, thực hiện lợi ích
Trước đây, Hồ Chủ tịch luôn nhắc nhở rằng, của con người. Đáng tiếc là trong đời sống
hiệu lực của pháp luật chỉ có được khi mọi xã hội ở nước ta vẫn còn một bộ phận trong
người đều nghiêm chỉnh chấp hành. Để pháp dân chúng coi pháp luật là sự trói buộc mình
luật được thực thi trong đời sống xã hội thì nên đã có tâm lý trốn tránh pháp luật. Thực
phải chú trọng giáo dục pháp luật một cách tế đó cũng đã góp phần làm cho việc thực thi
thường xuyên và rộng rãi trong quần chúng. pháp luật càng trở nên phức tạp hơn và ít hiệu
Nghĩa là, phải làm cho pháp luật đến được quả hơn. Ngoài ra, sự bất cập trong hoạt động
với dân, với tất cả mọi đối tượng. Pháp luật của một số cơ quan bảo vệ pháp luật, sự yếu
phải “đi vào giữa dân gian” để cho mọi người kém trong lĩnh vực thực hiện đã có ảnh hưởng
dân đều biết luật, tôn trọng luật và có ý thức không nhỏ đến hiệu quả pháp luật. Sự sơ hở
làm đúng luật. Những năm vừa qua ở nước ta, trong quản lý kinh tế đã đẻ ra những kẻ sống
tình trạng vi phạm pháp luật có chiều hướng phè phỡn trên sự bất công, làm cho xã hội
gia tăng là do nhiều nguyên nhân, trong đó ngày càng phân hóa rõ rệt và tệ hơn là những
không thể không nói đến công tác giáo dục hành vi vi phạm pháp luật, đạo đức ngày càng
pháp luật. Trong điều kiện ở nước ta khi trình có đà sinh sôi nảy nở. Đội ngũ cán bộ trực
độ dân trí còn thấp, văn hóa chính trị, văn hóa tiếp thực thi luật pháp không những còn hạn
pháp luật còn hạn chế thì việc tuyên truyền, chế về chuyên môn mà còn chưa thực sự công
giáo dục pháp luật càng trở nên hết sức cần tâm, nghiêm minh và gương mẫu trong việc
thiết. chấp hành pháp luật cộng với tình trạng pháp
luật bị buông lỏng đã tạo điều kiện cho những
Không những lơi lỏng trong công tác giáo
hiện tượng phản đạo đức xuất hiện và lây lan
dục pháp luật mà công tác thanh tra, kiểm tra,
nhanh chóng, gây ảnh hưởng xấu đến việc
giám sát việc thi hành luật của các cơ quan
xây dựng các quan hệ xã hội lành mạnh và
chức năng còn nhiều bất cập. Trên thực tế,
tiến bộ.
nước ta xây dựng chủ nghĩa xã hội từ một
nền kinh tế nông nghiệp, sản xuất nhỏ lẻ, lạc Pháp luật không loại trừ một ai và không
hậu lại trải qua nhiều năm chiến tranh, cho phân biệt đối xử với bất kỳ ai. Đứng trước
nên những kinh nghiệm xây dựng hệ thống pháp luật thì mọi công dân đều có quyền và
pháp luật và quản lý xã hội bằng pháp luật nghĩa vụ ngang nhau. Nói đúng hơn, pháp
còn nhiều hạn chế. Tâm lý tiểu nông, thói luật không chỉ có giá trị ràng buộc đối với
quen của người làm nông nghiệp, sản xuất công dân mà còn đối với cả giới cầm quyền,
nhỏ lẻ, phân tán, tự cấp, tự túc và tự do lại đối với người bị quản lý và cả người quản lý.
chưa hề trải qua nền dân chủ tư sản nên đại đa Pháp luật là công cụ hữu hiệu “nhằm ngăn
số nhân dân chưa có được ý thức pháp luật, chặn, đẩy lùi cái xấu, cái ác, khuyến khích,
thậm chí còn mang nặng tư tưởng “phép vua nâng đỡ, phát huy cái tốt, cái thiện vốn có
thua lệ làng”. Điều đó đã góp phần lí giải tại trong mỗi con người, chứ không đơn thuần
sao trong đời sống xã hội vẫn còn không ít trừng phạt, răn đe”[9]. Cho nên, trong cuộc
người chưa có thói quen sống và làm việc đời hoạt động của mình, Chủ tịch Hồ Chí
theo Hiến pháp và pháp luật. Cá biệt ở một số Minh luôn nhắc nhở: pháp luật không chỉ
địa phương, không chỉ là người dân mà cả đội dừng lại ở các quyền con người được ghi
ngũ cán bộ cơ sở vẫn còn coi trọng tập tục, “lệ trong các văn bản mà phải thấm đượm lòng
làng” hơn pháp luật của Nhà nước. nhân ái, “nghĩa đồng bào”, phải thể hiện sự
- Hội thảo Văn hóa kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường
230 định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
quan tâm, chăm lo cho ấm no, hạnh phúc bất bình cho dân chúng. Trên thực tế, vẫn còn
của nhân dân. Với Chủ tịch Hồ Chí Minh, tình trạng kẻ phạm pháp nhưng lại sống nhởn
nếu vi phạm pháp luật mà không xử phạt là nhơ ngoài vòng pháp luật hoặc chưa bị pháp
không đúng, song cái gì cũng trừng phạt cả luật trừng trị một cách thích đáng. Điều đó
thì cúng là không đúng. Nghĩa là, không nên đã góp phần làm giảm sút lòng tin của quần
quá lạm dụng pháp luật. Việc thực thi pháp chúng vào pháp luật, tạo điều kiện thuận lợi
luật là nhằm đi đến một xã hội có trật tự kỷ cho những hành vi phạm pháp và những hiện
cương, văn minh, tiến bộ vì con người và cho tượng phản đạo đức, phản luân lý. Cho nên,
con người. Do đó, tính nghiêm minh và hiệu một nền đạo đức tiến bộ không thể không dựa
lực của pháp luật không chỉ phụ thuộc vào sự trên sự hình thành một đạo luật đúng đắn,
đúng đắn, công tâm của pháp luật mà trong chặt chẽ và toàn diện. Ngược lại, pháp luật là
quan hệ thực tế còn phụ thuộc vào cái tâm của điều kiện không thể thiếu cho sự tồn tại của
chính người đại diện cho pháp luật và thực đạo đức.
thi pháp luật. Với ý nghĩa như vậy thì rõ ràng
pháp luật và việc thực thi pháp luật là môi Vì vậy, việc nâng cao vai trò, hiệu quả
trường nuôi dưỡng và phát triển các giá trị pháp luật không chỉ là nhằm để lập lại trật
đạo đức, kể cả đạo đức kinh doanh. tự, kỷ cương xã hội mà còn tạo môi trường
thuận lợi cho việc hình thành và phát triển
Hiện nay trong đời sống xã hội nước ta,
đạo đức mới, trong đó có đạo đức kinh doanh.
vẫn còn ý thức, tâm lý thờ ơ với pháp luật,
thiếu tin tưởng vào pháp luật của một bộ phận Nghĩa là, cùng với quá trình xây dựng và phát
nhân dân. Tình trạng vi phạm pháp luật đang triển nền kinh tế thị trường trong bối cảnh hội
có chiều hướng gia tăng một phần là do ý thức nhập, chúng ta phải biết kế thừa, phát huy và
pháp luật của người dân còn hạn chế. Nhiều đổi mới những giá trị truyền thống của dân
người coi pháp luật là sự trói buộc chứ chưa tộc, đồng thời phải biết tiếp nhận và nuôi
có ý thức tự giác. Việc chấp hành pháp luật dưỡng những giá trị mới được bổ sung trong
nhiều khi và nhiều nơi chỉ vì sợ bị trừng phạt sự phát triển của thế giới ngày nay. Để làm
chứ không phải vì trách nhiệm, nghĩa vụ công được điều đó, đòi hỏi chúng ta phải tiến hành
dân. Ngoài ra, việc xét xử thiếu nghiêm minh, một cách đồng bộ nhiều biện pháp quan trọng
công bằng, xét xử không đúng người, đúng cùng với việc đổi mới và hoàn thiện nhà nước
tội, nhiều trường hợp oan sai đã gây không ít theo hướng xây dựng nhà nước pháp quyền.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật (1995). Những vấn đề lý luận cơ bản về Nhà nước và pháp luật.
Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr 152
[2] G.Bandzeladze (1985) Đạo đức học, tập I. Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr 177
[3] Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật (1995), Sđd, tr 152
[4] Phạm Thị Ngọc Trầm (1995) Bước chuyển đổi và mối quan hệ giữa các giá trị “chân” và “thiện” trong nền
kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay. Tạp chí triết học Số 1, tr 25
[5] Tô Huy Rứa 2005). Quan điểm của Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân,
do nhân dân và vì nhân dân. Tạp chí Cộng sản, Số 22, tr 24
[6] Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992 (1992). Nxb Sự thật – Nxb Pháp lý, Hà
Nội, tr 13
[7] Hiến pháp (1992) , Sđd, tr 38
[8] Nhị Lê (1999) Đạo lý. Tạp chí Cộng sản, số 13, tr 55
[9]Tô Huy Rứa (2005), Sđd, tr 26
nguon tai.lieu . vn
