Xem mẫu
- TÁC Đ NG C A TRUY N THÔNG V IS PHÁT TRI N C A TH C TI N VÀ LÝ LU N NGH THU T S phát tri n c a th c ti n và lý lu n ngh thu t - dù đâu, th i kỳ l ch s nào cũng v y - thư ng ph thu c vào 3 nhân t quan tr ng và ph quát nh t: S phát tri n c a khoa h c và công ngh ; nh ng chính sách chính tr (trong đó bao g m c nh ng chính sách v văn hóa và ngh thu t); nh ng nhà tư tư ng và ngh s l n. Bài vi t này ch bàn đ n nh ng thay đ i có tính ch t cách m ng c a công ngh thông tin đã nh hư ng đ n s phát tri n c a th c ti n và lý lu n ngh thu t như th nào? Hi n nay, nh các phương ti n truy n thông m i mà các cá nhân đã vư t qua đư c t t c các đư ng biên gi i qu c gia và qua đó ti p c n đư c v i t t c nh ng thành t u c a loài ngư i trong đó có ngh thu t. Nói cách khác, nh ng h n ch v b i c nh kinh t , chính tr c a m t qu c gia không còn có ý nghĩa quy t đ nh quan ni m th m m , cách hi u v ngh thu t, các k năng và trào lưu sáng tác hay phê bình c a ngư i dân nư c đó như xưa n a. Vì v y, chưa bao gi cái m i trong ngh thu t Vi t Nam l i xu t hi n nhi u như nh ng năm v a qua. Ch c n đi m qua các s ki n trong đ i s ng m thu t nh ng năm qua chúng ta s th y rõ: Không gì trên th gi i có mà ta không có! T các trư ng phái tranh hi n đ i (v i nhi u ch đ , đ tài xưa nay v n là “c m k ”) đ n video art, đ n installation, đ n performence art, đ n vi c t ch c s ki n mang tính qu ng cáo (như nh ng đêm th i trang do T p chí Đ p t ch c). Đi u đáng
- nói đây là, t t c nh ng cái đư c coi là m i trong th c ti n ngh thu t Vi t Nam như đã nêu trên đ u không ho c chưa đư c d y trong các trư ng ngh thu t chính th ng c a ta. V y nh ng tri th c y, nh ng quan đi m và k năng sáng t o ngh thu t y đư c h c t đâu n u không ph i t Internet??? 1. Vi c s d ng các phương ti n truy n thông m i ngày càng tr nên ph bi n là m t ch báo c a m t quá trình cá nhân hoá (individualization), theo đó các cá nhân trong xã h i đ u mong mu n đư c th hi n cái tôi c a mình, đư c t do trong suy nghĩ, sinh ho t và hành đ ng. Chính quá trình cá nhân hoá đã thay đ i cơ b n các hình th c và c phương th c sinh ho t văn hoá c a ngư i dân hi n nay: M i cá nhân đ u có s l a ch n hay t ch i nh ng hàng hoá văn hoá (v n r t phong phú, đa d ng) ch không ph i ki u tiêu th hàng hoá là s n ph m c a th i kỳ thông tin m t chi u, áp đ t c a các phương ti n và quan đi m truy n thông truy n th ng. Hơn th n a, s sáng t o văn hóa, ngh thu t không ch là đ c quy n c a riêng ai, v nguyên t c, hi n nay nó là quy n và cơ h i c a t t c m i cá nhân. Không ph i tình c hay ng u nhiên mà năm 2007, T p chí Time c a M đã bình ch n nhân v t xu t s c nh t trong năm, và l n đ u tiên, nh hư ng c a các phương ti n truy n thông m i đã đư c th hi n thông qua vi c nhân v t đư c bình ch n là YOU (b n). Trư c h t, quá trình cá nhân hóa m nh m đã làm suy y u đi s c m nh c a nh ng bi u tư ng truy n th ng (nh ng bi u tư ng t lĩnh v c chính tr đ n ngh thu t). Trư c kia, m i m t xã h i, m i m t dân t c thư ng duy trì nh ng giá tr và chu n m c văn hóa c a mình, trong đó có n n ngh thu t, theo nh ng bi u tư ng riêng. Nh ng bi u tư ng y v i tư cách là các c u trúc xã h i không ch th ng nh t tâm trí và hành đ ng c a
- các cá nhân trong m t xã h i nh t đ nh (theo cách đ ng c m- m t thu t ng khá quan tr ng trong xã h i h c), mà nó còn như là m t áp l c xã h i có tính ch t m nh l nh. Đi u đó d n đ n m t h qu t t y u là: Nh ng ai không tuân th “m nh l nh” c a nh ng bi u tư ng đó đ u b coi là “thi u s ”, là “l ch chu n”. Chính h bi u tư ng y, h giá tr y đã tr thành h quy chi u th m m cho các ho t đ ng sáng t o và tiêu dùng ngh thu t. Đi u này gi i thích t i sao chúng ta thư ng phân bi t các tác ph m có ch t lư ng ngh thu t cao - th p, bác h c - bình dân… phân bi t th hi u lành m nh v i th p hèn, ho c th hi u cao, tinh t v i th hi u th p, dung t c... Khi n n kinh t th trư ng chi m v trí ưu th ng cùng v i khi ch nghĩa cá nhân đã hình thành và phát tri n thì nh ng s thích cá nhân, nh ng th hi u cá nhân nh m th a mãn nh ng nhu c u cá nhân đư c đ t lên hàng đ u: tôi thích gì tôi sáng t o hay tiêu dùng cái đó không c n ph i quan tâm nhi u đ n vi c xã h i có th a nh n nó hay không! Đi u đó d n đ n m t tâm lý khá ph bi n trong xã h i tiêu dùng hi n đ i là “không đ ng hàng”, là dùng ”hàng đ c”... Th m chí đi u này còn tr thành m t giá tr th m m trong xã h i hi n đ i: M t ngư i s đư c coi là “t nh” khi các s n ph m mà anh ta tiêu dùng có tính cá nhân hóa cao, ngư c l i s b coi là “quê”. Giá tr này l n át c các giá tr chính tr hay kinh t (nó không ph thu c nhi u vào vi c đ t hay r , có ý nghĩa l ch s hay không, có ích l i hay không). Xu t phát t th c ti n này c a xã h i, trong ngh thu t đương đ i đã có nh ng th c ti n m i: t t c nh ng phân lo i theo ki u cao - th p, bác h c - bình dân, truy n th ng- hi n đ i trong ngh thu t d n d n b bác b , th m chí nh ng ranh gi i gi a ngh thu t v i đ i s ng thư ng ngày cũng b xóa nhòa.
- Chúng ta th y r t rõ xu hư ng cá nhân hóa trong sáng t o và ti p nh n, tiêu dùng ngh thu t đương đ i. M i tác ph m ngh thu t dư ng như đ u xu t phát t tình c m, kinh nghi m cá nhân c a ngư i ngh s ho c hư ng t i quá trình ti p nh n đa nghĩa, b i s ti p nh n- theo quan đi m m h c m i- tuỳ thu c vào n n văn hoá mà các cá nhân s thu c và tuỳ thu c vào kh năng ph n ánh hi n th c thông qua hành đ ng gi i trình ngôn ng (discourse) c a chúng. Ngoài ra, nh ng nhà lý lu n ngh thu t còn đưa ra nhi u thu t ng đ minh h a, di n gi i cho th c ti n ngh thu t m i này. Đó là nh ng thu t ng như “liên văn b n”, hay như “cái ch t c a tác gi ”, hay “trò chơi ngôn ng ”.v.v.. Trong lĩnh v c ngh thu t, lu n đi m này tuy t đ i hoá vai trò cá th trong quá trình sáng t o- ti p nh n ngh thu t- Đó hoàn toàn là m t quá trình ch quan hoá. Nó hoàn toàn đ i l p v i quan đi m c a ch nghĩa hi n đ i, coi tác ph m là trung tâm và mang tính khách quan, mà ngư i ti p nh n nó ph i hư ng đ n nh ng giá tr đư c coi là khách quan đó. Cũng c n ph i thêm r ng, chính truy n thông m i t o đi u ki n cho cách ti p nh n ngh thu t m i. Th i nay, thông qua Internet các tác ph m có th đi th ng, tr c ti p đ n ngư i ti p nh n mà không c n ph i qua b t kỳ m t trung gian nào (như gi i thi u, phê bình, ki m duy t). Như th , ngư i ti p nh n ngh thu t đư c tôn tr ng tuy t đ i, h có th c m th và bình giá tác tác ph m b ng chính c m quan c a mình, b ng chính v n s ng và kinh nghi m s ng c a mình... Đi u này cũng gi i thích cho tính đa nghĩa và đa ch c năng c a ngh thu t đương đ i. 2. M t khác, chính nh quá trình cá nhân hoá này, các cá nhân có đi u ki n k t n i v i nh ng ngư i khác có cùng s thích, th hi u cũng như nh ng quan đi m chính tr , xã h i và th m chí c nh ng liên k t kinh t . Nh ng liên k t này ki n t o ra nh ng c ng đ ng đ c bi t (các nhà
- nghiên c u g i là c ng đ ng văn b n). N u như th i các phương ti n truy n thông đ i chúng cũ, các thông tin đư c truy n ra mang tính m t chi u- các cá nhân không có cơ h i tương tác, đ c bi t là nh ng nhóm xã h i “ phía dư i” hay nh ng nhóm “thi u s ”; thì nay, nh có các phương ti n truy n thông m i, các nhóm thi u s đư c “trao quy n”“ti ng nói” l n hơn đ i v i c ng đ ng. Nh ng k t n i ngư c chi u này (m c dù s k t n i ch d ng c ng đ ng văn b n) đã t o ra nh ng s c m nh th c t làm y u đi s c m nh c a “vòng xoáy c a s im l ng” (spiral of silence)7. Có th nói r ng, chính các phương ti n truy n thông m i đã thúc đ y tích c c vào quá trình dân ch hoá xã h i. Nh đó, sinh ho t xã h i tr nên dân ch hơn, đa chi u hơn và đ i s ng văn hoá cũng tr nên phong phú và đa d ng hơn, không còn mang tính m t chi u n a. Các phương ti n truy n thông m i ra đ i đã giúp phá b “vòng xoáy c a s im l ng” trong đ i s ng ngh thu t Vi t Nam. Gi đây, h u như ai cũng có cơ h i nói nh ng tâm tư, nguy n v ng và ý tư ng c a mình b t ch p ý ki n c a h có đư c xã h i ch p nh n hay không. N u không đư c đăng t i trên nh ng phương ti n truy n thông chính th ng thì gi đây m i ngư i đ u có th t vi t blog hay dùng YouTube đ chia s các hình nh riêng tư, nh ng ý tư ng đ c đáo c a mình. D n d n, nh ng c ng đ ng m ng đư c hình thành và nó có s c m nh không kém gì nh ng c ng đ ng khác trong xã h i. R t nhi u ví d trên th gi i và Vi t Nam cho th y, nhi u khi nh ng ý ki n thi u s tr nên th ng th trong m t b i c nh xã h i ngày càng c i m hơn đ i v i nh ng ý ki n khác bi t. Các phương ti n truy n thông đ i chúng gi đây đã t nguy n hay “b ép bu c” đăng t i các ý ki n cá nhân đ tho mãn xu hư ng chung toàn c u. 3. Chính quá trình hóa cá nhân m nh m y trong xã h i đương đ i đã tr thành cơ s đ các nhà tư tư ng xem xét l i toàn b h th ng giá
- tr đã đư c coi là “thiên đình”, “là b t di b t d ch”. Nh ng “grand narative” (đ i lu n thuy t) v i tư cách là “chân lý khách quan” d n d n không còn ch đ ng v ng ch c n a và chen vào đó là nh ng “petit narative” (ti u s ) c a gi i bình dân, c a các nhóm thi u s . Trong lĩnh v c ngh thu t cũng v y, nh ng ti u t s , nh ng lý l gi i thích cho nh ng hành đ ng nh bé, nh ng bi n c có tính ch t đ a phương thay vì nh ng khái ni m l n có tính cách bao quát và toàn th ... đư c c súy. Nh ng ch đ , n i dung c a các tác ph m ngh thu t thư ng đư c nhìn dư i góc đ c a hoàn c nh t m th i, ng u nhiên, không tuyên xưng tính th ng nh t toàn th , tính n đ nh, tính h p lý hay s th t khách quan. Trư c đây, nh ng ngh thu t đư c coi là chính th ng ta (như nh c giao hư ng thính phòng, như ngh thu t dân t c, m thu t, nhi p nh, đi n nh theo ch nghĩa hi n th c xã h i ch nghĩa...) đư c Nhà nư c bao c p, đư c gi i đ i h c và gi i phê bình tuyên xưng và dĩ nhiên nó tr thành nh ng giá tr th m m mà các cá th trong xã h i ph i hư ng t i. Và qu th t, trong m t th i kỳ khá dài, chính đ i đa s công chúng ngh thu t ta (ch không ch là gi i lãnh đ o hay gi i phê bình ngh thu t thôi đâu) đã “t giác” tư duy và ti p nh n theo lý tư ng th m m đó. Ngày nay, th c ti n ngh thu t đã đ i khác, công chúng- v i gian hàng v tri th c lý lu n và ngh thu t kh ng l đư c trình ra Internet – đã t ch n cho mình lý tư ng th m m riêng c a mình mà không b đóng khung b i nh ng gì xã h i Vi t Nam cung c p và áp đ t n a. Rõ ràng, vi c hi n nay Nhà nư c ta v n ch t p trung vào bao c p và khuy n khích các ho t đ ng ngh thu t chính th ng mà không khuy n khích, h tr cho các lo i hình ngh thu t m i là m t s ch m tr đáng ti c. B i trên th c t , nh ng t ch c ngh thu t c a nư c ngoài t i Vi t Nam (như Vi n Goethe, H i đ ng Anh, Trung tâm Văn hóa Pháp- Vi t, ho c m t s đ i s quán Đan M ch, Th y Đi n...) đã khá nhanh nh y và thu hút đư c gi i ngh s tr
- h i nh p v i nh ng trào lưu ngh thu t c a th gi i và đi u quan tr ng là hi u qu th c t c a nh ng ho t đ ng này cao hơn so v i nh ng ho t đ ng ngh thu t c a ta (k c hi u qu chính tr , ví d như xây d ng hình nh văn hóa và con ngư i Vi t Nam trong th i đ i m i). 4. Các phương ti n truy n thông m i ra đ i đã sáng t o ra m t th gi i n a cho loài ngư i: đó là m t th gi i o mà con ngư i có th s ng và can thi p như m t th gi i th t. Đi u này nh hư ng tr c ti p đ n l i tư duy, đ n l a ch n các ch đ , đ n th pháp k thu t trong sáng t o và ti p nh n ngh thu t. Đó chính là m t khác bi t l n khi so ngh thu t h u hi n đ i v i t t c nh ng trư ng phái ngh thu t trư c đó. *** Như v y, ngay c Vi t Nam, th c ti n ngh thu t cũng đã thay đ i và đi u đó đòi h i ph i có m t s l t xác v m t lý lu n sao cho tương thích. Trư c h t là ph i xác đ nh l i n i hàm và tính ch t c a khái ni m ngh thu t. Dĩ nhiên hi n nay s đ ng nh t ngh thu t v i tư tư ng, v i chính tr là đã quá l i th i và ai cũng nh n th y đi u đó. Nhưng hi n nay còn khá nhi u ngư i trong gi i ngh thu t ta còn b o lưu khái ni m ngh thu t truy n th ng, trong đó ngh thu t b đ ng nh t v i tác ph m ngh thu t (quan đi m này cho r ng tác ph m ngh thu t là trung tâm, là nh ng giá tr đã đư c khách th hóa và ai cũng c n ph i nh n ra nh ng giá tr đó!). H n ch c a khái ni m ngh thu t này chính là ch : Nó không ph n ánh đư c tính quá trình c a s n xu t- tiêu th ngh thu t, không ph n ánh đư c tính đa nghĩa và đa ch c năng c a ngh thu t, không ph n ánh đư c đ i tư ng th m m đa d ng (không ch là cái đ p) c a ngh thu t, không ph n ánh đư c nhưng quan h không mang tính
- th m m trong c u trúc t ng th c a ngh thu t và đ c bi t nó luôn ph thu c vào thang giá tr c a xã h i đương th i. Tôi luôn tin r ng, khi lý lu n v ngh thu t phát tri n thì th c ti n ngh thu t s phát tri n theo và n u ngư c l i thì ngh thu t s b kìm hãm, què qu t./.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học