Suy nghĩ về điều tra Tôn giáo học

56 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2013 Trao ®æi ý kiÕn SUY NGHÜ VÒ §IÒU TRA T¤N GI¸O HäC Lª §øc H¹nh(*) ho¶ng 20-30 n¨m trë l¹i ®©y, hiÖn t−îng “®iÒu tra X héi häc” ® bïng næ trong x héi. Trªn c¸c ph−¬ng ®iÒu tra vμ kÕt qu¶ vÉn ®óng, ph−¬ng ph¸p lμ mét c¸i g× ®ã kh«ng cÇn thiÕt. Thùc tÕ cho thÊy nh÷ng cuéc ®iÒu tra tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, trong c¸c c«ng nh− vËy th«ng tin thu ®−îc kh«ng tr×nh nghiªn cøu ng−êi ta th−êng thÊy nh÷ng kh«ng ®ñ ®é chÝnh x¸c, trung nh÷ng côm tõ liªn quan ®Õn “kh¶o s¸t”, thùc mμ cßn lμm sai lÖch c¶ thùc tÕ. ®iÒu tra... Cã thÓ nãi mäi mÆt cña ®êi sèng x héi ®Òu ®−îc kh¶o s¸t vμ ®iÒu tra víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Xin kh«ng bμn thÕ nμo lμ ®iÒu tra, kh¶o s¸t X héi häc n÷a mμ trong bμi viÕt nμy, t«i muèn ®i s©u vμo mét khÝa c¹nh nhá cña lo¹i h×nh ®iÒu tra T«n gi¸o häc ë ViÖt Nam hiÖn nay. Lμ mét chuyªn ngμnh cña khoa häc x héi, T«n gi¸o häc víi ®èi t−îng nghiªn cøu ®Æc thï cña nã cã c¸i chung vμ c¸i riªng trong ®iÒu tra X héi häc. Bμi viÕt nμy ®Ò cËp nh÷ng c¸i chung trong ®iÒu tra X héi häc vμ c¶ nh÷ng c¸i riªng, nh÷ng ®Æc thï cña ®iÒu tra T«n gi¸o häc. 1. Nh÷ng vÊn ®Ò chung Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra ®ãng vai trß quan träng vμ chñ yÕu trong viÖc cung cÊp th«ng tin trung thùc vμ chÝnh x¸c(1). Cã thÓ nãi, vÒ ph−¬ng diÖn lÝ luËn, khi tiÕp cËn nh÷ng vÊn ®Ò nμo thuéc khoa häc x héi cã liªn quan ®Õn ®iÒu tra X héi häc, ng−êi ta buéc ph¶i cã h−íng tiÕp cËn phï hîp ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ph−¬ng ph¸p vμ néi dung. Th«ng th−êng, tr×nh tù logic cña vÊn ®Ò lμ tõ viÖc sö dông nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn cã ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng néi dung cÇn t×m hiÓu. Nh−ng mét ®Æc thï trong nhiÒu ®Ò tμi nghiªn cøu hiÖn nay lμ: ng−êi ta sö dông sù tiÕp cËn X héi häc ®Ó t×m hiÓu vÒ nh÷ng néi dung ® ®−îc Ên ®Þnh s½n. Sù tiÕp cËn x héi nμy ®−îc vËn dông b»ng Trong nh÷ng n¨m qua, nhiÒu cuéc nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau, còng cã ®iÒu tra ®−îc gäi lμ ®iÒu tra X héi häc nh−ng chÝnh ng−êi chñ tr× cuéc ®iÒu tra còng ch−a thùc sù n¾m v÷ng c¸c ph−¬ng ph¸p X héi häc. Cã nhËn thøc ®¬n gi¶n xem ®iÒu tra X héi häc chØ thu vμo mét b¶ng hái (¨ng kÐt). ThËm chÝ cã ng−êi cßn cho r»ng kh«ng cÇn n¾m ph−¬ng ph¸p, mμ chØ cÇn cã ý t−ëng tèt lμ cã thÓ thÓ nãi lμ nhiÒu d¹ng kh¸c nhau. VÒ mÆt thuËt ng÷, kh¸i niÖm vÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu hay d¹ng *. TS., ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o. 1. T«n ThiÖn ChiÕu, Mét vµi vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p trong ®iÒu tra X héi häc, trong ChÝnh s¸ch x héi, mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔ, Nxb KHXH, 1993, tr. 358. Lª §øc H¹nh. Suy nghÜ vÒ ®iÒu tra… nghiªn cøu (Study types) th−êng ®−îc dïng víi nhiÒu ý nghÜa kh¸c nhau mμ ®«i khi c¸c ý nghÜa ®ã bÞ chång chÐo vμo nhau. Cã nhiÒu d¹ng nghiªn cøu kh¸c nhau, ch¼ng h¹n nh− nghiªn cøu miªu t¶ (described study), nghiªn cøu ph©n tÝch (analytical study), nghiªn cøu thùc nghiÖm (experimental study)... §«i khi ng−êi ta sö dông côm tõ “ph−¬ng ph¸p miªu t¶”, “ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch”... ®Ó nãi ®Õn c¸c d¹ng nghiªn cøu nμy. Trong thùc tÕ, mçi mét ®Ò tμi nghiªn cøu víi nh÷ng môc ®Ých vμ ®èi t−îng nghiªn cøu kh¸c nhau mμ ng−êi ta sÏ quyÕt ®Þnh nh÷ng ph−¬ng ph¸p cã thÓ nh»m ph¸t hiÖn vμ gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. Râ rμng, ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh nghiªn cøu lμ c¸ch tiÕp cËn víi mét vÊn ®Ò nghiªn cøu. Cã thÓ ®iÓm qua hai trong nhiÒu lo¹i h×nh ph−¬ng ph¸p th−êng ®−îc ¸p dông trong nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò x héi nh− sau: 57 sè cã thÓ ®o ®Õm ®−îc t−¬ng ®èi râ rμng, vÝ dô nh− viÖc ®i lÔ nhμ thê víi tÇn suÊt h»ng tuÇn, th¸ng 1 lÇn, hay n¨m 1 lÇn... sè l−îng nam giíi x−ng téi bao nhiªu lÇn trong n¨m, n÷ giíi th× sè lÇn x−ng téi ra sao... ë nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, yªu cÇu ®Æt ra ph¶i ®¹t tíi viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c biÕn sè cã quan hÖ t−¬ng t¸c víi nhau, ph¶n b¶n chÊt cña mét sù viÖc hay mét vÊn ®Ò nμo ®ã. Trong nghiªn cøu ®Þnh tÝnh, nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra kh«ng ph¶i lμ cè ®Þnh mμ ®ang diÔn biÕn, viÖc miªu t¶ ®Þnh tÝnh cã thÓ biÓu diÔn theo thêi gian. VÝ dô, tr×nh tù cña mét lÔ héi t«n gi¸o diÔn ra nh− thÕ nμo trong kho¶ng thêi gian sù kiÖn x¶y ra. Th«ng th−êng nh÷ng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh th−êng ®−îc tËp trung vμo mÉu nghiªn cøu nhá, do vËy vÉn gi÷ ®−îc sù linh ®éng cña c¸c biÕn sè vμ cho phÐp m« t¶ s©u c¸c biÕn sè nμy. Ng−êi ta th−êng ®ång ý víi quan ®iÓm cho r»ng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh lμ c¸c VÒ nghiªn cøu m« t¶: ë ®©y bao gåm nghiªn cøu kh¸m ph¸, tõ nh÷ng mÉu viÖc thu thËp mét c¸ch cã hÖ thèng vμ mang tÝnh ®¹i diÖn vÒ nh÷ng d÷ kiÖn nh»m ®−a ra mét bøc tranh râ nÐt vÒ mét t×nh huèng nμo ®ã, vÝ dô nh− nghiªn cøu vÒ lÔ héi t«n gi¸o, c¸c nghi lÔ trong C«ng gi¸o vμ mét sè t«n gi¸o kh¸c. Trong vÊn ®Ò nμy ph¶i cã hai d¹ng (hay cßn gäi lμ hai lo¹i h×nh ph−¬ng ph¸p): nghiªn cøu ®Þnh l−îng (quantitative research) vμ nghiªn cøu ®Þnh tÝnh (qualitative research) cïng ®−îc ¸p dông ®Ó h−íng tíi môc tiªu cña viÖc miªu t¶, nhËn diÖn ®èi t−îng cÇn nghiªn cøu. nghiªn cøu nhá ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc triÓn khai ë mÉu nghiªn cøu lín, quy m« réng h¬n. Tuy nhiªn, ®iÒu dÔ nhËn thÊy trong c¸c cuéc ®iÒu tra trong thêi gian qua cho thÊy: kh«ng thÓ cã sù t¸ch rêi gi÷a nghiªn cøu ®Þnh tÝnh vμ nghiªn cøu ®Þnh l−îng. Khi mét ®èi t−îng ® ®−îc x¸c ®Þnh, qu¸ tr×nh triÓn khai thùc hiÖn lμ qu¸ tr×nh lång ghÐp nh÷ng ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þnh tÝnh vμ nghiªn cøu ®Þnh l−îng. Khi ng−êi ta chØ chó träng tíi viÖc thùc hiÖn c¸c b¶ng ¨ng kÐt víi c¸c Nghiªn cøu ®Þnh l−îng lμ nh»m c©u hái ®ãng ®Ó l−îng hãa c¸c biÕn sè th× l−îng hãa c¸c biÕn sè ®−îc kh¶o s¸t. ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lμ kh«ng chó Trong nh÷ng tr−êng hîp nμy lμ c¸c biÕn träng ®óng møc ®Õn nghiªn cøu ®Þnh 57 58 Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2013 tÝnh vμ khi ®ã ng−êi ta sÏ gÆp nh÷ng khã tÝn ng−ìng t«n gi¸o trªn ®Þa bμn c¶ kh¨n lμm cho viÖc kh¾c häa râ nÐt nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu lμ kh«ng dÔ dμng. MÆt kh¸c, c¸c ph©n tÝch ®ã sÏ kh«ng ®−îc s¸ng tá nÕu ®Þnh h−íng ban ®Çu cña viÖc triÓn khai nghiªn cøu kh«ng rμnh rät. ViÖc sö dông nh÷ng nghiªn cøu ®Þnh tÝnh trªn mét mÉu phô chÝnh lμ nh»m kh¾c phôc nh÷ng khiÕm khuyÕt ®ã. Ng−êi ta tiÕn hμnh nghiªn cøu ®Þnh tÝnh ®ßi hái ph¶i n−íc, ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o ® tiÕn hμnh nhiÒu cuéc ®iÒu tra X héi häc vÒ t«n gi¸o ë nhiÒu khÝa c¹nh vμ gãc ®é kh¸c nhau. C¸c cuéc ®iÒu tra, tïy theo tõng môc tiªu cô thÓ, nh»m t×m hiÓu, ®¸nh gi¸ t×nh h×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i h×nh tÝn ng−ìng d©n gian, c¸c hiÖn t−îng t«n gi¸o vμ c¶ nh÷ng biÕn ®æi trong ®êi sèng sinh ho¹t t«n tËp trung vμo viÖc ph¸t triÓn c¸c gi¶ gi¸o cña nh÷ng t«n gi¸o lín nh− C«ng thuyÕt vμ ®¹t ®−îc sù hiÓu biÕt s©u s¾c t©m t− cña ®èi t−îng(2). Nghiªn cøu tr−êng hîp (case study): cã thÓ hiÓu ®¬n gi¶n lμ nghiªn cøu mét hoÆc nhiÒu tr−êng hîp riªng nh»m môc ®Ých chung nμo ®ã trong mét nghiªn cøu X héi häc. Mét nghiªn cøu tr−êng hîp bao gåm nh÷ng ®Æc tÝnh sau: ®ã lμ mét nghiªn cøu vÒ mét hay nhiÒu tr−êng hîp riªng bao hμm c¶ viÖc quan s¸t, thiÕt lËp l¹i vμ ph©n tÝch nh÷ng tr−êng hîp cÇn ®−îc nghiªn cøu. Qu¸ tr×nh triÓn khai nh÷ng nghiªn cøu tr−êng hîp nμy th−êng sö dông c¶ ph−¬ng ph¸p ®Þnh l−îng vμ ph−¬ng ph¸p ®Þnh tÝnh, trong ®ã kÜ thuËt thu thËp c¸c d÷ liÖu hay cßn gäi lμ ph−¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin ®Æc biÖt ®−îc coi träng. C¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp th«ng tin th−êng ®−îc sö dông bao gåm viÖc quan s¸t, pháng vÊn lÊy c¸c sè liÖu thèng kª cã s½n vμ quan träng nhÊt lμ thu thËp qua b¶ng hái ®Ó cã thÓ cã mét sè l−îng th«ng tin cã ®é chÝnh x¸c cao vμ hμm l−îng th«ng tin phong phó, do cã sù c©n nh¾c kÜ trong viÖc x©y dùng c¸c chØ b¸o. 2. §iÒu tra T«n gi¸o häc Tõ n¨m 1991, ®−îc §¶ng vμ Nhμ n−íc giao nhiÖm vô nghiªn cøu vÒ t×nh h×nh gi¸o, PhËt gi¸o, ®¹o Tin Lμnh, ®¹o Cao §μi, PhËt gi¸o Hßa H¶o, Islam gi¸o. Môc ®Ých cña rÊt nhiÒu cuéc ®iÒu tra nh»m t×m hiÓu vμ ®¸nh gi¸ mét c¸ch khoa häc c¸c hiÖn t−îng t«n gi¸o ®ang “bïng næ’ trªn ph¹m vi c¶ n−íc. Néi dung c¸c cuéc ®iÒu tra nh»m x¸c ®Þnh møc ®é ph¸t triÓn cña tÝn ng−ìng t«n gi¸o vμ dù ®o¸n t−¬ng lai cña c¸c h×nh thøc tÝn ng−ìng, t«n gi¸o sau khi ®Êt n−íc ®i vμo ®æi míi. C¸c cuéc ®iÒu tra còng nh»m ph©n tÝch néi hμm cña tÝn ng−ìng, t«n gi¸o hay lμ mª tÝn dÞ ®oan? ViÖc ®Þnh vÞ, ®Þnh l−îng tõng lo¹i h×nh tÝn ng−ìng t«n gi¸o còng ®−îc ®Æt ra trong x héi nãi chung, c¸c tÇng líp nh©n d©n nãi riªng thuéc vÒ giíi tÝnh, d©n téc (Kinh, Hm«ng, Tμy, Nïng, Ch¨m...), tuæi t¸c, nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é häc vÊn, khu vùc c− tró (®ång b»ng, miÒn nói hay trung du, n«ng th«n hay thμnh thÞ). Trong c¸c ®iÒu tra, môc tiªu kh«ng chØ x¸c ®Þnh vμ ph©n tÝch vÒ nh÷ng néi dung mang ®Ëm tÝnh tÝn ng−ìng, t«n gi¸o mμ cßn ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¶ vÒ nh÷ng ®éng c¬ x héi - kinh tÕ hay chÝnh trÞ. Bªn c¹nh ®ã, c¸c cuéc ®iÒu tra do ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o tiÕn 2. AED-HEALTHCOM, Handbook for Excellence in Focus Group Research, Mary Debus, Porter/Novelli, p. 3. 58 Lª §øc H¹nh. Suy nghÜ vÒ ®iÒu tra… hμnh cßn cã môc tiªu x¸c ®Þnh nhu cÇu t«n gi¸o cña nh©n d©n. NghÞ quyÕt §¹i héi lÇn thø VII cña §¶ng chØ ra t«n gi¸o lμ nhu cÇu cña mét bé phËn nh©n d©n, cÇn thùc hiÖn ®óng ®¾n ®−êng lèi tù do tÝn ng−ìng. VÊn ®Ò lμ ph¶i x¸c ®Þnh nhu cÇu tÝn ng−ìng ®ã cã néi hμm nh− thÕ nμo? Nhu cÇu t«n gi¸o cña tÝn ®å c¸c t«n gi¸o lín nh− C«ng gi¸o, PhËt gi¸o, ®¹o Tin Lμnh lμ g×, néi dung cô thÓ nh− thÕ nμo? Ng−êi tÝn ®å cã ®øc tin cô thÓ nh− thÕ nμo? Mçi t«n gi¸o cã mét néi dung kh¸c nhau, c¸ch thùc hμnh c¸c nghi lÔ riªng, cã gi¸o lÝ, gi¸o luËt riªng, kh«ng thÓ ®ång nhÊt trong mét ch÷ ThiÖn, hay ®ång niÒm tin, ®ång ®øc tin. Kh«ng thÓ ®¸nh ®ång mét ch÷ T¤N GI¸O cho tÊt c¶ c¸c tÝn ng−ìng, t«n gi¸o dï ngo¹i nhËp hay néi sinh ë trªn m¶nh ®Êt cã 54 d©n téc víi nhiÒu ®Æc thï ®Þa - v¨n hãa nμy. Còng kh«ng thÓ ®¸nh ®ång t«n gi¸o vμ mª tÝn dÞ ®oan cho dï nãi theo quan ®iÓm M¸c xÝt th× t«n gi¸o lμ mª tÝn(3)... ViÖc x¸c ®Þnh nhu cÇu tÝn ng−ìng t«n gi¸o cßn tån t¹i l©u dμi ®ßi hái giíi nghiªn cøu vμ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cÇn x¸c ®Þnh râ nguyªn nh©n trùc tiÕp g©y nªn cuéc “bïng næ” t«n gi¸o trong h¬n 30 n¨m trë l¹i ®©y. ChØ trªn c¬ së nghiªn cøu, míi cã thÓ ®−a ra nh÷ng kiÕn nghÞ vÒ chÝnh s¸ch tù do tÝn ng−ìng phï hîp nh»m ®¸p øng nhu cÇu cña quÇn chóng nh©n d©n, ®ång thêi thùc hiÖn tèt c«ng t¸c qu¶n lÝ nhμ n−íc vÒ t«n gi¸o. §Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu ®Ò ra, ®ßi hái ph¶i lùa chän mét ph−¬ng ph¸p thÝch hîp vμ tèi −u. Cã thÓ nãi, ®iÒu tra T«n gi¸o häc thuéc ph¹m trï ®iÒu tra X héi häc nh−ng phÇn nμo nÆng vÒ T©m lÝ häc mμ l¹i lμ phÇn 59 tinh tÕ nhÊt trong t©m lÝ: t©m linh. C¸c häc gi¶ Ph−¬ng T©y cho r»ng c¬ së cña t«n gi¸o n»m trong t©m thøc, n¬i s©u kÝn nhÊt cña t©m thøc con ng−êi. §ã lμ lÜnh vùc tiÒm thøc khã th¨m dß vμ khã lßng diÔn ®¹t, cμng khã lßng l−îng hãa. Ng−êi ta chØ cã thÓ l−îng hãa ®−îc c¸c biÓu hiÖn cña niÒm tin t«n gi¸o nh− c¸ch thùc hμnh nghi lÔ chø kh«ng l−îng hãa ®−îc niÒm tin t«n gi¸o cña mçi con ng−êi. ChÝnh v× vËy nhiÒu ng−êi cho r»ng ®iÒu tra t©m lÝ x héi - ®iÒu tra T«n gi¸o häc th−êng phøc t¹p h¬n v× lÜnh vùc tinh thÇn rÊt trõu t−îng, khã l−îng hãa, khã vËt chÊt hãa vμ h¬n n÷a, trong vÊn ®Ò nh¹y c¶m nμy, ng−êi ViÖt Nam th−êng kh«ng thÝch c«ng khai t©m lÝ cña m×nh. §iÒu tra T«n gi¸o häc kh¸c víi c¸c cuéc ®iÒu tra kinh tÕ, d©n sè lμ nh÷ng lÜnh vùc t−¬ng ®èi dÔ dμng vËt chÊt hãa, l−îng hãa, nghÜa lμ cã thÓ kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh râ rÖt, cã thÓ cã sè liÖu to¸n häc chÝnh x¸c hay t−¬ng ®èi chÝnh x¸c. VËy ®iÒu tra T«n gi¸o häc cÇn l−u ý nh÷ng vÊn ®Ò g×? Trong nhiÒu cuéc ®iÒu tra X héi häc cã “liªn quan” tíi tÝn ng−ìng t«n gi¸o, ng−êi ta th−êng ®o l−êng c¸c chØ b¸o vÒ quan hÖ x héi, vÒ sö dông thêi gian trong ho¹t ®éng cña c¸ nh©n hay céng ®ång(4), vÒ ®êi sèng t«n gi¸o chøa ®ùng c¶ nh÷ng néi dung ®iÒu tra T©m lÝ häc mμ nhiÒu ng−êi ® tiÕp thu ph¸t triÓn thμnh ®iÒu tra vÒ tr−êng v¨n hãa - x héi nh»m hiÓu t¸c ®éng cña nã ®èi víi t©m 3. Bïi §×nh Thanh, ChÝnh s¸ch x héi, mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn, Nxb KHXH, 1993, tr. 326. 4. §iÒu tra cña Francois Houtart n¨m 1979-1981 t¹i xE H¶i V©n (tØnh Nam §Þnh) ®−îc coi lµ cuéc ®iÒu tra XE héihäcchuÈn,cãnhiÒuyÕutèkinhtÕ,xEhéivµv¨nhãa Ýt nhiÒu t¸c ®éng tíi ®êi sèng sinh ho¹t t«n gi¸o cña ng−êid©n,bëilÏ®©ylµmétxEC«nggi¸otoµntßng. 59 60 linh, tÝn ng−ìng. §iÒu nμy lμ hîp logic vμ mang ®Ëm tÝnh khoa häc bëi lÏ kh«ng ai, kh«ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nμo l¹i t¸ch rêi khái bèi c¶nh v¨n hãa - x héi mμ nã ®ang ph¸t sinh vμ ph¸t triÓn. §èi víi ®iÒu tra T«n gi¸o häc hay T©m lÝ häc nãi chung th× cã ý kiÕn ph©n chia kh«ng gian x héi thμnh 3 lo¹i: réng, trung b×nh, hÑp(5). Kh«ng gian x héi réng lμ cña nh÷ng ®èi t−îng ®i ra khái lμng x ®Õn c¸c ®« thÞ lín, thËm chÝ ®i ra n−íc ngoμi nh− nh÷ng ng−êi ®i xuÊt khÈu lao ®éng... Kh«ng gian x héi trung b×nh lμ cña nh÷ng ng−êi ®i ®Õn ®« thÞ gÇn nh− nh÷ng ng−êi bu«n b¸n nhá, lμm nghÒ tù do, häc sinh. Kh«ng gian x héi hÑp lμ cña nh÷ng ng−êi chØ quanh quÈn trong lμng. Tõ sù ph©n chia nμy mμ ng−êi ta tÝnh ®−îc møc ®é ®Ëm nh¹t ®¹o kh¸c nhau cña tõng nhãm ®èi t−îng. VÝ dô, kÕt qu¶ ®iÒu tra t¹i Hμ Néi c¸c n¨m 1993, 1995, 1998, 2007 cho thÊy tÝn ®å cã tr−êng v¨n hãa - x héi réng th× nh¹t ®¹o dï lμ ë vïng n«ng th«n hay néi thÞ. Nh÷ng tÝn ®å cã tr−êng v¨n hãa - x héi réng tham gia víi tØ lÖ cao c¸c lÔ héi t«n gi¸o nh−ng l¹i tham gia c¸c lÔ thøc nh− röa téi, chÞu phÐp th¸nh thÓ thÊp h¬n(6). Cã thÓ nãi r»ng trong c¸c cuéc ®iÒu tra T«n gi¸o häc, vÊn ®Ò tr−êng v¨n hãa - x héi t¸c ®éng rÊt m¹nh ®Õn t×nh c¶m con ng−êi. §ång thêi còng nhËn thÊy t×nh c¶m t«n gi¸o cã lóc lÆn tùa hå nh− kh«ng cã vÊn ®Ò ®¹o - ®êi. §ã chÝnh lμ c¸i khã trong ®iÒu tra t«n gi¸o: tÝnh chÊt tiÒm Èn, khi lÆn, khi tréi cña t©m linh t«n gi¸o. Tuy nhiªn, lîi thÕ cña b¶ng ®iÒu tra t×nh c¶m t«n gi¸o lμ ®−a ra mét cÊu tróc t×nh c¶m hoμn thiÖn thùc tÕ ®óng víi t− t−ëng t×nh c¶m ®èi t−îng ®iÒu tra. Nã chøng minh viÖc ®iÒu tra t×nh c¶m t«n gi¸o ph¶i ®Æt Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2013 trong toμn bé t− t−ëng t×nh c¶m cña ®èi t−îng, ph¶i chän ®óng c¸c thμnh tè, ®óng thêi ®iÓm(7). Nh÷ng cuéc ®iÒu tra T«n gi¸o häc buæi ban ®Çu cña ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o ® ®−îc ®óc rót kinh nghiÖm, ph©n tÝch c¸c c¸ch tiÕp cËn, viÖc sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕn hμnh... vμ kinh nghiÖm ®−îc rót ra tõ c¸c cuéc ®iÒu tra liªn quan ®Õn T«n gi¸o häc lμ ph¶i dïng ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra s©u, hay cßn gäi lμ nghiªn cøu ®Þnh tÝnh víi viÖc th¶o luËn nhãm tËp trung hay pháng vÊn s©u c¸c ®èi t−îng cÇn kh¶o s¸t ®Ó thÊy ®−îc nguyªn nh©n, møc ®é, ®éng lùc, môc ®Ých cña c¸c hμnh vi tÝn ng−ìng, t«n gi¸o, mª tÝn dÞ ®oan ®ang diÔn ra s«i ®éng trong x héi. Ngay buæi ®Çu, ® cã ý kiÕn kh¸c nhau trong quan niÖm ®iÒu tra s©u. Cã ng−êi cho r»ng muèn ®iÒu tra s©u mét ®èi t−îng ph¶i tiÕp xóc víi hä mét vμi n¨m, viÖc pháng vÊn trong mét buæi kh«ng thÓ coi lμ ®iÒu tra s©u ®−îc. Cã ý kiÕn l¹i cho r»ng ®iÒu tra s©u cÇn ®−îc hiÓu theo nghÜa lμ pháng vÊn s©u vμo mét vÊn ®Ò v−ît qu¸ ranh giíi, c¸c ¨ng kÐt cæ ®iÓn chØ nh»m thu nhËp c¸c th«ng tin ®Þnh l−îng, khi mμ viÖc sö dông phiÕu ®iÒu tra ®Þnh l−îng sÏ gÆp nh÷ng khã kh¨n ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò ®−îc coi lμ ®èi lËp víi hÖ t− t−ëng hiÖn hμnh. Víi nh÷ng vÊn ®Ò nμy (quan niÖm, c¸ch hiÓu vμ niÒm tin vμo Chóa, viÖc tin vμo hÇu ®ång, 5. Bïi §×nh Thanh. ChÝnh s¸ch x héi, mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn. Nxb KHXH, 1993, tr. 326. 6. ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o, KÕt qu¶ ®iÒu tra X héi häc ®¹o C«ng gi¸o t¹i Hµ Néi 1995, 1998, 2007, T− liÖu ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o. 7. NguyÔn Duy Hinh. Vµi nhËn thøc s¬ bé vÒ ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra T«n gi¸o häc ë Hµ Néi trong ChÝnh s¸ch x héi, mét sè vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn. Nxb KHXH, 1993, tr. 336. 60 ... - tailieumienphi.vn