Xem mẫu
- SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY ĐỂ GIẢNG DẠY CHỦ ĐỀ MÔI TRƯỜNG TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NGUYỄN THỊ TIỀN Khoa Giáo dục Chính trị Tóm tắt: Hiện nay, nước ta đang thực hiện đổi mới phương pháp dạy học với mục tiêu phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh. Ngành giáo dục đã mạnh dạn đề ra chủ trương đưa một số phương pháp tiên tiến vào dạy học trong đó có việc sử dụng sơ đồ tư duy. Việc xây dựng một sơ đồ tư duy với hình ảnh, màu sắc sẽ mang lại những lợi ích đáng quan tâm về các mặt: ghi nhớ, phát triển, nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả năng sáng tạo… Tuy nhiên đối với việc giảng dạy môn Giáo dục công dân nói chung và việc ứng dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy chủ đề môi trường nói riêng còn hạn chế. Bài viết này góp phần thể rõ lợi ích và quy trình thiết kế, sử dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông. Từ khóa: sơ đồ tư duy, môi trường, giáo dục công dân 1. MỞ ĐẦU Trong nhà trường phổ thông, việc sử dụng sơ đồ tư duy vào dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân có nhiều ưu thế nổi bật như đưa được hình ảnh minh hoạ làm sinh động giờ học; phát huy được tính sáng tạo, chủ động tích cực của học sinh trong quá trình dạy học, rèn kĩ năng tổng hợp, khái quát kiến thức cơ bản... Việc phát triển tư duy cho học sinh và giảng dạy kiến thức về thế giới xung quanh luôn là ưu tiên hàng đầu của những người làm công tác giáo dục. Nhằm hướng các em đến một phương cách học tập tích cực và tự chủ, người giáo viên không chỉ cần giúp các em khám phá kiến thức mới một cách hệ thống mà còn phải giúp các em phát triển năng lực liên hệ được với thực tiễn bên ngoài. 2. NỘI DUNG 2.1. Giới thiệu về sơ đồ tư duy và lợi ích của việc sử dụng sơ đồ tư duy trong giảng dạy 2.1.1. Giới thiệu về sơ đồ tư duy Sơ đồ tư duy được mệnh danh là “Công cụ vạn năng cho bộ não” là phương pháp ghi chú để sáng tạo. Phương pháp này được phát triển vào cuối thập niên 60 của thế kỉ XX, bởi Tony Buzan (ông sinh năm 1942 tại London). Sơ đồ tư duy được chính thức giới thiệu với thế giới lần đầu tiên vào mùa xuân năm 1947 với ấn bản của cuốn đi trước được mang tên “Sử dụng trí tuệ của bạn” (Use Your Head). Sơ đồ tư duy là một công cụ tư duy nền tảng. Nó là một kĩ thuật hình họa với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp với cấu trúc, hoạt động và chức năng của bộ não giúp con 185
- NGUYỄN THỊ TIỀN người khai thác tiềm năng vô tận của bộ não. Theo Tony Buzan thì “Một hình ảnh có giá trị hơn cả ngàn từ” và “Màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh. Màu sắc mang đến cho bản đồ tư duy những rung động cộng hưởng, mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho tư duy sáng tạo”. Cùng với sự phát triển của thế giới thì sơ đồ tư duy cũng đang rất phát triển và được sử dụng rộng rãi. Càng ngày số người sử dụng sơ đồ tư duy càng tăng lên, cho đến hiện nay có khoảng hơn 250 triệu người trên thế giới đang sử dụng sơ đồ tư duy vào nhiều lĩnh vực trong cuộc sống như: Lập kế hoạch, hội thảo, thuyết trình, kinh doanh, giáo dục… Sơ đồ tư duy đã được ứng dụng rộng rãi ở các nước trên thế giới cách đây 20-30 năm. Ở Việt Nam chỉ mới biết đến sơ đồ tư duy trong những năm gần đây, có thể nhắc đến đó là dự án “Ứng dụng công cụ hỗ trợ tư duy – bản đồ tư duy” cho sinh viên Đại học quốc gia Hà Nội. Năm 2007 Tony Buzan đã đến thăm Việt Nam và chia sẽ về quá trình hình thành cũng như những nguyên lí hoạt động của sơ đồ tư duy trong chương trình “Người đương thời” trên VTV1. Trong khi cả xã hội đang bức xúc với việc “đọc – chép”, thói quen “học vẹt” của học sinh, sinh viên thì việc sử dụng sơ đồ tư duy kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực đã đem lại nhiều hiệu quả và lợi ích thiết thực. Năm 2010 ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học đã được triển khai thí điểm tại 355 trường trên toàn quốc và được nhiều giáo viên và học sinh hồ hởi tiếp nhận. Kết quả ban đầu cho thấy: Việc vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học khắc phục được dần thói quen học vẹt, tư duy máy móc và dần hình thành cho học sinh tư duy mạch lạc, hiểu biết và nắm bắt vấn đề một cách sâu sắc, “định vị trong đầu” được các kiến thức, sự kiện cơ bản, có cách nhìn nhận vấn đề một cách khoa học, hệ thống, không chỉ học tốt các kiến thức trong sách vở mà còn nắm bắt được các kiến thức trong thực tế cuộc sống. Trước kết quả khả quan này, năm 2011 Bộ Giáo Dục – Đào Tạo đã quyết định đưa phương pháp dạy học bằng sơ đồ tư duy là một trong năm chuyên đề dạy học tích cực được tập huấn cho 4000 giáo viên. Mặc dù vậy cho đến nay việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học vẫn chưa được ứng dụng ở diện rộng và chưa thực sự trở thành một phương pháp phổ biến. Đặc biệt, việc vận dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông vẫn chưa được trao đổi thảo luận nhiều, dù trên thực tế chúng ta cũng sử dụng không ít những kiểu sơ đồ cho giảng dạy các môn học xã hội và khoa học khác. 186
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN NĂM HỌC 2017-2018 2.1.2. Lợi ích của việc sử dụng sơ đồ tư duy trong giảng dạy chủ đề môi trường trong môn GDCD Thứ nhất, sơ đồ tư duy sẽ hệ thống hóa kiến thức một cách khoa học, ngắn gọn, dễ hiểu thay thế cách học truyền thống thiên về ghi chép rườm rà, nặng nề. Sơ đồ tư duy là một công cụ tổ chức tư duy nền tảng. Với phương pháp này, ta có thể chuyển tải thông tin vào bộ não rồi đưa thông tin ra một cách vô cùng dễ dàng. Nó là một công cụ tổ chức, sắp xếp thông tin, tư duy, một phương pháp ghi chép đầy sáng tạo và hiệu quả cao. Với chương trình giảng dạy môn giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông có thời lượng 35 tiết trong 37 tuần thì chủ đề môi trường chỉ chiếm 2 tiết ở lớp 10 và lớp 11. Bên cạnh đó, trong từng nội dung của một bài học: ô nhiễm môi trường, phân loại, nguyên nhân,trách nhiệm của công dân trong bảo vệ môi trường; tình hình tài nguyên môi trường nước ta hiện nay, mục tiêu phương hướng cơ bản của chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường, trách nhiệm của công dân với chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường … cũng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Điều này đòi hỏi cần phải sử dụng một phương tiện dạy học trực quan hữu hiệu để làm rõ mối liên hệ biện chứng trên. Sơ đồ tư duy là phương tiện lý tưởng nhất đáp ứng điều kiện này. Mỗi sơ đồ tư duy đều bắt đầu từ hình ảnh hay từ khóa nằm ở trung tâm và bao quanh là các nhánh rẽ thể hiện mối quan hệ với vấn đề chính. Vì thế, khi nhìn vào sơ đồ tư duy chúng ta nhanh chóng biết đâu là trọng tâm, cho phép người học có được cái nhìn tổng quan về nội dung bài học. Ý chủ đạo nằm ở vị trí này sẽ thuận lợi trong việc liên kết với những ý phân cấp khác giúp ta dễ dàng triển khai một hệ thống hài hòa, đồng thời nó giữ vai trò định hướng chủ đạo. Hình ảnh trung tâm là công cụ hiệu quả để tạo hình dáng, cấu trúc giúp tư duy hoạt động theo cơ chế để tạo hình dáng, cấu trúc giúp tư duy hoạt động theo cơ chế tự nhiên. Xuất phát từ vấn đề trung tâm đó, người học sẽ biết được mức độ quan trọng của những nhánh rẽ với màu sắc khác nhau ra xung quanh. Các nhánh rẽ này lại được phân thành các nhánh nhỏ nhằm thể hiện chủ đề ở mức độ sâu hơn. Cứ như thế sự phân nhánh được tiếp tục, các kiến thức hay hình ảnh luôn được nối kết với nhau. Chính sự liên kết này sẽ tạo ra "bức tranh tổng thể" mô tả ý tưởng một cách đầy đủ và rõ ràng. Với một sơ đồ tư duy, chúng ta luôn nhìn thấy bao quát các vấn đề, định hướng được các nội dung, yêu cầu cần làm rõ, tìm hiểu vấn đề một cách kỹ càng ở mọi khía cạnh, giúp trí não nhanh chóng huy động nguồn kiến thức xung quanh. Như hình trên, toàn bộ nội dung cơ bản của bài 12: Chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường được tổng kết chỉ bằng một sơ đồ tư duy phù hợp với đặc thù bài học. 187
- NGUYỄN THỊ TIỀN Thứ hai, sơ đồ tư duy sẽ rèn luyện kỹ năng tư duy khoa học, ghi nhớ sâu sắc, tránh cách học vẹt và tư duy máy móc chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân. Hãy so sánh bộ não của chúng ta và kiến thức chứa trong nó nhiều như một kho sách vở, báo chí trong thư viện. Nếu thư viện ấy không có tổ chức sắp xếp, phân loại theo đề mục, thể loại, tác giả... thì khi cần tìm kiếm sẽ trở nên dễ dàng hơn rất nhiều. Tương tự vậy, nếu bộ não của chúng ta tổ chức tốt thì việc ghi nhớ thông tin và sự tư duy sẽ hiệu quả hơn.Với sơ đồ tư duy là hình thức ghi chép sử dụng màu sắc, hình ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Tony Buzan từng nhận xét: “một hình ảnh đáng giá ngàn từ” và “màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh, màu sắc mang đến cho sơ đồ tư duy những rung động cộng hưởng, mang lại sức sống và năng lượng vô tận cho tư duy sáng tạo”. Trí nhớ được tạo thành bằng cách liên tưởng từng mảng thông tin với nhau. Hay nói một cách cụ thể hơn, việc ghi nhớ một thông tin mới chỉ đơn giản là liên kết thông tin đó với một thông tin khác chúng ta đã biết. Phải khẳng định một điều rằng tri thức của chủ đề môi trường trong môn học Giáo dục công dân rất đa dạng, phong phú và rộng mở trong thực tiễn. Nó đòi hỏi chúng ta phải hiểu rõ bản chất của vấn đề, nội dung cơ bản của từng đơn vị kiến thức. Muốn việc ghi nhớ được nhẹ nhàng hơn nên dựa vào kỹ thuật hỗ trợ trí nhớ của bản đồ tư duy. Đó là việc sử dụng trí tưởng tượng và liên tưởng để tạo ra hình ảnh mới. Cách tốt nhất là sử dụng các hình ảnh, bức tranh, ký hiệu, mã số, màu sắc, sự liên tưởng bởi trí nhớ đa chiều tiên tiến. Sử dụng bản đồ tư duy sẽ tăng khả năng ghi nhớ lên bội phần, nhớ chi tiết cụ thể của từng sự kiện, nhớ rõ thông tin, sắp xếp thông tin theo từng nhóm có hệ thống. Cùng với những hình ảnh nổi bật, chúng ta có thể ghi nhớ tất cả các yếu tố chính xác. Sơ đồ tư duy chuyển kiến thức vào hính ảnh để lưu vào bộ não một cách dễ dàng nên việc ghi nhớ bài học không phải là điều quá khó. Với cách ghi nhớ này đã khiến việc học của học sinh không còn nặng nề, bỏ đi tư duy đi vào lối mòn, kích thích được sự phát triển của trí não, biết vận dụng những kiến thức của môi trường liên hệ vào thực tiễn sinh động của cuộc sống; làm cho những khái niệm, nội dung khoa học này không đông cứng trên những trang vở. Thứ ba, sử dụng sơ đồ tư duy sẽ phát huy khả năng tương tác giữa giáo viên và học sinh, phát huy cao độ tính tích cực chủ động của người học và góp phần phát triển một số kỹ năng mềm cho học sinh. Sơ đồ tư duy là phương tiện phù hợp với hầu hết các phương pháp giảng dạy môn Giáo dục công dân cũng như chủ đề môi trường ở trường trung học phổ thông hiện nay. Với việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học chủ đề môi trường tạo không khí lớp học sẽ trở nên rất sôi nổi, dân chủ. Sự hứng thú học tập của học sinh có ý nghĩa quan trọng đặc biệt đối với sự phát triển trí tuệ. Giáo viên và học sinh cùng tham gia thiết lập sơ đồ tư duy cho bài học. Cách tổ chức này khiến cho các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực phát huy hiệu quả với tất cả học sinh trong lớp. Ngoài ra, với những yêu cầu của giáo viên, học sinh sẽ thực hiện những nhiệm vụ học tập của mình bằng sơ đồ tư duy theo nhóm hoặc cá nhân. Mỗi sơ đồ tư duy của một nhóm học sinh hoặc một học sinh đều mang cá tính, sở trường, dấu ấn riêng của từng cá nhân. Sau đó, học sinh trình bày các ý tưởng của mình trên sơ đồ tư duy và tranh luận với các học sinh khác để thống 188
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN NĂM HỌC 2017-2018 nhất và đi đến kết luận. Qua cách học trên, học sinh không chỉ nắm chắc kiến thức, tính chủ động, sáng tạo được nâng lên mà còn phát triển các kỹ năng mềm như: kỹ năng giao tiếp, kỹ năng làm việc nhóm, kỹ năng thuyết trình,… Như sơ đồ tư duy trên đã khái quát toàn bộ những nội dung cơ bản của bài 12, SGK GDCD lớp 11: Chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường. Giáo viên có thể yêu cầu các nhóm học sinh thiết lập sơ đồ tư duy cho mỗi phần đơn vị kiến thức của bài rồi trình bày, thảo luận, nhận xét, kết luận. Thứ tư, sơ đồ tư duy có thể sử dụng trong mọi điều kiện giảng dạy chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông. Sơ đồ tư duy là một công cụ hữu hiệu phục vụ giảng dạy và học tập môn Giáo dục công dân nói chung và chủ đề môi trường nói riêng. Sơ đồ tư duy phù hợp với các phương tiện dạy học truyền thống và cả những phương tiện dạy học hiện đại. Việc thiết lập sơ đồ tư duy rất đơn giản, giáo viên và học sinh có thể thực hiện dễ dàng bằng phấn, bút các loại trên bảng lớn, bảng nhỏ cá nhân, trên giấy A4, A3, A0… tùy thuộc vào từng hoạt động dạy học. Tuy nhiên, cách thức này có nhược điểm nhất định là khó lưu trữ và chỉnh sửa. Khắc phục nhược điểm trên, hiện nay có rất nhiều phần mềm khác nhau dùng để vẽ bản đồ tư duy trên máy tính như: phần mềm iMindmap, phần mềm Inspiration, phần mềm Visual Mind, phần mềm FreeMind,…Trong đó, ngoài phần mềm FreeMind là sản phẩm miễn phí, những phần mềm còn lại đều là sản phẩm thương mại. Tuy nhiên tất cả đều có bản dùng thử 30 ngày. Đặc biệt, phần mềm iMindmap là phần mềm vẽ sơ đồ tư duy do chính Tony Buzan phát triển. Theo nhận xét của người dùng đấy là phần mềm rất hoàn chỉnh, giao diện thân thiện, nhiều tiện ích, chức năng và công cụ để thực hiện sơ đồ tư duy ở mức phức tạp nhất. Imindmap cũng hỗ trợ chức năng đính kèm văn bản, lưu file Audio, xuất file định dạng powerpoint vốn đã khá quen thuộc với việc dạy học. Với các phần mềm hỗ trợ người dạy và người học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân có thể thực hiện vẽ sơ đồ tư duy dễ dàng trên máy tính hoặc trên Ipad, điện thoại thông minh sau đó trình chiếu thông qua kết nối với máy chiếu projector. Như vậy, bản đồ tư duy có thể sử dụng trong giảng dạy và học tập ở bất kỳ điều kiện vật chất nào của trường trung học phổ thông. 2.2. Khả năng ứng dụng sơ đồ tư duy trong giảng dạy chủ đề môi trường môn Giáo dục công dân Sơ đồ tư duy thích hợp với giáo viên, học sinh cần sơ đồ hóa bài giảng hoặc học bài ôn tập kiến thức. Sử dụng sơ đồ tư duy cùng với sự hỗ trợ của các phần mềm vào dạy học môn Giáo dục công dân nói chung và dạy học chủ đề môi trường nói riêng nhằm mục đích đưa ra phương pháp học mới cho học sinh, nhằm nâng cao chất lượng hiệu quả giảng dạy của giáo viên và học tập của học sinh. Do đặc thù tri thức của môn Giáo dục công dân với các khái niệm, quy luật, phạm trù, chính sách, phương hướng và những vấn đề mang tính cấp thiết của thời đại như môi trường ... nên việc ứng dụng sơ đồ tư duy và sự hỗ trợ của các phần mềm vẽ imindmap 189
- NGUYỄN THỊ TIỀN là rất tiện ích đối với giáo viên và học sinh trong việc giảng dạy và học tập trên lớp, trong quá trình tư duy và vận dụng sơ đồ tư duy vào thực tế cuộc sống. Ứng dụng sơ đồ tư duy vào dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân sẽ giảm bớt mức độ nhàm chán, khô khan của chủ đề, nội dung bài học. Kiến thức chủ đề trở nên mềm mại, dễ hiểu, dễ nhớ và dễ thuộc hơn. Thông qua bản đồ tư duy với các đường nét, màu sắc, ký hiệu, hình ảnh... học sinh sẽ hiểu bài nhanh chóng, ghi nhớ bài học lâu hơn, giờ học không còn nhàm chán, lý thuyết nữa mà trở nên sôi nổi, hấp dẫn, lôi cuốn học sinh vào bài giảng, học sinh sẽ phát huy được năng lực tư duy, sáng tạo của mình. Bên cạnh đó, qua khảo sát chương trình, quy trình dạy học và nội dung cơ bản của chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông, cho thấy rằng nếu áp dụng sơ đồ tư duy vào dạy học sẽ đảm bảo tính trực quan, đáp ứng được yêu cầu chuyên môn, sinh động phù hợp với tâm sinh lý học sinh, tiết kiệm thời gian chuẩn bị, giáo viên có thể linh hoạt chuyển ý từ đơn vị kiến thức này sang đơn vị kiến thức khá và nội dung của toàn bài thông qua các sơ đồ. Chính vì sơ đồ tư duy có những mặt mạnh trong việc ứng dụng vào dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân như vậy, sẽ giúp học sinh ghi nhớ kiến thức một cách có hệ thống trên một sơ đồ logic đảm bảo tính trực quan nhằm tăng khả năng ghi nhớ và phát triển khả năng sáng tạo vận dụng vào thức tiễn của học sinh. Ngoài ra, sơ đồ tư duy còn là một công cụ hữu ích giúp giáo viên và học sinh trong việc trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, học tập thông qua sơ đồ, tóm tắt thông tin của một bài học hay một cuốn sách, bài báo, hệ thống lại kiến thức đã học, tăng cường khả năng ghi nhớ, đưa ra ý tưởng mới. Nhất là giúp học sinh có khả năng vận dụng sơ đồ tư duy vào trong cuộc sống, trong công việc thường ngày ở nhà, trong việc lên kế hoạch hàng ngày, hàng tuần, các chuyến đi du lịch, picnic, trong hiện tại và tương lai... Đó chính là những lợi ích mà chúng ta cần vận dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển năng lực toàn diện cho học sinh cũng như đảm bảo mục tiêu dạy học. 2.3. Thực trạng sử dụng sơ đồ tư duy trong giảng dạy chủ đề môi trường môn Giáo dục công dân Cùng với sự nghiệp đổi mới của đất nước, vai trò và vị trí của giáo dục đào tạo ngày càng được nâng cao. Tại Đại hội IX Đảng ta đã chỉ rõ: “Phát triển giáo dục là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa- hiện đại hóa, là điều kiện phát huy nguồn lực con người- yếu tố cơ bản để phát triển nhanh và bền vững”. Để thực hiện mục tiêu này, ngành giáo dục đã có nhiều cố gắng trong việc đổi mới nội dung, chương trình, đổi mới sách giáo khoa và phương pháp đào tạo nhằm nang cao chất lượng giáo dục. Việc ứng dụng sơ đồ tư duy vào đổi mới phương pháp dạy học đã và đang trở thành một trào lưu sôi nổi ở các trường học trên cả nước. Sự xuất hiện của sơ đồ tư duy đã làm 190
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN NĂM HỌC 2017-2018 thay đổi cách làm việc, cách tư duy của con người rất lớn. Nó đang được vận dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực của cuộc sống với vai trò như vậy, vận dụng sơ đồ tư duy vào quá trình học tập và giảng dạy là điều cần thiết và chắc chắn sẽ mang lại hiệu quả cao. Song thực tế, việc vận dụng sơ đồ tư duy trong giáo dục còn chưa phổ biến. Nhằm khảo sát tình hình thực tế việc ứng dụng ứng dụng sơ đồ tư duy của Tony Buzan vào giảng dạy các môn học nói chung và chủ đề môi trường trong môn giáo dục công dân nói riêng ở Thành phố Huế, tôi đã tiến hành điều tra ở một số trường trung học phổ thông: THPT Nguyễn Trường Tộ, THPT Cao Thắng,THPT Nguyễn Huệ, THPT Phan Đăng Lưu thu được kết quả sau: Bảng 1. Trong các phương pháp dạy học thầy (cô) có sử dụng các loại mô hình, sơ đồ hay sơ đồ tư duy và sự hỗ trợ của các phần mềm vẽ imindmap vào giảng dạy không? Mức độ Số lượng Phần trăm Sơ đồ thông thường (Mô hình hóa, sơ đồ cây…) 7/45 15,6 Ứng dụng sơ đồ tư duy và sự hỗ trợ của các phần 3/45 6,67 mềm vẽ sơ đồ tư duy bảng điều tra trên cho ta thấy các thầy (cô) ở các trường phổ thông chưa thường xuyên sử dụng sơ đồ tư duy với sự hỗ trợ của các phần mềm vẽ sơ đồ tư duy vào dạy học môn Giáo dục công dân nói chung và chủ đề môi trường nói riêng. Nhưng khi nghe đề cập đến việc vận dụng sơ đồ tư duy vào dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân thì hầu hết các thầy (cô) đều có mong muốn ứng dụng vào dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy học, phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh, giúp học sinh hiểu bài nhanh, ghi nhớ lâu, có khả năng hệ thống hóa kiến thức và tạo hứng thú cho học sinh khi học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân. Như vậy, ta thấy rằng thực tế dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường phổ thông bằng hình thức sử dụng sơ đồ tư duy với sự hỗ trợ của các phần mềm vẽ bản đồ tư duy chưa được phổ biến trong dạy học. Chính vì vậy đây là một vấn đề cần nghiên cứu để đáp ứng việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học cũng như đáp ứng chất lượng dạy học nói chung và đào tạo những con người tri thức, năng động đồng thời vận dụng có hiệu quả sự phát triển công nghệ thông tin vào giảng dạy và học tập. 2.4. Quy trình thiết kế bản đồ tư duy trong dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường Trung học phổ thông Thứ nhất: Xác định mục tiêu thiết kế Đọc kỹ sách giáo khoa kết hợp với các tài liệu tham khảo để tìm hiểu nội dung của các mục trong bài và mục tiêu cần đạt được của mỗi mục. Trên cơ sở đó xác định mục tiêu của toàn bài về kiến thức, về kỹ năng và về thái độ. Ví dụ: Dựa trên những mục tiêu đã đặt ra khi ta xây dựng sơ đồ bài 15: Công dân với một số vấn đề cấp thiết của nhân loại (SGK GDCD 10) (tiết 1). Ở đơn vị kiến thức “Ô nhiễm môi trường” ta phải xác định được khi học xong bài này, học sinh cần phải nắm được nội dung cơ bản như: Ô nhiễm môi trường gồm có: Khái niệm môi trường,ô nhiễm môi trường và trách nhiệm của công 191
- NGUYỄN THỊ TIỀN dân trong bảo vệ môi trường. Chỉ cần nhìn vào sơ đồ trên cơ sở các hình vẽ, màu sắc... học sinh có thể tái hiện và khắc sâu kiến thức đã học một cách logic và hệ thống. Thứ hai: Xây dựng cấu trúc logic của bài học Những nội dung, kiến thức cơ bản, trọng tâm được đưa vào chương trình sách giáo khoa được chọn lọc từ khối lượng tri thức đồ sộ của khoa học bộ môn được sắp xếp một cách logic, khoa học, đảm bảo tính sư phạm và thực tiễn cao. Bởi vậy cần bám sát phân phối chương trình và sách giáo khoa bộ môn. Đây là điều bắt buộc tất yếu vì sách giáo khoa là tài liệu giảng dạy và học tập chủ yếu, chương trình là pháp lệnh cần tuân theo. Căn cứ vào đó để xác định cấu trúc nội dung của bài dạy. Tuy nhiên, để có thể truyền thụ tốt các kiến thức cơ bản mỗi bài thì cần phải đọc thêm tài liệu sách báo tham khảo để mở rộng hiểu biết về vấn đề cần giảng dạy. Ví dụ: Khi xây dựng sơ đồ tư duy đối với đơn vị kiến thức bài 15: Công dân với một số vấn đề cấp thiết của nhân loại (GDCD 10). Ta cần xác định mục đích, yêu cầu của bài học. Là làm rõ ô nhiễm môi trường là sự biến đổi của các thành phần môi trường không phù hợp với tiêu chuẩn môi trường, gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật. Trách nhiệm của công dân trong việc bảo vệ môi trường là: phải thực hiện tốt luật pháp và các chính sách của Nhà nước ta về bảo vệ môi trường. Thứ ba: Sưu tầm và xử lý tài liệu phù hợp Sau khi khảo sát, hệ thống các phương thức, yêu cầu, mục tiêu của các bài học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân, ta tiến hành tìm các tài liệu như tranh, ảnh và các tài liệu khác có liên quan đến việc thiết kế, xây dựng bản đồ tư duy nhằm hỗ trợ, tăng sự phong phú, đa dạng, làm nổi bật nội dung, kiến thức cơ bản trọng tâm của bài học. Nói chung nguồn tài liệu này rất phong phú, đa dạng vì vậy trong quá trình sưu tầm, chúng ta cần phải làm rõ mục đích và các phương thức, nội dung của bài học. Nguồn tài liệu này ta có thể lấy từ sách, báo và trên mạng internet. Thứ tư: Tiến trình thiết kế Lựa chọn nội dung Dựa vào mục tiêu đã thiết kế ở trên, chúng ta tiến hành phân tích, lựa chọn những đơn vị kiến thức, những nội dung, những bài học về chủ đề môi trường trong môn giáo dục công dân ở trường phổ thông có thể thiết kế sơ đồ tư duy để sử dụng trong quá trình học nhằm hỗ trợ sự tìm tòi, khám phá kiến thức. Hình thành ý tưởng Trên cơ sở nội dung đã lựa chọn, giáo viên thiết kế tiến hành tìm hiểu, đưa ra các bước thiết kế, trình tự thực hiện các bước thiết kế sao cho phù hợp với tiến trình bài học. Ý tưởng thiết kế thể hiện tính sáng tạo và năng lực tổ chức hoạt động của học sinh. Đây là khâu quan trọng khẳng định hiệu quả của việc thiết kế và sử dụng bản đồ tư duy. Thiết kế Trước hết, cần xác định từ khóa trung tâm của bài học hoặc chủ đề môi trường trong môn giáo dục công dân như bên dưới bài 15 GDCD lớp 10 (tiết 1). Từ ý trung tâm trên 192
- KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC SINH VIÊN NĂM HỌC 2017-2018 tiếp tục nối với các ý cấp 1 bằng các nhánh chính như là khái niệm môi trường, ô nhiễm môi trường, trách nhiệm của công dân trong việc bảo vệ môi trường, từ các nhánh chính lại có sự phân nhánh đến các từ khóa cấp 2 để nghiên cứu sâu hơn. Cứ thế, sự phân nhánh cứ tiếp tục và các khái niệm hay hình ảnh luôn được nối kết với nhau. Tiếp đến cần thể hiện sự liên kết giữa các nhánh chính với nhau hoặc các nhánh phụ với nhau (nếu có). Sự liên kết này sẽ tạo ra một bức tranh tổng thể mô tả về ý trung tâm một cách đầy đủ và rõ ràng. Chúng ta cần sử dụng màu sắc. Bởi vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh, nâng cao chất lượng và vận tốc ghi nhớ. Mỗi nhánh nên là một màu. Các đường kẻ càng ở gần hình ảnh trung tâm thì càng được tô đậm hơn, dày hơn. Nên dùng đường cong thay vì đường thẳng vì đường cong được tổ chức rõ ràng sẽ thu hút được sự chú ý của mắt. Chúng ta cần chú ý đến việc lựa chọn hình ảnh chèn vào ý chính hoặc các nhánh phải đẹp, tiêu biểu và hài hòa với sơ đồ tư duy của mình. Mỗi cá nhân cũng nên cố gắng để thiết lập một kiểu bản đồ tư duy riêng cho mình. Nếu chúng ta vẽ sơ đồ tư duy trên máy tính thì có thể dùng đính kèm hình ảnh, âm thanh, thu âm giọng nói, clip và các nguồn tài nguyên khác ngay trên sơ đồ tư duy. Nhìn chung về mặt nguyên tắc viêc sử dụng sơ đồ tư duy trong chủ đề môi trường trong môn giáo dục công dân cũng giống như các môn học khác ở trường trung học phổ thông. Dùng thử, kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thành sơ đồ tư duy Dùng thử nhằm phát hiện những sai sót về mặt kỹ thuật trong quá trình thiết kế cũng như về mặt kiến thức, nội dung. Từ đó tiến hành điều chỉnh để tạo ra sản phẩm đảm bảo chất lượng. Thứ năm: Viết hướng dẫn sử dụng Sơ đồ tư duy nên cần phải có những hướng dẫn giúp người sử dụng dễ dàng thao tác hơn. Hướng dẫn này nhằm hướng học sinh đến những kỹ thuật thao tác để tiến đến đến kiến thức cần học. Người lập sơ đồ tư duy có dụng ý riêng, có thể người đọc sẽ không hiểu hết được dụng ý đó. Vì thế, trong phần hướng dẫn sử dụng cần thiết phải giải thích thêm một số ý mở rộng và nhấn mạnh những ý quan trọng trong sơ đồ. 193
- NGUYỄN THỊ TIỀN 4. KẾT LUẬN Vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học môn Giáo dục công dân nói chung và chủ đề môi trường nói riêng là việc làm rất cần thiết nhằm đổi mới phương pháp dạy học trong các trường trung học phổ thông ở nước ta hiện nay. Do đó, việc ứng dụng sơ đồ tư duy trong dạy học chủ đề môi trường trong môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông giúp giáo viên thay đổi phương pháp dạy học thông thường, góp phần thay đổi cách tư duy của giáo viên và học sinh, giúp học sinh tận dụng khả năng kỳ diệu của bộ não, tạo hứng thú học tập trong mỗi giờ học chủ đề môi trường. Thay đổi cách thức học tập truyền thống chỉ nghiêng về thuyết trình theo kiểu đọc - chép bằng việc tổ chức các hoạt động dạy học có mục đích rõ ràng và sử dụng phù hợp các phương pháp dạy học tích cực như: đàm thoại, thảo luận nhóm, phương pháp dự án, phương pháp giải quyết vấn đề đặc biệt là phương pháp ứng dụng bản đồ tư duy…một phương pháp, phương tiện và và kỹ thuật dạy học hiện đại nhằm nâng cao chất lượng dạy tập môn học này đáp ứng yêu cầu xây dựng con người Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với kinh tế tri thức. Bên cạnh đó, giáo dục về môi trường đó là một trong những biện pháp hữu hiệu nhất, kinh tế nhất có tính bền vững trong các biện pháp để thực hiện mục tiêu bảo vệ môi trường và phát triển đất nước. Nó không chỉ giúp học sinh nhận thức đúng đắn về môi trường và giúp các em có ý thức hình thành kỉ năng bảo vệ môi trường. Có thể nói học tập bằng công cụ sơ đồ tư duy là cách học mới mẻ trong trường trung học phổ thông nên việc áp dụng công cụ này chưa nhiều. Với những mặt tích cực mà phương pháp này mang lại tôi hi vọng có thể nên áp dụng rộng rãi trong dạy học ở trường trung học phổ thông. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Mai Văn Bính (2010), Sách giáo khoa Giáo dục công dân 10, 11, 12, NXB Giáo du ̣c. [2] Trần Đình Châu (2009), Sử dụng bản đồ tư duy – một biện pháp hiệu quả hỗ trợ học sinh học tập môn toán, Tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9/2009. [3] Adam Khoo, dich ̣ giả Trầ n Đăng Khoa, Uông Xuân Vy (2008), Tôi tài giỏi bạn cũng thế , NXB Phu ̣ nữ. [4] Hoàng Đức Huy (2009), Bản đồ tư duy đổimới day học. NXB Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. NGUYỄN THỊ TIỀN SV lớp GDCD4, khoa Giáo dục chính trị, trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế ĐT: 0169. 8381245, Email: kremdau@gmail.com 194
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học