Xem mẫu
- Th¸i phiªn - nguyÔn tö siªm
Sö dông bÒn v÷ng
®Êt miÒn nói vµ vïng cao ë viÖt nam
Nhµ xuÊt b¶n n«ng nghiÖp
Hµ néi - 2002
- Môc lôc
LêI NãI §ÇU ...........................................................................................................................4
Ch−¬ng 1: §ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO......................................5
1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu .....................................................................................5
1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o ............................................................................................5
1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i ..........................................................................8
Ch−¬ng 2: C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O ë
MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM.........................................................19
2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ ....................................................................................................19
2.2. Qu¸ tr×nh tÝch luü kÕt von ®¸ ong trong ®Êt.................................................................21
2.3. Qu¸ tr×nh mïn ho¸.......................................................................................................22
2.4. Qu¸ tr×nh båi tô h×nh thµnh ®Êt b»ng ë miÒn nói.........................................................22
2.5. C¸c qu¸ tr×nh kh¸c.......................................................................................................23
Ch−¬ng 3: PH¢N LO¹I §ÊT MIÒN NóI VïNG CAO....................................................24
3.1. C¸c lo¹i ®Êt chÝnh miÒn nói vïng cao..........................................................................24
3.2. Liªn hÖ chuyÓn ®æi ph©n lo¹i ®Êt theo FAO - UNESCO.............................................70
3.3. §¸nh gi¸ quü ®Êt .........................................................................................................72
Ch−¬ng 4: SUY THO¸I M¤I TR¦êNG §ÊT...................................................................75
4.1. §Æc ®iÓm chung...........................................................................................................75
4.2. Xãi mßn.......................................................................................................................76
4.3. Röa tr«i........................................................................................................................83
4.4. Gi¶m kh¶ n¨ng trao ®æi hÊp phô vµ ®é no baz¬...........................................................84
4.5. T¨ng ®é chua ...............................................................................................................86
4.6. T¨ng c−êng hµm l−îng s¾t nh«m di ®éng vµ kh¶ n¨ng cè ®Þnh l©n ............................86
4.7. Suy gi¶m cÊu tróc ........................................................................................................87
4.8. T¨ng ®é chÆt ................................................................................................................88
4.9. Gi¶m kh¶ n¨ng thÊm n−íc vµ søc chøa Èm .................................................................88
2
- 4.10. ¤ nhiÔm ®Êt ...............................................................................................................89
Ch−¬ng 5: HÖ thèng canh t¸c...................................................................................91
5.1. Ph©n lo¹i c¸c hÖ thèng canh t¸c...................................................................................91
5.2. N−¬ng rÉy du canh du c−.............................................................................................92
5.3. Lóa n−íc vµ hoa mµu ®Þnh canh ..................................................................................98
5.4. HÖ thèng trång c©y l©u n¨m tËp trung .......................................................................101
5.5. HÖ thèng ch¨n nu«i ®¹i gia sóc .................................................................................102
5.6. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp .......................................................................................102
5.7. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña canh t¸c....................................................................................104
5.9. BiÕn ®æi ®é ph× nhiªu cña ®Êt theo c¸c ph−¬ng thøc canh t¸c kh¸c nhau..................105
5.10. C¸c hÖ thèng canh t¸c cã triÓn väng........................................................................110
Ch−¬ng 6: §Ò XUÊT Sö DôNG §ÊT MIÒN NóI, VïNG CAO...................................114
6.1. C¸c vïng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói vµ sö dông ®Êt ...............................................115
6.2. Kh¶ n¨ng më réng ®Êt n«ng nghiÖp ë miÒn nói ........................................................119
6.3. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m gi¶i quyÕt dÓ sö dông cã hiÖu qu¶ ®Êt ®ai miÒn nói.....120
6.4. Nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu chi tiÕt vÒ bè trÝ sö dông ®Êt
ë miÒn nói vµ vïng cao..............................................................................................121
Ch−¬ng 7: QU¶N Lý Vµ CANH T¸C BÒN V÷NG §ÊT DèC ë
MIÒN NóI Vµ VïNG CAO............................................................................123
7.1. Lùa chän c¸c biÖn ph¸p canh t¸c b¶o vÖ ®Êt..............................................................123
7.2. VÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc ë miÒn nói vµ vïng cao...................................................132
7.3. DÞch vô hç trî n«ng nghiÖp vµ c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë miÒn nói vµ vïng cao ........133
TµI LiÖU THAM KH¶O ...................................................................................................136
Phô lôc..............................................................................................................................139
Phô lôc 1. C¬ cÊu sö dông ®Êt cña miÒn nói vµ vïng cao.................................................139
3
- LêI NãI §ÇU
MiÒn nói vµ vïng cao cã vÞ trÝ ®Æc biÖt trong cñng cè quèc phßng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt
n−íc, lµ ®Þa bµn c− tró cña ®¹i bé phËn trong 54 d©n téc anh em. Song ®©y còng lµ vïng m«i
tr−êng bÞ huû ho¹i nghiªm träng, thÕ m¹nh ch−a ®−îc khai th¸c, ®ãi nghÌo nhÊt trong céng
®ång.
VÒ mÆt thæ nh−ìng, miÒn nói vµ vïng cao n»m trªn ®Þa bµn dèc, hÖ sinh th¸i ch«ng chªnh.
Do hËu qu¶ cña chiÕn tranh, sù thiÕu l−¬ng thùc trong thêi gian dµi vµ khai th¸c bãc lét ®Êt
®¸ng kÓ, vá thæ nh−ìng ®· bÞ tho¸i ho¸ nghiªm träng, mét phÇn ®¸ng kÓ ®Êt bÞ xãi mßn tr¬
sái ®¸, ®¸ ong hoÆc sa m¹c ho¸. Mét diÖn tÝch réng lín ®· mÊt hoµn toµn søc s¶n xuÊt, trë
thµnh hoang ho¸ trèng träc.
Phôc håi m«i tr−êng sinh th¸i, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi miÒn nói ®ang thùc sù ph¶i ®−¬ng ®Çu
víi viÖc c¶i t¹o rõng, phñ xanh ®åi träc, t¹o nÒn th©m canh cho nh÷ng ph−¬ng thøc canh t¸c
®a d¹ng.
Trong qu¶n lý quü ®Êt ViÖc Nam, vÊn ®Ò nµy còng Ýt ®−îc nghiªn cøu h¬n c¶. KÕ thõa c¸c
nghiªn cøu chung ®· cã, c«ng tr×nh nµy ®i s©u vµo viÖc nghiªn cøu bæ sung, tæng hîp ®¸nh
gi¸ chÊt l−îng quü ®Êt, c¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o quyÕt ®Þnh chñ tr−¬ng th©m canh
b¶o vÖ ®Êt, nªu lªn c¸c vÊn ®Ò tån t¹i ®Ó kh¾c phôc n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông ®Êt.
Cuèn s¸ch nµy tæng hîp c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu, ®iÒu tra kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ tµi nguyªn ®Êt
ViÖt Nam, ®ång thêi lµ gãp phÇn thuyÕt minh ®Êt vµ sö dông ®Êt cho c¸c huyÖn miÒn nói vµ
vïng cao.
Hµ Néi ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 2001
Th¸i Phiªn & NguyÔn Tö Siªm
4
- Ch−¬ng i
§ÆC §IÓM Tù NHI£N MIÒN NóI Vµ VïNG CAO
1.1. §Þa bµn vµ ph¹m vi nghiªn cøu
MiÒn nói vµ vïng cao ViÖt Nam ph©n bè tõ vïng nói B¾c Bé ®Õn vïng §ång b»ng s«ng Cöa
Long. Theo ph©n ®Þnh cña ChÝnh phñ trong tæng sè 61 tØnh, thµnh phè vµ ®Æc khu cña c¶
n−íc cã 39 tØnh thµnh cã huyÖn x· miÒn nói, trong ®ã cã 24 tØnh cã huyÖn vïng cao, 30 tØnh
cã huyÖn miÒn nói. Tæng sè c¶ n−íc cã 121 huyÖn vïng cao, 87 huyÖn miÒn nói 2061 x·
vïng cao, 1763 x· miÒn nói, 599 trung t©m côm x· vïng cao vµ 388 trung t©m côm x· miÒn
nói.
Theo vïng sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¶ n−íc ph©n chia thµnh 9 vïng (phÇn ®Êt liÒn), trong ®ã
c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói ®−îc ph©n bè trong 9 vïng sinh th¸i nh− sau:
- Vïng §«ng B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói.
- Vïng ViÖt B¾c: 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói.
- Vïng T©y B¾c: 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói.
- Vïng §ång b»ng B¾c Bé: 3 huyÖn miÒn nói.
- Vïng B¾c Trung Bé: 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói.
- Vïng Nam Trung Bé 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói.
- Vïng T©y Nguyªn: 39 huyÖn vïng cao vµ 4 huyÖn miÒn nói
- Vïng §«ng Nam Bé: 4 huyÖn miÒn nói
- Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long: 2 huyÖn miÒn nói.
1.2. Ph©n lo¹i ®Þa h×nh ®Þa m¹o
1.2.1. §Þa h×nh nói cao
H×nh thµnh tõ cao tr×nh 2000 m trë lªn, chiÕm diÖn tÝch nhá: 176 ngh×n ha, hay 0,5% diÖn tÝch
toµn quèc.
Nh×n chung ®Þa h×nh nói cao ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit (granit) vµ ®¸ biÕn
chÊt. Qu¸ tr×nh bãc mßn x©m thùc ph¸t triÓn m¹nh, t¹o nªn ®Þa h×nh cã ®Ønh nhän, s−ên ®Êt
dèc, chia c¾t s©u lín. §Þa h×nh nói cao hÇu nh− kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp.
§Þa h×nh nói cao ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:
• Nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y: h×nh thµnh trªn c¸c khèi ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt.
• Nói cao Phan Xi P¨ng - Pu Lu«ng t¹o nªn d·y Hoµng Liªn S¬n, h×nh thµnh trªn nh÷ng
khèi macma axit (granit) vµ biÕn chÊt.
• Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn H¶i B¾c Trung Bé (Khu IV cò) h×nh
thµnh trªn ®¸ macma axit.
• Nói cao cña d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng T©y Nguyªn vµ Duyªn h¶i Nam Trung Bé,
h×nh thµnh trªn ®¸ macma axit vµ biÕn chÊt, tËp trung ë d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang sin.
5
- 1.2.2. §Þa h×nh nói trung b×nh
H×nh thµnh ë ®é cao 1000 m cã diÖn tÝch 3.283 ngh×n ha, chiÕm 10% diÖn tÝch c¶ n−íc.
§Þa h×nh cã ®Æc ®iÓm ®Ønh nhän kÐo dµi, s−ên dèc, chia c¾t s©u m¹nh, thung lòng dèc hÑp;
qu¸ tr×nh x©m thùc bµo mßn ph¸t triÓn. Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn n«ng nghiÖp rÊt h¹n chÕ, chñ yÕu
ph¸t triÓn c©y d−îc liÖu, c¸c lo¹i rau, hoa mµu vµ c©y ¨n qu¶ cã nguån gèc ¸ nhiÖt ®íi.
§Þa h×nh nói trung b×nh ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:
• Nói trung b×nh vßm cæ s«ng Ch¶y, Ng©n S¬n - Yªn L¹c, Phia Biooc thuéc vïng §«ng
B¾c vµ ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n. H×nh thµnh trªn c¸c khèi macma axit, ®¸ biÕn chÊt
vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.
• Nói trung b×nh l−u vùc s«ng M·, t¶ ng¹n s«ng §µ thuéc vïng T©y B¾c. H×nh thµnh trªn
®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.
• Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n B¾c thuéc vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé. H×nh thµnh
trªn ®¸ macma axit, ®¸ biÕn chÊt vµ trÇm tÝch lôc nguyªn.
• Nói trung b×nh d¶i Tr−êng S¬n Nam thuéc vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé. H×nh thµnh
trªn ®¸ macma axit vµ trung tÝnh, trÇm tÝch lôc nguyªn.
1.2.3. §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi
H×nh thµnh ë bËc cao tr×nh < 1000 m, chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt trong c¸c lo¹i ®Þa h×nh 14.740
ngh×n ha, chiÕm 45% so víi diÖn tÝch c¶ n−íc. Ph©n bè ë c¸c khu vùc sau:
• Nói thÊp - ®åi vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®©y
trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt, bÞ x©m thùc vµ bµo mßn m¹nh. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh cã
®Ønh trßn rêi r¹c, ®−êng ph©n huû Ýt râ nÐt, s−ên dèc tho¶i, m¹ng l−íi thuû v¨n dµy ®Æc,
thung lòng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 250 ngh×n
ha.
• Nói thÊp - ®åi vïng T©y B¾c h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ macma
axit, bÞ x©m thùc bãc mßn m¹nh. §Æc ®iÓm cã ®Ønh nhän, s−ên dèc tho¶i ®−êng nÐt ®Þa
h×nh mÒn m¹i, thung lòng s«ng më réng. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp kho¶ng 161 ngh×n ha.
• Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i B¾c Trung Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc
nguyªn vµ macma axit. Qu¸ tr×nh bµo mßn x©m thùc ph¸t triÓn h¬n qu¸ tr×nh chia c¾t
s©u. §Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn vµ biÕn chÊt mÒn m¹i vµ Ýt dèc h¬n
®Þa h×nh ph¸t triÓn trªn ®¸ macma axit. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
kho¶ng 294 ngh×n ha.
• Nói thÊp - ®åi vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé, h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ macma axit
vµ trÇm tÝch. §Þa h×nh s−ên dèc, chia c¾t m¹nh. DiÖn tÝch ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp kho¶ng 281 ngh×n ha.
• Nói thÊp - ®åi vïng §«ng Nam Bé h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch vµ granit. §Þa
h×nh Ýt chia c¾t, s−ên tho¶i. §Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 183 ngh×n ha.
6
- 1.2.4. §Þa h×nh nói cao nguyªn
KiÓu ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ë n−íc ta ph¸t triÓn chñ yÕu ë bËc cao tr×nh tõ 1500 m trë
xuèng. Trong ®ã miÒn B¾c ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i, miÒn Nam ph¸t triÓn ®¸ bazan vµ c¸c ®¸
kh¸c.
- Nói - cao nguyªn ®¸ v«i
§Þa h×nh hiÓm trë, bÞ chia c¾t m¹nh, s−ên dèc ®øng. Nh÷ng khu vùc ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp tËp trung chñ yÕu ë c¸c thung lòng vµ c¸nh ®ång Kast¬, hÇu hÕt n»m ë ven r×a
khèi ®¸ v«i. Mét phÇn diÖn tÝch n»m trong khèi ®¸ v«i ch−a ®−îc khai th¸c, do ®i l¹i rÊt khã
kh¨n. §Êt ph¸t triÓn trªn nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi
ngµy, c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. H¹n chÕ c¬ b¶n lµ thiÕu n−íc nghiªm träng cho c¶
sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt. §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung chñ yÕu ë c¸c vïng sau:
• Vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n: DiÖn tÝch 617 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã
kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp kho¶ng 50 ngh×n ha.
• Vïng T©y B¾c: DiÖn tÝch 363 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp
kho¶ng 39 ngh×n ha.
• Vïng duyªn h¶i B¾c Trung Bé: DiÖn tÝch 303 ngh×n ha , trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng n«ng
nghiÖp kho¶ng 2 ngh×n ha.
- Nói - cao nguyªn bazan
DiÖn tÝch 1.360 ngh×n ha, trong ®ã ®Êt cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm tû lÖ lín
1.143 ngh×n ha. §©y lµ kiÓu ®Þa h×nh cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lín nhÊt so víi c¸c
kiÓu ®Þa h×nh nói ë n−íc ta. C¸c d¹ng cao nguyªn ®Æc tr−ng lµ:
• Cao nguyªn bazan trÎ d¹ng vßm phñ: gåm c¸c cao nguyªn Pleiku, Ban Mª Thuét, §øc
Träng. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi b»ng, s−ên dèc tho¶i, ®é chia c¾t yÕu, h×nh thµnh lo¹i ®Êt
mµu ®á bazan giµu chÊt dinh d−ìng. §©y lµ d¹ng cao nguyªn cã tû lÖ sö dông ®Êt cho
n«ng nghiÖp cao nhÊt ë n−íc ta.
• Cao nguyªn bazan cæ d¹ng dßng ch¶y: gåm c¸c cao nguyªn Konpl«ng, Kon Hµ Nõng,
§¨k N«ng - §¨k Mil, Di Linh- B¶o Léc. §Þa h×nh cã d¹ng ®åi cao, ®Ønh b»ng tho¶i,
s−ên dèc m¹nh ë phÇn ch©n. §Þa h×nh bÞ chia c¾t m¹nh h¬n cao nguyªn trÎ d¹ng vßm
phñ, nªn tû lÖ sö dông ®Êt cho n«ng nghiÖp bÞ h¹n chÕ.
- Nói - cao nguyªn trªn ®¸ kh¸c
§Þa h×nh nµy n»m ë vïng T©y Nguyªn, ®Æc tr−ng lµ c¸c cao nguyªn sau:
• Cao nguyªn Ma §r¨k (§¨k L¨k) ph¸t triÓn ®¸ granit, h×nh thµnh ë ®é cao 500 - 600m.
§Þa h×nh ë d¹ng ®åi tho¶i, l−în sãng, chia c¾t yÕu.
• Cao nguyªn Lang Biang (L©m §ång) ph¸t triÓn trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt, h×nh
thµnh ë ®é cao 1500- 1700m. §Þa h×nh ë d¹ng ®åi trßn, b¸t óp riªng biÖt, thuËn lîi ph¸t
triÓn c©y ¨n qu¶.
7
- 1.2.5. §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn
- B¸n b×nh nguyªn Easoup (T©y Nguyªn) h×nh thµnh ë ®é cao 300 - 400 m, ®Þa h×nh cã d¹ng
gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc nguyªn (phæ biÕn lµ c¸t bét kÕt). §Êt ®ai
nh×n chung nghÌo chÊt dinh d−ìng, tÇng ®Êt lÉn nhiÒu kÕt von, ®¸ ong. Lµ vïng cã tæng tÝch
«n cao, kh« nãng, thuËn lîi ph¸t triÓn trång ®iÒu.
- B¸n b×nh nguyªn §«ng Nam Bé: Ph©n ho¸ thµnh 2 bËc cã bÒ mÆt song song vµ dèc tho¶i
theo h−íng T©y B¾c - §«ng Nam. C¸c huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ n»m ë
bÒ mÆt phÝa trªn, ®é cao 200 - 300 m, tiÕp gi¸p ®Þa h×nh nói thÊp cùc Nam Trung Bé, ®−îc
phñ líp ®Êt ®á bazan mµu mì, thuËn lîi ph¸t triÓn c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy.
- §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: ë miÒn nói vµ vïng cao xuÊt hiÖn c¸c bån ®Þa vµ
tròng gi÷a nói ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu do:
• C¸c khu vùc sôt lón ®Þa ph−¬ng lµ kÕt qu¶ cña c¸c ®øt g·y kiÕn t¹o, t¹o nªn ®Þa h×nh
lßng ch¶o hoÆc c¸c tròng gi÷a nói. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng thÊp ë gi÷a, xung quanh ®−îc
bao bäc bëi c¸c d·y ®åi nói thÊp, diÖn tÝch kho¶ng 952 ngh×n ha, ph©n bè r¶i r¸c vµ n»m
ë cao tr×nh kh¸c nhau: ThÊt Khª - Léc B×nh (300 - 350 m), Na D−¬ng (250 - 300 m),
Quúnh Nhai (200 - 300 m), Tuyªn Quang (100 - 150 m), H−¬ng Khª (250-280m), A
L−íi (500-600m), Kon Tum (400-500m), Kr«ng Ana - L¨k (400-500m), An Khª (350-
450m). Cheo Reo - Phó Tóc ( 100-200m)... Tuy r»ng c¸c tròng gi÷a nói chiÕm diÖn tÝch
nhá so víi toµn vïng, nh−ng ®©y lµ nh÷ng khu vùc tËp trung d©n c− cã mËt ®é cao nhÊt
cña vïng nói vµ còng lµ nh÷ng khu vùc träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña vïng.
• C¸c bån ®Þa vµ c¸nh ®ång Kast¬ ®−îc h×nh thµnh trong ®Þa h×nh nói - cao nguyªn ®¸ v«i
do qu¸ tr×nh ho¹t ®éng Kast¬. §Þa h×nh cã d¹ng b»ng tho¶i l−în sãng, xung quanh ®−îc
bao bäc bëi c¸c d·y nói ®¸ v«i s−ên dèc ®øng. DiÖn tÝch kho¶ng 136 ngh×n ha, tËp trung
ë c¸c tØnh phÝa B¾c: Hµ Giang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, S¬n La, Hoµ B×nh... Trªn c¸c cao
tr×nh kh¸c nhau tõ 100-200 ( Hoµ B×nh) ®Õn 1400-1500m (Hµ Giang). §Þa h×nh ph¸t
triÓn chñ yÕu trªn ®Êt ®á n©u ®¸ v«i, thuËn lîi trång c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy (chÌ, cµ
phª, d©u t»m...), c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá ch¨n nu«i. Nh−ng ®Æc biÖt khã kh¨n vÒ nguån
n−íc cho c¶ sinh ho¹t lÉn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
1.3. §Æc ®iÓm tù nhiªn theo vïng sinh th¸i
1.3.1. Vïng §«ng B¾c
Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 15 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Cao B»ng,
- §Þa h×nh:
C¸c huyÖn vïng cao ph©n bè ë 2 kiÓu ®Þa h×nh chÝnh:
• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i Hµ Qu¶ng- Trïng Kh¸nh thuéc tØnh Cao B»ng. DiÖn
tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ, phÇn cßn l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói vµ ®Êt
®á vµng.
• §Þa h×nh nói thÊp vµ trung b×nh: tËp trung chñ yÕu ë khèi nói Ng©n S¬n vµ B×nh Liªu
• §Þa h×nh ®åi nói thÊp chiÕm toµn bé c¸c huyÖn miÒn nói. §ã lµ c¸c c¸nh cung vïng
§«ng B¾c.
8
- - §Þa chÊt:
KÕt qu¶ c¸c ho¹t ®éng ®Þa chÊt ®· t¹o ra tËp hîp ®¸ mÑ kh¸c nhau, trong ®ã liªn quan ®Õn sù
h×nh thµnh vá phong ho¸ vµ líp thæ nh−ìng cã c¸c nhãm ®¸ chÝnh sau:
1. Nhãm ®¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: PhÇn lín lµ h¹t th« rÊt giµu th¹ch anh nh− c¸t, bét kÕt (cßn
gäi lµ ®¸ sa phiÕn, phÊn sa) ph©n bè nhiÒu ë Qu¶ng Ninh, Hµ B¾c. TrÇm tÝch h¹t mÞn (®¸ sÐt)
xuÊt hiÖn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n.
2. Nhãm ®¸ trÇm tÝch cã v«i: cã thÓ chia lµm 2 lo¹i
• §¸ v«i, ®¸ v«i kÕt dÝnh
• §¸ v«i sÐt hoÆc sÐt v«i
C¸c lo¹i ®¸ v«i ph©n bè rÊt phæ biÕn ë Cao B»ng, L¹ng S¬n t¹o thµnh c¸c vïng Kast¬ næi
tiÕng. C¸c lo¹i ®¸ v«i thuÇn (cã hµm l−îng CaCO3 rÊt cao trªn 80-90%) phÇn lín t¹o thµnh
c¸c khèi nói cã v¸ch dùng ®øng, h×nh thµnh ra c¸c lo¹i ®Êt ®en, n©u thÉm gi÷a c¸c hèc ®¸ vµ
trªn triÒn nói.
C¸c lo¹i ®¸ sÐt v«i th−êng ph©n bè trªn ®Þa h×nh ®åi l−în sãng, c¸c kho¸ng vËt giÇu CaCO3
(phÊn v«i) bÞ phong ho¸ m¹nh, röa tr«i, c¸c kho¸ng vËt sÐt giµu oxit s¾t (Fe2O3, Fe3O4) tÝch
luü nhiÒu trong ®Êt t¹o ra c¸c ®Êt mµu n©u ®á ®Æc tr−ng.
3. C¸c nhãm ®¸ kh¸c Ýt phæ biÕn h¬n c¸c lo¹i võa nªu trªn lµ:
• §¸ granit, riolit thuéc nhãm macma axit ph©n bè r¶i r¸c nh− riolit (Léc B×nh, tØnh L¹ng
S¬n) do giµu c¸c kho¸ng chøa silic khã phong ho¸ nªn vá phong ho¸ vµ ®Êt t−¬ng ®èi
th«.
• C¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬ nai, phiÕn mica) xuÊt hiÖn r¶i r¸c ë mét sè khu vùc nh− huyÖn Hoµ
An (Cao B»ng). §¸ dÔ phong ho¸ nªn mÆc dï sö dông nhiÒu, kh«ng ¸p dông c¸c biÖn
ph¸p th©m canh b¶o vÖ ®Êt, song vÉn lµ ®Êt tèt, líp vá phong ho¸ mÒm xèp.
- KhÝ hËu, thuû v¨n:
Do vÞ trÝ ®Þa h×nh, c¸c huyÖn vïng cao vµ miÒn nói chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña giã mïa ®«ng
b¾c. NhiÖt ®é mïa ®«ng thÊp h¬n c¸c vïng kh¸c tõ 1-30C. Sè ngµy cã nhiÖt ®é < 200C tõ 165
®Õn 320 ngµy/n¨m. L−îng m−a trung b×nh tõ 1276mm ë Cao B»ng ®Õn 2749mm ë Mãng C¸i.
KhÝ hËu cã mïa ®«ng kh¾c nghiÖt, kh« h¹n, s−¬ng muèi vµ gi¸ rÐt. C¸c huyÖn miÒn nói vµ
vïng cao thuéc tØnh Qu¶ng Ninh chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña b·o.
M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu. Vïng nói cao nguyªn ®¸ v«i s«ng ngßi th−a thít,
thiÕu n−íc nghiªm träng, ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Trªn
l·nh thæ cã 3 hÖ thèng s«ng chÝnh:
• S«ng B»ng Giang- Kú Cïng cã l−îng x©m thùc m¹nh: 220-300 tÊn/km2/ n¨m.
• S«ng Th¸i B×nh víi 3 nh¸nh lín: S«ng CÇu, s«ng Th−¬ng vµ s«ng Lôc Nam cã l−îng
x©m thùc tõ 180-220 tÊn/ km2/n¨m.
• Vïng ven biÓn Qu¶ng Ninh cã 2 con s«ng chÝnh: Ba ChÏ vµ Tiªn Yªn cã l−îng x©m
thùc tõ 80- 180 tÊn/ km2/n¨m.
9
- 1.3.2. Vïng ViÖt B¾c- Hoµng Liªn S¬n
Cã 22 huyÖn vïng cao vµ 25 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Hµ Giang, Lµo Cai ,Yªn B¸i, B¾c
Th¸i, Tuyªn Quang, Phó Thä.
- §Þa h×nh:
• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i tËp trung ë phÝa B¾c Hµ Giang, Lµo Cai thuéc c¸c
khèi ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹, B¾c Hµ... th−êng ®−îc gäi lµ vïng cao nguyªn biªn
giíi. Nói ®¸ chiÕm diÖn tÝch ®¸ng kÓ.
• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm nói cao th−îng nguån s«ng Ch¶y, Phan Xi
P¨ng, Xµ Ph×nh - Pu Lu«ng..., nói trung b×nh Ng©n S¬n... §©y lµ vïng nói cao nhÊt n−íc
ta.
• §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói bao gåm c¸c bån ®Þa Quúnh Nhai, Quang Huy,
Than Uyªn, V¨n ChÊn, Tuyªn Quang... §©y lµ nh÷ng c¸nh ®ång lóa trï phó, tËp trung
d©n c− víi mËt ®é cao cña vïng.
- §Þa chÊt:
C¸c tØnh huyÖn miÒn nói thuéc vïng sinh th¸i ViÖt B¾c - Hoµng Liªn S¬n cã ®Æc ®iÓm ®Þa
chÊt hÕt søc ®éc ®¸o nh−:
• Cã nÒn ®Þa chÊt cæ nhÊt, h×nh thµnh c¸c tËp hîp ®¸ biÕn chÊt tiÒn cambri nh− khèi nói
Con Voi (Phó Thä vµ Yªn B¸i) bao gåm c¸c lo¹i ®¸ phiÕn mi ca, g¬ nai t¹o thµnh c¸c
lo¹i ®Êt ®á vµng, cã ®é mµu mì rÊt cao, kh¶ n¨ng sö dông ®a d¹ng víi nhiÒu tËp ®oµn
thùc vËt, c©y trång kh¸c nhau.
• C¸c tËp hîp ®¸ macma axit, phÇn lín lµ ®¸ granit t¹o thµnh c¸c khèi nói ®å sé vµ cao
nhÊt ViÖt Nam nh− Phan Xi P¨ng, T©y C«n LÜnh (cao trªn d−íi 3000m). Trong ®ã ®Æc
biÖt d·y nói Phan Xi P¨ng lµ bøc ''t−êng thµnh'' ng¨n c¸ch, t¹o nªn hai khu vùc cã chÕ ®é
khÝ hËu ®Þa ph−¬ng kh¸c h¼n nhau nh− vïng ViÖt B¾c (phÇn lín phÝa ®«ng d·y Hoµng
Liªn S¬n) chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa §«ng B¾c.
• C¸c nói ®¸ v«i, sÐt v«i, ph©n bè ë hai vïng râ rÖt:
- Vïng cao: Hµ Giang nh− cao nguyªn ®¸ v«i §ång V¨n, Qu¶n B¹.
- Vïng ®åi nói thÊp: PhÇn lín lµ vïng nói ®¸ v«i ch¹y däc theo vÕt ®øt g·y s«ng Hång,
s«ng Ch¶y.
• C¸c lo¹i trÇm tÝch bëi rêi ph©n bè chñ yÕu ë c¸c tròng vµ thung lòng gi÷a nói vµ ven r×a
®ång b»ng.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
Vïng cã ®Æc ®iÓm quanh n¨m duy tr× ë ®é Èm cao. NhiÖt ®é mïa ®«ng Êm h¬n vïng §«ng
B¾c 1-20C. Vïng cã l−îng m−a nhiÒu víi c¸c trung t©m m−a lín nhÊt n−íc ta nh− B¾c
Quang: 4802mm, Hoµng Liªn S¬n: 3552 mm, Sa Pa 2833mm... §©y lµ vïng cã 120 - 150
ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C.
M¹ng l−íi thuû v¨n rÊt th−a thít vµ thiÕu nguån n−íc nghiªm träng ë ®Þa h×nh nói vµ cao
nguyªn ®¸ v«i. ë nh÷ng ®Þa h×nh kh¸c, l−îng dßng ch¶y n¨m kh¸ phong phó. L−îng x©m
10
- thùc ë ViÖt B¾c tõ 220-300 tÊn/ km2/ n¨m. ë khu vùc Hoµng Liªn S¬n: 300-450tÊn/ km2/
n¨m.
1.3.3. Vïng T©y B¾c
Cã 17 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La, Hoµ B×nh.
- §Þa h×nh:
• §Þa h×nh nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i thuéc c¸c tØnh Lai Ch©u, S¬n La bao gåm c¸c d¶i ®¸
v«i Tµ Ph×nh - S×n Ch¶i, S¬n La - Méc Ch©u... cã diÖn tÝch nói ®¸ chiÕm ®¸ng kÓ. Cßn
l¹i chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.
• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao: bao gåm d¶i nói cao Pusi Lung, d¶i nói trung b×nh
Pu®en §inh, s«ng M·... víi 2 nhãm ®Êt chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm
®Êt mïn vµng ®á trªn nói.
• §Þa h×nh nói thÊp vµ ®åi bao gåm c¸c d¶i ®åi, nói thÊp bao quanh ®Þa h×nh nói cao vµ
trung b×nh, chiÕm diÖn tÝch lín, chñ yÕu ë tØnh Hoµ B×nh. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu
lµ nhãm ®Êt ®á vµng.
• §Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói: bao gåm c¸c bån ®Þa §iÖn Biªn, Phï Yªn, thung
lòng s«ng §µ... lµ nh÷ng vïng träng ®iÓm n«ng nghiÖp cña vïng.
- §Þa chÊt:
§Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o ®Êt cña vïng T©y B¾c cã ®Æc ®iÓm næi bËt sau:
• Khèi granit phÇn phÝa §«ng vµ §«ng B¾c cña vïng thuéc d·y Phan Xi P¨ng cã ®Æc ®iÓm
®Þa chÊt - thæ nh−ìng t−¬ng tù nh− khu vùc l©n cËn cña ViÖt B¾c nªu trªn.
• Khèi ®¸ v«i phÇn trung t©m vµ phÝa §«ng Nam phæ biÕn lµ c¸c d·y nói ®¸ v«i, cïng víi
sù ph©n bè theo 2 khu vùc.
1. C¸c cao nguyªn ®¸ v«i Méc Ch©u, S¬n La vµ vïng cao Hoµ B×nh (cao trªn d−íi
1000m).
2. C¸c d·y nói ®¸ v«i thÊp kh«ng liªn tôc ch¹y däc theo s«ng §µ vµ s«ng M·.
• TrÇm tÝch kh«ng v«i phÇn phÝa B¾c (thuéc c¸c huyÖn M−êng TÌ, M−êng Lay, §iÖn
Biªn) phæ biÕn nhãm ®¸ trÇm tÝch th« kh«ng v«i: sa th¹ch tÝm (T©n L¹c, Hoµ B×nh) t¹o
lªn lo¹i ®Êt cã mµu tÝm cã ®Æc ®iÓm kh¸c h¼n ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ sa phiÕn.
• Mét sè lo¹i ®¸ kh¸c ph©n bè côc bé, r¶i r¸c song ®¸ng chó ý lµ:
+ §¸ siªu baz¬ (peridotit) ë S¬n La t¹o nªn c¸c ®Êt ®en giµu kho¸ng vËt chøa Mg, Ca.
+ §¸ bazan xuÊt hiÖn d¹ng ®iÓm lé ë M−êng Pån, §iÖn Biªn Phñ.
• C¸c lo¹i trÇm tÝch bë rêi: chñ yÕu lµ phï sa suèi, s¶n phÈm dèc tô ë c¸c c¸nh ®ång lín
hoÆc thung lòng gi÷a nói.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
Do cÊu tróc ®Þa h×nh, vïng T©y B¾c che khuÊt c¶ 2 mïa giã chÝnh nªn mïa ®«ng kh« hanh
h¬n c¸c vïng kh¸c vµ mïa hÌ cã giã t©y kh« nãng.
11
- Mïa ®«ng tuy Êm h¬n 2 vïng §«ng B¾c vµ ViÖt B¾c Hoµng Liªn S¬n, nh−ng ë c¸c huyÖn
vïng cao vÉn l¹nh, vÉn xuÊt hiÖn s−¬ng muèi vµ b¨ng gi¸.
Mïa m−a b¾t ®Çu vµ kÕt thóc sím h¬n c¸c vïng kh¸c thuéc B¾c Bé 1 th¸ng. L−îng m−a
trong vïng ph©n ho¸ m¹nh: M−êng TÌ: 2476mm, S×n Hå, 2476mm, Yªn Ch©u 1108mm..
Do ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu nªn l−u l−îng dßng ch¶y vµ l−îng
x©m l−îc còng kh¸c nhau. Khu vùc nói vµ cao nguyªn ®¸ v«i cã m¹ng l−íi thuû v¨n th−a
thít, l−u l−îng dßng ch¶y thÊp, l−îng x©m thùc nhá: 80 tÊn/ km2 n¨m. Vïng Lai Ch©u cã
l−îng x©m thùc lín nhÊt: 450 tÊn/ km2/ n¨m. Vïng th−îng nguån s«ng M·: 80 - 180 tÊn/
km2/n¨m.
1.3.4. Vïng §ång b»ng B¾c Bé
Cã 3 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh H¶i H−ng vµ Ninh B×nh.
- §Þa m¹o - thæ nh−ìng:
§Þa h×nh ®åi b»ng tho¶i n¬i tiÕp gi¸p víi ®Þa h×nh ®åi - nói thÊp vïng §«ng B¾c vµ T©y B¾c,
n»m ven r×a cña vïng §ång b»ng B¾c Bé. C¸c lo¹i ®Êt xen kÏ phøc t¹p, bao gåm nhãn ®Êt ®á
vµng, ®Êt x¸m b¹c mµu, ®Êt dèc tô thung lòng vµ ®Êt phï sa.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
Lµ vïng cã l−îng m−a trung b×nh: ChÝ Linh: 1528mm. Nho Quan: 1908mm. Th¸ng n¨m cã
60-85 ngµy nhiÖt ®é d−íi 150C, cã 4 - 5 th¸ng liªn tôc m−a v−ît 2000mm g©y óng lôt ë khu
vùc thÊp tròng.
HÖ thèng s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh cã l−îng dßng ch¶y n¨m tõ 30-351/s/km2, l−îng c¸t
bïn trªn 120 triÖu m3. Nh−ng do n»m ë ®Þa h×nh cao nªn vÊn ®Ò t−íi cho c©y trång gÆp nhiÒu
khã kh¨n.
1.3.5. Vïng B¾c Trung Bé
Cã 12 huyÖn vïng cao vµ 12 huyÖn miÒn nói thuéc c¸c tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh,
Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ vµ Thõa Thiªn - HuÕ.
- §Þa h×nh:
§Æc ®iÓm næi bËt nhÊt cña vïng lµ thuéc d¶i nói Tr−êng S¬n B¾c víi c¸c s−ên dèc ®æ vÒ biÓn
§«ng vµ bÞ chia c¾t bëi c¸c thung lòng vµ nói ch¹y ngang ra biÓn.
• §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao, däc trªn biªn giíi ViÖt
Lµo. Líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, cã tÇng ®Êt máng,
s−ên dèc.
• §Þa h×nh ®åi, nói thÊp, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt ®á vµng ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®¸
mÑ kh¸c nhau chiÕm hÇu hÕt diÖn tÝch bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh.
12
- - §Þa chÊt:
CÊu t¹o ®Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt chñ yÕu lµ:
• D¶i Tr−êng S¬n B¾c ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn ®Þa chÊt víi 2 nhãm ®¸ chÝnh lµ macma
axit vµ trÇm tÝch. Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit) ph©n bè tËp trung ë khu vùc
nói cao vµ trung b×nh.
• §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i h¹t th« ph©n bè chñ yÕu ë vïng ®åi nói thÊp vµ khu vùc chuyÓn
tiÕp víi ®ång b»ng.
• §¸ v«i tËp trung ë khu vùc c¸c huyÖn miÒn nói cña Thanh Ho¸, NghÖ An, Qu¶ng B×nh
lµ c¸c d¶i ®¸ v«i chuyÓn tiÕp tõ vïng T©y B¾c xuèng kÕt thóc ë c¸c qu¶ nói ®¸ v«i s¸t
Qu¶ng TrÞ. Vïng nói tØnh Thõa Thiªn - HuÕ hÇu nh− kh«ng cßn.
Cã mÊy ®iÓm ®¸ng chó ý:
• Khu vùc phÝa B¾c chñ yÕu lµ Thanh Ho¸, c¸c ®¸ sÐt v«i h×nh thµnh ®Êt n©u ®á trªn nói
vµ ®Êt ®en båi tô ë thung lòng.
• C¸c ®¸ v«i vµ ®¸ v«i kÕt tinh (nh− Ninh B×nh, Th¹ch Thµnh, Thanh Ho¸, KÎ Bµng,
Qu¶ng B×nh) kh«ng t¹o thµnh c¸c vïng ®Êt ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i nh− vïng T©y B¾c vµ
§«ng B¾c.
• C¸c khèi nói ®¸ v«i (kh¸c h¼n vïng T©y B¾c vµ §«ng B¾c) chØ ph©n bè ë vïng ®åi nói
thÊp (nh− Thanh Ho¸, Nho Quan, Hoµng Long, Ninh B×nh) hoÆc ven r×a vïng ®ång
b»ng.
• C¸c phun trµo bazan xuÊt hiÖn víi quy m« lín dÇn tõ Nam Thanh Ho¸ vµ B¾c NghÖ An
(B·i Trµnh, Phñ Quú) kÕt thóc ë Qu¶ng trÞ víi c¸c khèi tËp trung nh− BÕn H¶i, Gio Linh,
Khe Sanh, H−íng Ho¸.
C¸c ®¸ baz¬ macma trung tÝnh nãi trªn l¹o thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®á cã ®é ph× nhiªu tù nhiªn cao.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
Mïa ®«ng cßn t−¬ng ®èi l¹nh, chÞu ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ m¹nh cña b·o vµ giã T©y Nam kh«
nãng. L−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu. Tõ 2368mm ë T−¬ng D−¬ng ®Õn 3399mm ë Nam
§«ng.
M¹ng l−íi thuû v¨n th−a vµ ph©n bè kh«ng ®Òu. L−îng x©m thùc tõ 80- 180tÊn/ km2/ n¨m.
Do chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña b·o nªn th−êng g©y ra lò quÐt. Mïa vô thiÕu n−íc ¶nh h−ëng
gay g¾t ®Õn c©y trång.
1.3.6. Vïng Duyªn h¶i Nam Trung Bé
Cã 9 huyÖn vïng cao vµ 11 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh Qu¶ng Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i,
B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn.
- §Þa m¹o thæ nh−ìng:
§Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao tËp trung ë c¸c huyÖn vïng cao cña tØnh Qu¶ng Nam - §µ
N½ng vµ tØnh Qu¶ng Ng·i tiÕp gi¸p víi tØnh Kon Tum, h×nh thµnh trªn c¸c khèi granit vµ biÕn
chÊt. Lo¹i ®Êt chÝnh gåm cã ®Êt mïn trªn nói cao vµ ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.
13
- §Þa h×nh nói thÊp ch¹y theo s−ên phÝa §«ng cña d¶i Tr−êng S¬n, bÞ chia c¾t m¹nh. Nhãm ®Êt
®á vµng bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu trªn ®Þa h×nh nµy.
- §Þa chÊt:
§Þa chÊt vµ c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt cña vïng cã ®Æc ®iÓm chÝnh sau:
- §¸ macma axit: chñ yÕu lµ granit vµ riolit, ph©n bè chñ yÕu ë vïng nói dèc tõ ®é cao s¸t mÆt
biÓn (c¸c d¶i nói ®©m ngang ra biÓn nh− B¹ch M·) hoÆc c¸c nói ch¹y däc s¸t biÓn kh¸c víi
c¸c khèi granit phÝa B¾c. Trong thµnh phÇn kho¸ng vËt, hµm l−îng c¸c kho¸ng th¹ch anh
giµu silic thÊp, c¸c kho¸ng vËt phenspat dÔ phong ho¸ h¬n nªn c¸c lo¹i ®Êt h×nh thµnh trªn
nhãm ®Êt nµy Ýt nhiÒu kh¸c biÖt vµ Ýt h¹n chÕ vÒ sö dông h¬n so víi ®Êt ë khu vùc phÝa B¾c.
- §¸ trÇm tÝch kh«ng v«i: phÇn nhiÒu ph©n bè ë vïng ®åi nói thÊp kh«ng t¹o thµnh d¶i liªn tôc
nh− khèi granit.
- §¸ bazan vµ macma baz¬ kh¸c: xuÊt lé thµnh khèi ®éc lËp tõ B×nh §Þnh trë vµo, cã mÊy ®iÓn
h×nh ®¸ng chó ý:
• C¸c khèi bazan thá, ph©n t¸n nh− ë Qu¶ng Ng·i (huyÖn B×nh S¬n), Phó Yªn (huyÖn Tuy
Hoµ): ®¸ bazan lé trªn mÆt t¹o thµnh ®Êt bazan n«ng c¹n x−¬ng xÈu.
• C¸c khèi bazan lín tiÕp gi¸p víi vïng nói cao vµ cao nguyªn bazan T©y Nguyªn nh−
phÝa B¾c huyÖn VÜnh Th¹nh, tØnh B×nh §Þnh ë cao tr×nh trªn d−íi 1000m.
• Khèi bazan B×nh ThuËn: tiÕp gi¸p víi vïng bazan thuéc b×nh nguyªn §«ng Nam Bé ë
cao tr×nh trªn d−íi 100m.
- §¸ v«i: ë Qu¶ng Nam - §µ N½ng xuÊt lé mét sè nói ®¸ v«i ®éc lËp kh«ng ®ãng vai trß g×
trong h×nh thµnh ®Êt cña vïng.
- KhÝ hËu- thuû v¨n:
NhiÖt ®é trung b×nh l¨m tõ 250C trë lªn, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, l−îng m−a ph©n bè kh«ng
®Òu. Trµ Mi: 3740mm, Ba T¬: 3607mm. S¬n Hoµ: 1667mm xuèng cßn < 1000mm ë c¸c
huyÖn thuéc tØnh B×nh ThuËn, Ninh ThuËn.
Lµ vïng bÞ b·o uy hiÕp m¹nh cã giã t©y kh« nãng, h¹n h¸n vµ lò lôt xÈy ra nghiªm träng.
M¹ng l−íi thuû v¨n hÇu hÕt lµ c¸c s«ng ng¾n vµ dèc. L−îng x©m thùc xãi mßn 100 - 120
tÊn/km2/ n¨m.
1.3.7. Vïng T©y Nguyªn
§©y lµ vïng cã toµn bé c¸c huyÖn ®Òu lµ huyÖn vïng cao vµ miÒn nói. Trong ®ã cã 39 huyÖn
vïng cao vµ 4 huyÖn vïng nói thuéc c¸c tØnh Kon Tum, Gia Lai, §¨k L¨k, L©m §ång.
- §Þa h×nh:
- §Þa h×nh nói trung b×nh vµ cao thuéc d·y Ngäc Linh vµ Ch− Jang Sin ph¸t triÓn trªn ®¸
granit vµ biÕn chÊt h×nh thµnh nhãm ®Êt mïn trªn nói cao vµ nhãm ®Êt mïn vµng ®á trªn nói.
- Cao nguyªn bazan bao gåm c¸c khèi Konplong - Kon Hµ Nõng, Plei Ku, Bu«n Mª Thuéc,
§¨k Mil - §¨k N«ng, §øc Träng, Di Linh - B¶o Léc... h×nh thµnh ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng
trªn bazan kh¸ mµu mì.
14
- - Cao nguyªn Ma §r¨k h×nh thµnh chñ yÕu trªn ®¸ granit vµ cao nguyªn Lang Biang, h×nh
thµnh trªn ®¸ trÇm tÝch vµ biÕn chÊt.
- B¸n b×nh nguyªn Easoup cã d¹ng gß ®åi tho¶i ph¸t triÓn chñ yÕu trªn ®¸ trÇm tÝch lôc
nguyªn h×nh thµnh nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng.
- §Þa h×nh nói thÊp chiÕm diÖn tÝch lín cña vïng, h×nh thµnh trªn c¸c ®¸ mÑ kh¸c nhau.
Nhãm ®Êt ®á vµng chiÕm diÖn tÝch chñ yÕu bÞ xãi mßn röa tr«i m¹nh.
- Thung lòng vµ tròng An Khª: Cheo Reo - Phó Tóc, Kr«ng Ana- L¨k h×nh thµnh ë c¸c ®é cao
kh¸c nhau (tõ 100-500m) lµ khu vùc tËp trung ®«ng d©n c− vµ lµ träng ®iÓm s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp cña vïng.
- §Þa chÊt:
§Æc ®iÓm ®Þa chÊt vµ tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh ë T©y Nguyªn kh¸c h¼n víi c¸c vïng sinh th¸i
kh¸c ë ViÖt Nam lµ:
- C¸c khèi biÕn chÊt cæ tiÒn cambri ë khu vùc phÝa B¾c cña vïng nµy.
- Cã n¨m cao nguyªn bazan réng lín (1,2 triÖu ha) ph©n bè thµnh vïng tËp trung (nh− Bu«n
Ma ThuËt, Plei Ku, §¨k N«ng, Kon Hµ Nøng, Kon Phong, §øc Träng) cïng víi nhãm ®¸ ®a
xÝt (phÇn lín lµ ®¸ xÝt andezit) ë L©m §ång. C¸c ®¸ mÑ ®· t¹o nªn líp vá phong ho¸ vµ thæ
nh−ìng dµy cã mµu n©u ®á, ®á thÉm ®iÓn h×nh.
- Nhãm ®¸ trÇm tÝch ph©n bè thµnh c¸c khu vùc sau:
• TrÇm tÝch h¹t mÞn (cã n¬i xen biÕn chÊt) phæ biÕn nhÊt ë vïng ®åi nói thÊp ë khu vùc
trung t©m vµ phÝa §«ng Nam cña vïng nh− Kr«ng Ana, Kr«ng Kn« (§¨k L¨k) hoÆc phÝa
B¾c vïng §¨k T«, Sa Thµy (Kon Tum) t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng kh¸ ®iÓn h×nh.
• TrÇm tÝch h¹t th«: tËp trung nhÊt ë vïng b¸n b×nh nguyªn Easoup (§¨k L¨k) t¹o nªn c¸c
lo¹i ®Êt x¸m b¹c mµu, cã ®é ph× tù nhiªn thÊp vµ ®iÒu kiÖn sö dông ®Êt khã kh¨n nhÊt.
- Nhãm ®¸ macma axit (chñ yÕu lµ granit vµ riolit) ph©n bè tËp trung ë 2 d¹ng ®Þa h×nh.
• §Þa h×nh nói cao vµ trung b×nh, thuéc miÒn n©ng trÎ cña khèi Lang Biang - Ch− Jang Sin
(tØnh L©m §ång, §¨k L¨k).
• Thuéc ®Þa h×nh nói thÊp nh− khèi Ch− §riu, Sa Thµy, B¾c An Khª hoÆc lé ra trªn c¸c
cao nguyªn ®Êt ®á bazan.
- TrÇm tÝch bë rêi Pleisoxen, Holoxen (cßn ®−îc gäi lµ phï sa cæ) ph©n bè ë c¸c bËc thÒm cao
cña c¸c thòng vµ thung lòng nh− §¨k T«, §¨k Bla, (tØnh Kon Tum), Ayunpa (tØnh Gia Lai),
Kr«ng Ana, Lai (tØnh §¨k L¨k). Ngoµi ra t¹i c¸c thung lòng cßn cã c¸c trÇm tÝch hiÖn ®¹i nh−
phï sa s«ng, suèi, s¶n phÈm dèc tô.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
Do vÞ trÝ cña ®Þa h×nh ®èi víi h−íng giã mïa vµ do ¶nh h−ëng cña ®ai cao, nªn khÝ hËu cña
vïng bÞ ph©n dÞ. NhiÖt ®é kh«ng khÝ trung b×nh n¨m thay ®æi theo ®ai ®é cao nh− sau:
• Vïng cã ®é cao 500-800m: NhiÖt ®é trung b×nh 21-230C
• Vïng cã ®é cao 800- 1100m: nhiÖt ®é trung b×nh 19-210C
• Vïng cã ®é cao > 1500m: nhiÖt ®é trung b×nh 180C
Chªnh lÖch nhiÖt ®é gi÷a th¸ng nãng nhÊt vµ l¹nh nhÊt tõ 3 - 60C.
15
- Vïng cã sè giê n¾ng cao (trõ §µ L¹t, §¨k Gley), c¸c khu vùc kh¸c ®¹t 2000 - 2200 giê
n¾ng/n¨m. V× vËy nh÷ng n¬i cã ®ñ n−íc t−íi trong mïa kh«, hiÖu suÊt quang hîp rÊt lín.
Tæng l−îng bøc x¹ cao, l−îng bøc x¹ thùc tÕ nhËn ®−îc tíi 120 - 140 KCalo/cm2/ n¨m.
Chªnh lÖch bøc x¹ gi÷a th¸ng cùc ®¹i vµ th¸ng cùc tiÓu kh«ng ®¸ng kÓ.
L−îng m−a ®¹t b×nh qu©n 1900mm nh−ng ph©n bè kh«ng ®Òu theo mïa vµ khu vùc. Mïa
m−a tõ th¸ng 4 - 5 ®Õn th¸ng 9 - 10 tËp trung kho¶ng 85 - 90% tæng l−îng m−a n¨m. Mïa
kh« kÐo dµi 5-6 th¸ng chØ nhËn ®−îc 10-15% l−îng m−a cña c¶ n¨m. Nh÷ng khu vùc cã
l−îng m−a cao nh− Pleiku, B¶o Léc... N¬i cã l−îng m−a thÊp lµ Cheo Reo, Ayunpa.
Do khÝ hËu ®a d¹ng Ýt bÞ ¶nh h−ëng b·o, gi¸ rÐt, s−¬ng muèi... nªn T©y Nguyªn cã thÓ ph¸t
triÓn nhiÒu tËp ®oµn c©y trång, vËt nu«i cã nguån gèc nhiÖt ®íi vµ «n ®íi, cã kh¶ n¨ng ph¸t
triÓn nªn s¶n xuÊt N«ng - L©m nghiÖp toµn diÖn vµ æn ®Þnh.
H¹n chÕ lín nhÊt lµ cã mïa kh« kÐo dµi vµ thiÕu Èm trÇm träng, trõ mét vµi khu vùc cã l−îng
m−a ph©n bè kh¸ ®ång ®Òu gi÷a c¸c th¸ng trong n¨m nh− B¶o Léc, Konplong... c¸c n¬i kh¸c
c©y trång kh«ng cho n¨ng suÊt cao nÕu kh«ng ®−îc t−íi.
M¹ng l−íi thuû v¨n ph©n bè kh«ng ®Òu, khu vùc cao nguyªn bazan cã m¹ng l−íi thuû v¨n
trªn mÆt th−a thít, nghÌo nµn, mïa kh« hÇu nh− kh«ng cã n−íc. Nguån n−íc ngÇm cã tr÷
l−îng kh¸, diÖn tÝch tÇng chøa n−íc réng (tõ 3000 ®Õn 35000km2), bÒ dµy tÇng chøa n−íc tõ
20-50m, kh¶ n¨ng khai th¸c kh¸ thuËn lîi do mùc n−íc ngÇm n«ng vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh.
M¹ng l−íi thuû v¨n ë ®Þa h×nh thung lòng vµ tròng gi÷a nói kh¸ phong phó, nh−ng th−êng bÞ
ngËp lò vµo mïa m−a.
1.3.8. Vïng §«ng Nam Bé
Cã 4 huyÖn miÒn nói thuéc tØnh §ång Nai, S«ng BÐ cò.
- §Þa m¹o, thæ nh−ìng:
• §Þa h×nh ®åi - nói thÊp lµ nh÷ng qu¶ ®åi - nói sãt r¶i r¸c ë ®é cao tõ 200-700m, líp phñ
thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt x¸m trªn ®¸ granit, ®Êt ®á vµng trªn ®¸ granit, ®¸ sÐt vµ ®¸ c¸t.
• §Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn bao gåm c¸c d¶i ®åi tho¶i, l−în sãng nhÑ ë ®é cao 200-300m,
líp phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ ®Êt n©u ®á vµ n©u vµng trªn ®¸ bazan.
- §Þa chÊt:
• §¸ granit ph©n bè r¶i r¸c trªn c¸c ®åi nói thÊp, thµnh phÇn ®¸ giµu th¹ch anh h¹t th«,
nªn ®Êt tÇng máng nhiÒu s¹n c¸t.
• §¸ trÇm tÝch lôc nguyªn chñ yÕu lµ ®¸ sÐt h¹t mÞn t¹o nªn tÇng ®Êt dµy vµ trung b×nh
chiÕm ®a sè ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi nói thÊp.
• §¸ bazan ph©n bè réng r·i trªn ®Þa h×nh b¸n b×nh nguyªn, lµ lo¹i d¸ bazan giµu olivin
t¹o nªn ®Êt dµy chiÕm ®a sè, ph¸t triÓn trªn ®Þa h×nh ®åi tho¶i.
- KhÝ hËu- thuû v¨n:
§©y lµ vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao quanh n¨m, kh«ng cã mïa ®«ng l¹nh, Ýt giã b·o, cã l−îng
m−a lín vµ ph©n ho¸ theo mïa. N»m trong khu vùc cã l−îng m−a kh¸ cao tõ l 800-2 500mm
vµ ph©n lµm 2 mïa: mïa m−a kÐo dµi 6 th¸ng chiÕm > 80% l−îng m−a cña c¶ n¨m, 6 th¸ng
cßn l¹i mïa kh« cã l−îng m−a thÊp, chØ chiÕm < 20% l−îng m−a n¨m.
16
- Do n»m ë ®Þa h×nh cao cña vïng, v× vËy m¹ng l−íi thuû v¨n kh¸ th−a thít, chñ yÕu lµ c¸c con
suèi ®Çu nguån cña s«ng §ång Nai, Ýt cã gi¸ trÞ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
1.3.9. Vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long:
ChØ cã 2 huyÖn miÒn nói lµ TÞnh Biªn, Tri T«n thuéc tØnh An Giang.
- §Þa m¹o - thæ nh−ìng:
Lµ vïng ®åi - nói sãt cña d·y nói tõ C¨m Pu Chia lan sang. Tuy ®é cao tuyÖt ®èi thÊp, nh−ng
cã ®é cao chªnh lÖch lín so víi vïng ®ång b»ng thÊp, b»ng ph¼ng, bao bäc xung quanh. Líp
phñ thæ nh−ìng chñ yÕu lµ nhãm ®Êt x¸m vµ ®Êt ®á vµng trªn ®¸ trÇm tÝch, sÐt kÕt.
- KhÝ hËu - thuû v¨n:
N»m trong vïng cã nÒn nhiÖt ®é cao, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m: 26- 270C, l−îng m−a trung
b×nh 1 400- 1 500mm/n¨m.
Do n»m ë ®Þa h×nh cao, nªn hµng n¨m hoµn toµn kh«ng bÞ ngËp lôt nh− c¸c khu vùc xung
quanh, ®ång thêi còng gÆp khã kh¨n trong viÖc t−íi n−íc cho c©y trång.
1.3.10. NhËn xÐt chung:
KÕt qu¶ nghiªn cøu ®¸nh gi¸ c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn cña c¸c tØnh
huyÖn vïng cao, miÒn nói cã c¸c mèi quan hÖ chÝnh sau:
• Cã mèi quan hÖ gi÷a ®Þa h×nh vµ ®Êt.
• Cã mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c tËp hîp ®¸ mÑ t¹o thµnh líp phñ thæ nh−ìng.
Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu thµnh thµnh ®Êt:
- Quan hÖ gi÷a yÕu tè ®Þa h×nh vµ ®Êt: chñ yÕu lµ sù ph©n ho¸ theo ®ai cao: cµng lªn cao nhiÖt
®é cµng gi¶m dÇn, trong quy luËt phæ biÕn nµy, c¸c lo¹i ®Êt cã xu h−íng ph¸t triÓn nh− sau:
• Cµng lªn cao qu¸ tr×nh tÝch luü chÊt h÷u c¬ cµng t¨ng, song tÝch luü mïn h÷u hiÖu
(nguån cung cÊp dinh d−ìng trùc tiÕp cho c©y trång) cµng gi¶m.
• Qu¸ tr×nh tÝch luü s¾t tù do gi¶m, tÝch luü silic vµ nh«m t¨ng, ®Êt cã mµu s¾c nh¹t dÇn.
• Cµng lªn cao nhiÖt ®é cµng gi¶m qu¸ tr×nh phong ho¸ lý ho¸ häc yÕu ®i, vá phong ho¸
vµ ®Êt máng dÇn. Do vËy ®Êt vïng nói cao cã tÇng máng kh«ng chØ do hËu qu¶ cña xãi
mßn mµ do líp phñ thæ nh−ìng máng s½n vèn cã
- Mèi quan hÖ gi÷a ®Þa chÊt - thæ nh−ìng: chñ yÕu lµ mèi quan hÖ ph¸t sinh häc. §¸ mÑ võa
lµ nguån cung cÊp vËt liÖu t¹o ®Êt t¹i chç, võa lµ nguån cung cÊp c¸c vËt liÖu di chuyÓn theo
c¸c quy luËt sinh ®Þa ho¸ d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ngo¹i c¶nh. C¸c tËp hîp ®¸ mÑ vµ mÉu
chÊt h×nh thµnh ®Êt kh¸ ®a d¹ng vµ phong phó c¶ vÒ nguån gèc ph¸t sinh vµ thµnh phÇn
kho¸ng vËt, ho¸ häc chñ yÕu lµ macma axit (granit) c¸c ®¸ biÕn chÊt (g¬nai, phiÕn mi ca).
TrÇm tÝch kh«ng v«i cã thµnh phÇn h¹t mÞn cao nh− phiÕn sÐt vµ thµnh phÇn h¹t th« chiÕm −u
thÕ nh− ®¸ c¸t, d¨m cuéi kÕt, tr¶i qua c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸, trªn c¸c lo¹i ®¸ mÑ kh¸c nhau
®· h×nh thµnh líp phñ thæ nh−ìng ®a d¹ng, song nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thµnh phÇn vµ
tÝnh chÊt ®¸ mÑ vÉn thÓ hiÖn râ ë líp phñ thæ nh−ìng, ®Æc biÖt khi xem xÐt mèi quan hÖ: ®Þa
17
- chÊt (theo thµnh phÇn th¹ch häc), mÉu chÊt (®¸ mÑ ®ang phong ho¸) - thæ nh−ìng (líp ®Êt
trªn cïng vá phong ho¸) ta cã thÓ gép vµo c¸c nhãm sau:
• Nhãm ®¸ biÕn chÊt: Ph¸t triÓn trªn c¸c lo¹i ®Êt ®á vµng cã líp vµ vá phong hãa dµy, t¬i
xèp, ®Æc biÖt líp mÉu chÊt rÊt mÒm bëi bé rÔ c©y ph¸t triÓn nhanh chãng ngay ë líp vá
phong ho¸ nµy, ®Æc ®iÓm nµy thÊy râ nhÊt ë khèi biÕn chÊt cæ cña nói Con Voi (Yªn B¸i,
Lao Cai), khèi nói Ngäc Linh (tØnh Kon Tum).
• Nhãm ®¸ macma axit nh− granit, riolit: h×nh thµnh phæ biÕn c¸c lo¹i ®Êt vµng ®á, vµng
nh¹t, cã líp phong ho¸ máng h¬n vµ cøng r¾n h¬n h¼n so víi vïng ®¸ biÕn chÊt. Thµnh
phÇn c¸t h¹t th« (c¸t, bôi giµu silic) chiÕm tû lÖ cao: líp phñ thæ nh−ìng do ®ã còng
máng vµ dÔ bÞ röa tr«i c¸c chÊt dinh d−ìng, kh¶ n¨ng ph¸t triÓn bé rÔ c©y còng bÞ h¹n
chÕ râ rÖt.
• Nhãm ®¸ sÐt: thµnh phÇn h¹t mÞn cao, t¹o ra c¸c lo¹i ®á vµng t−¬ng tù nh− trªn nhãm
biÕn chÊt.
• Nhãm ®¸ c¸t: giµu th¹ch anh, nghÌo s¾t nh«m, t¹o nªn nh÷ng lo¹i ®Êt vµng nh¹t, vá
phong ho¸ vµ ®Êt máng, ®Êt bÞ suy tho¸i, b¹c mµu nhanh chãng.
• Trªn vïng ®¸ v«i: h×nh thµnh nhiÒu lo¹i ®Êt kh¸c nhau phô thuéc chÆt chÏ vµo thµnh
phÇn ®¸ mÑ vµ sù di chuyÓn hîp chÊt chøa can xi cacbonat trong ®¸ nh−:
- §Êt n©u ®á ph¸t triÓn trªn ®¸ v«i sÐt. SÐt v«i, can xi bÞ röa tr«i m¹nh, tÝch luü nhiÒu s¾t
trong ®Êt.
- §Êt ®en t¹i chç ph¸t triÓn trªn nói ®¸ v«i giµu CaCO3
- §Êt ®en båi tôi ë c¸c thung lòng ®¸ v«i, tÝch luü c¸c hîp chÊt canxi tõ trªn ®−a xuèng.
- Mèi quan hÖ tæng hîp cña c¸c yÕu tè ®Õn ®Êt: D−íi t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè tù
nhiªn vµ nh©n sinh ®· t¹o ra c¸c líp phñ thæ nh−ìng vïng ®åi nói hÕt søc ®a d¹ng, sù ph©n bè
l¹i vËt chÊt theo quy luËt sinh - ®Þa ho¸ ®· t¹o nªn c¸c lo¹i ®Êt kh¸c nhau theo vïng sinh th¸i
sÏ ®−îc giíi thiÖu cô thÓ ë c¸c phÇn sau.
18
- Ch−¬ng 2
C¸C QU¸ TR×NH THæ NH¦ìNG CHñ §¹O
ë MIÒN NóI Vµ VïNG CAO VIÖT NAM
Líp phñ thæ nh−ìng hiÖn t¹i ®−îc h×nh thµnh do t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c yÕu tè vµ qu¸
tr×nh t¹o ®Êt. ë vïng nói kÐo dµi tõ B¾c tíi Nam do qu¸ tr×nh ®Þa chÊt phøc t¹p h×nh thµnh
nhiÒu nhãm ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt kh¸c nhau, ®Þa h×nh (®é cao, ®é dèc) ®a
d¹ng, vµ h¬n n÷a khÝ hËu thêi tiÕt rÊt biÕn ®æi vÒ chÕ ®é nhiÖt Èm nªn ®· h×nh thµnh nhiÒu lo¹i
®Êt kh¸c nhau. Nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña ®Êt ®ai nh− ®é cao, ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt mÞn,
thµnh phÇn c¬ giíi, ®é ph× nhiªu, chÕ ®é n−íc vµ nguån n−íc, ®Æc ®iÓm khÝ hËu cña vïng ®Êt
nói lµ nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng tæng hîp ®Õn c¸c qu¸ tr×nh h×nh thµnh bá phong ho¸ vµ líp phñ
thæ nh−ìng. C¸c qu¸ tr×nh thæ nh−ìng chñ ®¹o ë vïng ®åi nói n−íc ta lµ:
2.1. Qu¸ tr×nh phong ho¸
ë ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam, ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña c¸c qu¸ tr×nh phong ho¸ ho¸
häc m¹nh h¬n qu¸ tr×nh phong ho¸ vËt lý, nÒn nhiÖt ®é cao, n−íc nhiÒu do cã l−îng m−a lín
vµ Èm ®é cao lµ t¸c nh©n t¹o nªn phong ho¸ ho¸ häc m¹nh mÏ. Trong n−íc cã chøa nhiÒu
chÊt ph¶n øng v« c¬ vµ h÷u c¬... lµm biÕn ®æi thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc
cña ®¸ mÑ, ®¸ mÑ bÞ phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ
phong ho¸ vôn bë tiÕp tôc phong ho¸ t¹o ®Êt. Cã thÓ quan s¸t thÊy ®¸ mÑ phong ho¸ biÕn ®æi
hoµn toµn thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc nh−ng vÉn gi÷ nguyªn ®−îc kiÕn tróc vµ h×nh
d¸ng s¾p xÕp cña ®¸ mÑ ban ®Çu ch−a phong ho¸. §Æc ®iÓm nµy th−êng quan s¸t thÊy ë
nh÷ng vïng ®¸ phiÕn, thÝ dô ®iÓn h×nh ®· ®−îc m« t¶ kü ë huyÖn TrÊn Yªn, tØnh Yªn B¸i, líp
®Êt mÞn dµy 0,95m, líp ®¸ mÑ phong ho¸ triÖt ®Ó mÒn nh−ng vÉn gi÷ nguyªn h×nh d¸ng ®¸ mÑ
®Õn ®é s©u 10m, tõ 10 - 14m ®¸ mÑ phong ho¸ yÕu h¬n tÇng trªn Ýt cøng ch¾c h¬n ®¸ mÑ ch−a
bÞ phong ho¸.
Do phong ho¸ ho¸ häc m¹nh nªn nh÷ng ®¸ mÑ t¹o ®Êt cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ ho¸ häc
kh¸c nhau cã c−êng ®é phong ho¸ kh¸c nhau. Th«ng th−êng nh÷ng ®¸ mÑ nµo chøa nhiÒu
kho¸ng vËt bÒn v÷ng víi phong ho¸ ho¸ häc th× phong ho¸ yÕu, thÝ dô ®¸ granit chøa nhiÒu
th¹ch anh vµ nh÷ng kho¸ng bÒn kh¸c khi phong ho¸ t¹o bÇng ®Êt máng vµ ®¸ lé trªn mÆt ®Êt
nhiÒu bÒn v÷ng theo thêi gian, cã thÓ quan s¸t däc ®−êng quèc lé ë §Ìo C¸, H¶i V©n...
Nh÷ng vïng ®Êt nµy s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp gÆp nhiÒu trë ng¹i (nh−ng khai th¸c vËt liÖu
x©y dùng nh− ®¸ chÎ, ®¸ xÎ, c¸t sái cã gi¸ trÞ lín). Ngay c¶ vïng bazan còng cã lo¹i bazan
cÊu tróc bÒn v÷ng vµ nhiÒu kho¸ng bÒn khã phong ho¸ ho¸ häc, hiÖn t¹i lµ nh÷ng vïng ®Êt
bazan n«ng c¹n cã nhiÒu ®¸ lé ®−îc khai th¸c ®Ó tr¶i ®−êng vµ vËt liÖu x©y dùng nh− ë T©y
Nguyªn.
Nh÷ng ®¸ mÑ cã thµnh phÇn kho¸ng vËt vµ thµnh phÇn ho¸ häc dÔ bÞ phong ho¸ ho¸ häc cã
qu¸ tr×nh phong ho¸ nhanh vµ tuú theo ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh vµ chÕ ®é n−íc cho tÇng ®Êt mÞn
dµy máng kh¸c nhau. Nh×n chung tÇng ®Êt mÞn th−êng dµy, líp vá mÞn dµy, Ýt dèc, cã ®é ph×
nhiªu cao thÝch hîp víi nhiÒu lo¹i c©y c«ng nghiÖp, nhÊt lµ cµ phª, cao su. §Êt ®á vµng trªn
®¸ phiÕn trung du vµ miÒn nói B¾c Bé líp vá phong ho¸ s©u hµng chôc mÐt, ®Þa h×nh dèc, bµo
mßn vµ röa tr«i bÒ mÆt m¹nh, ®Êt chua, tuy canh t¸c n−¬ng rÉy tõ l©u ®êi ®· tho¸i ho¸ nh−ng
kh¶ n¨ng khai th¸c cßn lín. Vïng trung du vµ miÒn nói B¾c Bé lµ vïng chÌ truyÒn thèng ë
n−íc ta, vïng nguyªn liÖu giÊy vµ nhiÒu vïng quÕ ®Æc s¶n cã chÊt l−îng cao. §ång bµo c¸c
19
- d©n téc sèng ë nh÷ng vïng ®Êt nµy nh×n chung ®êi sèng t−¬ng ®èi æn ®Þnh vµ cã ®iÒu kiÖn c¶i
thiÖn tèt h¬n.
Qu¸ tr×nh phong ho¸ t¹o ®Êt trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®íi Èm, nhiÖt ®é cao nªn x¶y ra nhanh, khã
cã thÓ ph©n biÖt ®−îc tuæi ®Þa chÊt cña ®¸ mÑ cæ sinh hay t©n sinh liªn quan ®Õn møc ®é
phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt.
Theo ®ã ®é cao vïng nói n−íc ta nhiÖt ®é gi¶m ®i, th«ng th−êng d−íi 900m ®é cao so víi mÆt
biÓn, khÝ hËu nãng Èm. Tõ 900m ®Õn 1800-2000m khÝ hËu m¸t mÎ h¬n, lªn cao trªn 1800-
2000 m khÝ hËu l¹nh, mïa ®«ng cã thÓ cã b¨ng gi¸ hoÆc tuyÕt r¬i, tuy diÖn tÝch kh«ng nhiÒu
vµ tËp trung ë c¸c vïng ®Ønh nói nh−ng còng cÇn ®−îc quan t©m v× cã thÓ thÝch hîp víi nh÷ng
c©y quý hiÕm vïng ¸ nhiÖt ®íi vµ «n ®íi nh− c¸c lo¹i c©y thuèc quý hiÕm.
S¶n phÈm phong ho¸ t¹o ®Êt nhiÖt ®íi Èm ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn l−îng m−a cao th−êng
chøa Ýt c¸c chÊt kiÒm vµ kiÒm thæ, vµ Ýt c¶ silic lµm cho s¾t vµ nh«m t¨ng lªn mét c¸ch t−¬ng
®èi. Hµm l−îng s¾t cao (phÇn nhiÒu ë c¸c d¹ng oxyt kh¸c nhau) lµ nguyªn nh©n sinh ra mµu
®á vµ vµng cña c¸c s¶n phÈm phong ho¸ vµ ®Êt. Tªn gäi "®Êt ®á vµng'' trong b¶ng ph©n lo¹i
®Êt ViÖt Nam còng xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm nµy cña qu¸ tr×nh phong ho¸ nhiÖt ®íi Èm. Kho¸ng
sÐt trong ®Êt nhãm caolinit chiÕm −u thÕ, nhiÒu oxyt s¾t vµ nh«m; chÝnh v× vËy mµ dung tÝch
hÊp thu cña ®Êt thÊp.
Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ mÑ t¹o ®Êt ë vïng nói n−íc ta nh− ®· tr×nh bµy ®Æc ®iÓm chung ë
trªn, liªn quan ®Õn h×nh thµnh ®Êt vµ sö dông ®Êt, cã mét sè ®Æc tr−ng sau:
1. Qu¸ tr×nh phong ho¸ s©u s¾c ®¸ mÑ t¹o ®Êt, líp vá phong ho¸ dµy cã thuËn lîi lµ th−êng
cho tÇng ®Êt mÞn dµy, t¹o cho líp phñ thùc vËt sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn tèt. Cïng víi ®Æc
®iÓm khÝ hËu nãng Èm vµ m−a lín, th«ng th−êng mïa m−a kÌo dµi 6 th¸ng hoÆc h¬n n÷a nªn
canh t¸c nhê n−íc trêi thuËn lîi, mét sè c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy kh«ng cÇn t−íi (nh− cao
su) ë c¸c tØnh phÝa B¾c cµ phª vµ chÌ kh«ng cÇn t−íi còng cã thÓ cho n¨ng suÊt kh¸. Do thuËn
lîi vÒ ®Êt ®ai vµ khÝ hËu, nªn canh t¸c n−¬ng rÉy më réng ®· tµn ph¸ nhiÒu diÖn tÝch rõng .
§é ph× nhiªu ®Êt ®ai miÒn nói gi¶m thÊp chÝnh do canh l¸c n−¬ng rÉy g©y ra.
2. Thµnh phÇn kho¸ng vµ cÊu tróc ®¸ mÑ kh«ng nh÷ng lµm cho c−êng ®é phong ho¸ kh¸c
nhau mµ cßn ph¸t sinh c¸c lo¹i ®Êt cã tÝnh chÊt vµ ®é ph× nhiªu kh¸c nhau. Cã thÓ t¹m chia ra
4 nhãm ®¸ mÑ phong ho¸ t¹o ®Êt kh¸c nhau ®¸ng kÓ:
• §Êt macma baz¬ vµ trung tÝnh: cã rÊt Ýt kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸, líp vá
phong ho¸ vµ ®Êt dµy. §Êt cã thµnh phÇn c¬ giíi nÆng nh−ng t¬i xèp, canh t¸c thuËn lîi,
phÇn lín diÖn tÝch ®Êt Ýt dèc.
• TrÇm tÝch sÐt vµ phiÕn biÕn chÊt: líp vá phong ho¸ vµ ®Êt dµy, ®Êt Ýt t¬i xèp h¬n ®Êt
bazan. §é dèc rÊt thay ®æi nh−ng tû lÖ diÖn tÝch ®Êt dèc kh¸ lín nªn qu¸ tr×nh röa tr«i
xãi mßn ®Êt dÉn tíi tÇng ®Êt mÞn máng. Thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng: ®¸
mÑ nhiÒu kho¸ng vËt chøa kali nªn hµm l−îng kali trong ®Êt kh¸ cao so víi nh÷ng lo¹i
®Êt kh¸c.
• Nhãm ®¸ chøa nhiÒu kho¸ng bÒn trong qu¸ tr×nh phong ho¸: granit, c¸t kÕt th¹ch anh,
d¨m cuéi kÕt th¹ch anh... s¶n phÈm phong ho¸ ®Ó l¹i nhiÒu c¸t, sái cuéi cøng ch¾c.
TÇng ®Êt mÞn th−êng máng, thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ, ®Êt lÉn nhiÒu sái cuéi vµ trªn mÆt
®Êt th−êng cã ®¸ lé ®Çu. Vïng ®Êt granit th−êng cã ®é dèc cao, ®Þa h×nh hiÓm trë, ®i l¹i
khã kh¨n.
Qu¸ tr×nh c¸cbonn¸t h×nh thµnh c¸c lo¹i ®Êt ®en, ®Êt tÝch cacbonat trªn nhãm ®¸ v«i.
Thµnh phÇn cña ®¸ v«i chñ yÕu lµ cacbonat canxi (CaCO3), lÉn sÐt vµ mét sè kho¸ng vËt kh¸c.
Qu¸ tr×nh phong ho¸ ®¸ v«i chñ yÕu lµ qu¸ tr×nh hoµ tan, n−íc cã nhiÒu axit h÷u c¬ vµ v« c¬
hoµ tan ®¸ v«i cµng nhanh. ë n−íc ta m−a nhiÒu, ®¸ v«i bÞ phong ho¸ m¹nh thÓ hiÖn ë h×nh
d¸ng nói ®¸ v«i lëm chëm nhän vµ t¹o nhiÒu hang ®éng. Dung dÞch hoµ tan muèi canxi d¹ng
20
nguon tai.lieu . vn
