Xem mẫu
- M¹ng l−íi ®μo t¹o n«ng l©m kÕt hîp ViÖt Nam - VNAFE
KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý vμ sö
dông tμi nguyªn rõng cña céng ®ång d©n téc thiÓu sè
T©y Nguyªn
(Mét nghiªn cøu tr−êng hîp vÒ L©m s¶n ngoμi gç
ë Bu«n §r¨ng Ph«k, HuyÖn Bu«n §«n, tØnh Dak Lak)
B¶o Huy vμ Vâ Hïng
Bu«n Ma Thuét, th¸ng 10 n¨m 2002
- Môc lôc
1 Më ®Çu, lý do nghiªn cøu ................................................................................. 3
2 Tæng quan vÒ vÊn ®Ò nghiªn cøu....................................................................... 5
3 C©u hái nghiªn cøu ........................................................................................... 6
4 Môc tiªu vμ giíi h¹n cña nghiªn cøu ................................................................ 7
4.1 Môc tiªu nghiªn cøu ................................................................................. 7
4.2 Giíi h¹n cña nghiªn cøu ........................................................................... 7
5 Gi¶ ®Þnh nghiªn cøu .......................................................................................... 7
6 Th«ng tin vÒ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu..................................................................... 8
7 Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nghiªn cøu vμ ph©n tÝch kiÕn thøc ............................... 10
8 KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng vÒ l©m s¶n ngoμi gç ...................................... 15
8.1 L©m s¶n ngoμi gç ë Bu«n Dr¨ng Ph«k, trong rõng khép........................ 15
8.2 Ph©n lo¹i tÇm quan träng vμ nhu cÇu sö dông l©m s¶n ngoμi gç trong
céng ®ång ................................................................................................................ 17
8.3 S¬ ®å ho¸ vμ t¹o ra c¬ së d÷ liÖu cña hÖ thèng kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa
ph−¬ng trong qu¶n lý - sö dông l©m s¶n ngoμi gç (Chai côc - Mét lo¹i LSNG quan
träng t¹i céng ®ång nghiªn cøu) ................................................................................. 19
9 ý t−ëng nghiªn cøu vμ khëi x−íng c¸c thö nghiÖm qu¶n lý kinh doanh rõng 27
10 KÕt luËn....................................................................................................... 29
11 Tμi liÖu tham kh¶o ...................................................................................... 30
12 Phô lôc ........................................................................................................ 33
12.1 Phô lôc 1: Thμnh viªn tham gia cung cÊp th«ng tin/th¶o luËn ................ 33
12.2 Phô lôc 2: KÕ ho¹ch nghiªn cøu ............................................................. 34
2
- 1 Më ®Çu, lý do nghiªn cøu
KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng (Local Ecological knowledge – LEK) ®ãng vai trß
quan träng trong ph¸t triÓn hÖ thèng canh t¸c vμ qu¶n lý tμi nguyªn rõng dùa vμo céng
®ång. Tõ nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vμ cã hÖ thèng kiÕn thøc kh«ng thμnh v¨n nμy sÏ gióp
cho c¸c nhμ kü thuËt hç trî cho céng ®ång ph¸t triÓn s¶n xuÊt vμ tæ chøc qu¶n lý tμi
nguyªn; kÕ thõa ®−îc c¸c hiÓu biÕt vμ kinh nghiÖm quý b¸u ®· ®−îc tÝch lòy l©u ®êi
th«ng qua tiÕn tr×nh tån t¹i vμ thÝch øng víi tù nhiªn cña c¸c céng ®ång d©n téc.
KiÕn thøc vμ kinh nghiÖm cña céng ®ång ®−îc gäi c¸c tªn kh¸c nhau nh−:
- KiÕn thøc b¶n ®Þa (IK: Indigenous knowledge): §©y lμ hÖ thèng kiÕn thøc cña
nguêi d©n vμ céng ®ång trong mét khu vùc nhÊt ®Þnh. Nã bao gåm c¸c kiÕn
thøc ë nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau, cña c¸c giíi, thÕ hÖ tuæi t¸c kh¸c nhau.
- KiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa (ITK: Indigenous technical knowledge): Nã n»m
trong ph¹m trï kiÕn thøc b¶n ®Þa nh−ng ®−îc xem xÐt cô thÓ vÒ khÝa c¹nh kü
thuËt.
- KiÕn thøc ®Þa ph−¬ng (LK: Local knowledge): Còng t−¬ng tù nh− kiÕn thøc b¶n
®Þa, nh−ng nã ®Ò cËp ®Õn hÖ thèng kiÕn thøc kh«ng chØ cña mét céng ®ång d©n
cô thÓ mμ lμ mét hÖ thèng kiÕn thøc ë mét vïng, ®Þa ph−¬ng cô thÓ, cã thÓ bao
hμm sù hßa nhËp vμ giao l−u kiÕn thøc gi÷a c¸c d©n téc cïng chung sèng.
- KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng (LEK: Local ecological knowledge): §©y lμ hÖ
thèng kiÕn thøc bao gåm kiÕn thøc b¶n ®Þa vμ kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng, nh−ng
®−îc cô thÓ hãa trong khÝa c¹nh liªn quan ®Õn sinh th¸i, ®Õn qu¶n lý vμ sö dông
tμi nguyªn thiªn
nhiªn: rõng, ®Êt
rõng, nguån n−íc.
Nã ph¶n ¶nh nh÷ng
kiÕn thøc kinh
nghiÖm cña tõng
nhãm céng ®ång
®ang cïng nhau
sinh sèng trong
tõng vïng sinh th¸i
nh©n v¨n, ®©y lμ hÖ
thèng kiÕn thøc kÕt
hîp ®−îc c¸c hiÓu
biÕt cña bªn trong
lÉn bªn ngoμi, sù H×nh 1: Nhμ nghiªn cøu th¶o luËn víi ng−êi d©n vÓ kiÕn thøc
giao thoa kÕ thõa qu¶n lý l©m s¶n ngoμi gç trong rõng khép
gi÷a kinh nghiÖm
cña c¸c d©n téc
3
- ®ang chung sèng, sù kiÓm nghiÖm c¸c kü thuËt míi du nhËp vμ sù thÝch øng nã
víi ®iÖu kiÖn sinh th¸i ®Þa ph−¬ng.
Nh− vËy cã thÓ thÊy r»ng:
- KiÕn thøc b¶n ®Þa (IK) kh¸ réng vμ l¹i qu¸ cô thÓ cho rõng céng ®ång d©n téc,
®iÒu nμy ®· h¹n chÕ sù ph¸t triÓn hÖ thèng kiÕn thøc nμy trong ®iÒu kiÖn cã sù
hßa nhËp giòa c¸c céng ®ång vμ sù tiÕp cËn c¸c kü thuËt míi
- KiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa (ITK) ®· cô thÓ hãa h¬n vÒ khÝa c¹nh kü thuËt lμm
c¬ së cho ph¸t triÓn hÖ thèng qu¶n lý tμi nguyªn, tuy nhiªn vÉn cßn giíi h¹n
trong khu«n khæ tõng d©n téc vμ h¹n chÕ sù tiÕp cËn hßa nhËp víi c¸c hÖ thèng
kiÕn thøc kh¸c.
- KiÕn thøc ®Þa ph−¬ng (LK) ®· thÓ hiÖn sù häc tËp vμ chia sÎ vμ kÕ thõa c¸c kiÕn
thøc gi÷a c¸c nhãm d©n téc chung sèng, tuy nhiªn nã còng ®Ò cËp kh¸ réng ë
nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau
- KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng (LEK) lμ sù kÕt hîp hμi hßa gi÷a c¸c lo¹i kiÕn
thøc nãi trªn, kÕt hîp ®−îc kiÕn thøc b¶n ®Þa víi hÖ thèng kiÕn thøc tõ bªn
ngoμi, cña c¸c d©n téc kh¸c ®Õn chung sèng; ®©y lμ mét thùc tÕ cña ph¸t triÓn
x· héi cña c¸c céng ®ång. Ngoμi ra nã giíi h¹n hÖ thèng kiÕn thøc trong khu«n
khæ sinh th¸i, v× vËy ®©y lμ hÖ thèng kiÕn thøc cô thÓ nh»m phôc vô cho viÖc
qu¶n lý vμ sö dông c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn dùa vμo c¸c céng ®ång
®ang cïng nhau chung sèng.
Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm ®· ph©n tÝch trªn vμ víi môc tiªu ¸p dông kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng
®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, qu¶n lý tμi nguyªn, th× viÖc nghiªn cøu kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa
ph−¬ng lμ cÇn thiÕt vμ ®uîc giíi h¹n râ rμng cho môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ vμ bÒn v÷ng
vÒ m«i tr−êng; c¸c kiÕn thøc kh¸c còng cÇn ®ôîc nghiªn cøu khi môc tiªu cña nã ë c¸c
khÝa c¹nh ph¸t triÓn v¨n hãa vμ x· héi.
Nh÷ng thÊt b¹i cña chuyÓn giao kü thôËt mét chiÒu tõ ngoμi vμo, hoÆc nh÷ng h¹n
chÕ cña nã trong thêi gian qua lμ do sù thiÕu hiÓu biÕt hoÆc xem nhÑ kiÕn thøc sinh th¸i
®Þa ph−¬ng; ®iÒu nμy ®· lμm cho tiÕn tr×nh qu¶n lý tμi nguyªn trë nªn kÐm bÒn v÷ng.
Víi nh÷ng lý do trªn ®©y, kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng ®−îc lùa chän nghiªn cøu,
nh»m b¾t ®Çu cho viÖc hÖ thèng hãa c¸c kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm cña c¸c céng ®ång
d©n téc ë tõng ®Þa ph−¬ng vμ vïng sinh th¸i, trong ®ã ®i s©u vμo khÝa c¹nh sinh th¸i lμm
c¬ së cho ph¸t triÓn ph−¬ng thøc qu¶n lý bÒn v÷ng tμi nguyªn thiªn nhiªn dùa vμo céng
®ång.
4
- 2 Tæng quan vÒ vÊn ®Ò nghiªn cøu
ThuËt ng÷ kiÕn thøc b¶n ®Þa ®−îc Robert Chambers dïng ®Çu tiªn trrong mét Ên
phÈm xuÊt b¶n 1979. TiÕp theo ®ã Brokensa(1999,[18]) vμ D.M. Warren (1999, [19]) sö
dông vμo nh÷ng n¨m 1980 vμ tiÕp tôc ph¸t triÓn cho ®Õn ngμy nay.
KiÕn thøc b¶n ®Þa thùc sù chØ míi ®−îc c¸c nhμ khoa häc vμ qu¶n lý quan t©m ®Õn
trong vßng vμi thËp kü gÇn ®©y, khi mμ t¹i nhiÒu quèc gia ®ang vμ kÐm ph¸t triÓn ph¶i
cè g¾ng nç lùc t×m kiÕm c¸c gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó qu¶n lý sö dông tèt c¸c nguån tμi
nguyªn thiªn nhiªn vμ ph¸t triÓn n«ng th«n bÒn v÷ng.
Trªn thÕ giíi ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa. C¸c chuyªn
gia nh− R. Chambers; D.M. Warren vμ Katherine Warner lμ nh÷ng ng−êi cã nhiÒu ®ãng
gãp trong lÜnh vùc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa ë nhiÒu quèc gia ®ang ph¸t triÓn t¹i
ch©u ¸ vμ ch©u Phi. Theo Hoμng Xu©n Tý (1998, [11]) hiÖn nay cã trªn 3.000 chuyªn
gia t¹i 124 n−íc ®ang ho¹t ®éng trong lÜnh vùc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa. Mét m¹ng
l−íi quèc tÕ nghiªn cøu vμ sö dông kiÕn thøc b¶n ®Þa ®· ®−îc thμnh lËp n¨m 1987 th«ng
qua Trung t©m nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa phôc vô n«ng nghiÖp (CIKARD) ë ®¹i häc
Iowa state, Hoa kú. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu quèc gia ë ch©u ¸ nh− Ên §é,
Indonesia, philipine... ®· tham gia tÝch cùc trong c¸c m¹ng l−íi trao ®æi th«ng tin vÒ
kiÕn thøc b¶n ®Þa phôc vô cho c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng l©m vμ ph¸t triÓn n«ng
th«n.
Kinh nghiÖm ph¸t triÓn t¹i nhiÒu quèc gia ch©u ¸ vμ ch©u Phi trong nh÷ng thËp kü
qua ®· cho thÊy r»ng “C«ng nghÖ míi vμ c¸ch m¹ng xanh t¹i nhiÒu khu vùc ®· dÉn tíi
suy tho¸i m«i tr−êng vμ kinh tÕ. C¸ch tiÕp cËn khoa häc vμ c«ng nghÖ ph−¬ng T©y
kh«ng ®ñ ®Ó ®¸p øng nh÷ng quan niÖm phøc t¹p vμ ®a d¹ng cña n«ng d©n còng nh−
nh÷ng th¸ch thøc vÒ x· héi, kinh tÕ, chÝnh trÞ vμ m«i tr−êng mμ ngμy nay chóng ta ®ang
ph¶i ®−¬ng ®Çu” (G. Louise, 1996 ,[11]). Thùc tÕ tõ nh÷ng thÊt b¹i cña nhiÒu dù ¸n ®·
cho thÊy c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt ®−îc ¸p ®Æt tõ bªn ngoμi th−êng kh«ng cã tÝnh kh¶ thi,
khã chÊp nhËn vÒ mÆt v¨n hãa vμ do ®ã dÔ bÞ ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng tõ chèi. Ng−îc l¹i
rÊt nhiÒu kü thuËt truyÒn thèng ®· ®−a l¹i hiÖu qu¶ cao, ®−îc thö th¸ch qua hμng thÕ kû,
cã s½n t¹i ®Þa ph−¬ng, rÎ tiÒn vμ phï hîp vÒ v¨n hãa, x· héi. Ngμy nay ®· cã nhiÒu c«ng
nghÖ míi ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa vμ ph¸t huy kinh nghiÖm truyÒn thèng.
ViÖt Nam víi 54 d©n téc sinh sèng trªn c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau ®· t¹o ra
sù ®a d¹ng vÒ v¨n hãa, tËp tôc vμ kinh nghiÖm truyÒn thèng kh¸c nhau. Trong nh÷ng
n¨m qua, ®i ®Çu trong viÖc s−u tÇm vμ nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa vμ v¨n hãa truyÒn
thèng lμ c¸c nhμ x· héi häc vμ d©n téc häc. Th«ng qua s−u tÇm c¸c sö thi, tr−êng ca vμ
kh¶o s¸t thùc tÕ ®· ph¸t hiÖn ®−îc rÊt nhiÒu kinh nghiÖm truyÒn thèng cã gi¸ trÞ trong
®êi sèng vμ s¶n xuÊt cña nhiÒu céng ®ång, ®Æc biÖt lμ c¸c céng ®ång d©n téc thiÓu sè
sèng ë vïng cao. T¹i ViÖt Nam, tuy cã muén h¬n song ®Õn nay kiÕn thøc b¶n ®Þa còng
®· ®−îc thõa nhËn nh− lμ mét nguån tμi nguyªn quan träng, lμ c¬ së ®−îc xem xÐt ®Õn
khi x©y dùng nh÷ng quyÕt ®Þnh cho nh÷ng dù ¸n, ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn céng ®ång
n«ng th«n.
5
- Mét sè kinh nghiÖm cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn
ë T©y Nguyªn, ®Æc biÖt lμ canh t¸c n−¬ng rÉy truyÒn thèng nh− chän rõng, ph¸t rÉy,
gieo trång xen canh, qu¶n lý ®Êt bá hãa, rõng ®Çu nguån ...®· ®−îc mét sè c¸c t¸c gi¶
m« t¶ (Bïi Minh §¹o (1999, [2]), M’L« Thu Nhung (1998, [9]); TrÇn Trung Dòng
(2000, [1]); NguyÔn §øc ThÞnh (1996-1998, [12])...). Tuy vËy, c¸c kÕt qu¶ nμy phÇn lín
chØ dõng l¹i ë møc ®é m« t¶ c¸c ho¹t ®éng cã tÝnh riªng lÏ, t¶n m¹n vμ thiªn vÒ c¸c khÝa
c¹nh ph©n tÝch x· héi, d©n téc häc vμ tæ chøc céng ®ång, ®«i khi cã c¶ ý nghÜa t©m linh,
thÇn bÝ. C¸c kinh nghiÖm vÒ mÆt kü thuËt, cã gi¸ trÞ sinh th¸i ®−îc ph¸t hiÖn cßn rÊt h¹n
chÕ.
T¹i T©y Nguyªn, trong bèi c¶nh míi cã sù thay ®æi lín t¹i c¸c céng ®ång n«ng th«n
hiÖn nay, nh− t×nh tr¹ng gia t¨ng d©n sè do chÝnh s¸ch kinh tÕ míi, khai th¸c ®Êt ®ai ®Ó
ph¸t triÓn c©y hμng hãa vμ ®Æc biÖt lμ di d©n tù do ®· lμm thay ®æi c¨n b¶n cÊu tróc d©n
téc ë n«ng th«n, h×nh thøc sèng céng c−, xen cμi gi÷a nhiÒu d©n téc trong mét céng
®ång ®· trë nªn phæ biÕn vμ do vËy kiÕn thøc b¶n ®Þa truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång
còng ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ. Gi÷a c¸c d©n téc lu«n cã sù giao thoa v¨n hãa, häc
hái, chia sÎ kinh nghiÖm lÉn nhau. §iÒu nμy cho thÊy, thay cho kiÕn thøc b¶n ®Þa th×
kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng - víi kh¸i niÖm ®· ®−îc ®Ò cËp ë phÇn trªn - lμ mét ®−êng
h−íng nghiªn cøu thÝch hîp vμ cÇn thiÕt.
MÆt kh¸c, hiÖn nay “phÇn lín c¸c nhμ nghiªn cøu ®Òu sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p
®iÒu tra nhanh n«ng th«n (RRA) vμ ®¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia (PRA) ®Ó thu
thËp vμ ph©n tÝch kiÕn thøc b¶n ®Þa” (Hoμnh Xu©n Tý, 1998,[11]) ph−¬ng ph¸p nμy còng
m¾c ph¶i nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Còng theo t¸c gi¶ nμy cÇn “t¨ng c−êng s¬ ®å hãa
th«ng tin, sö dông c¸c m« h×nh, b¶n ®å vËt thÓ ®Ó th¶o luËn” trong nghiªn cøu kiÕn thøc
b¶n ®Þa. H−íng øng dông thμnh tùu míi cña c«ng nghÖ th«ng tin ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn
®Ò nghiªn cøu cô thÓ lμ xu thÕ cña khoa häc øng dông hiÖn nay. Sö dông phÇn mÒm Win
AKT 5.0 (1999 – 2001), [17]) ®Ó hÖ thèng hãa, thiÕt lËp s¬ ®å mèi quan hÖ gi÷a c¸c
thμnh tè cña kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng trong c¸c chñ ®Ò nghiªn cøu cô thÓ lμ viÖc
lμm rÊt míi t¹i ViÖt Nam. KÕt qu¶ cña ®Ò tμi nghiªn cøu sÏ lμ c¬ së cho viÖc kÕ thõa,
ph¸t huy vμ g¾n kÕt c¸c kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng víi khoa häc n«ng l©m nghiÖp
hiÖn ®¹i trong ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý sö dông tμi nguyªn rõng hîp lý vμ ph¸t triÓn
céng ®ång n«ng th«n bÒn v÷ng t¹i ®Þa ph−¬ng.
3 C©u hái nghiªn cøu
Nghiªn cøu nμy cÇn ph¶i tr¶ lêi c¸c c©u hái sau ®©y:
• T¹i c¸c ®Þa ph−¬ng nghiªn cøu, c¸c céng ®ång cã nh÷ng kinh nghiÖm truyÒn
thèng vμ kiÕn thøc g× trong qu¶n lý sö dông tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng?
• C¸c thμnh tè cña kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý tμi nguyªn rõng
cã quan hÖ víi nhau nh− thÕ nμo? Cã thÓ hÖ thèng, s¬ ®å hãa chóng theo kiÓu
nguyªn nh©n, hËu qu¶ cã ®−îc kh«ng?
6
- • Kh¶ n¨ng øng dông c«ng cô phÇn mÒm Win AKT 5.0 cho chñ ®Ò nghiªn cøu t¹i
®Þa bμn cô thÓ ®¹t ®−îc ë møc ®é nμo?
• C¸c kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng qua nghiªn cøu ph¸t hiÖn ®−îc sÏ ¸p dông,
ph¸t huy nh− thÕ nμo trong tiÕn tr×nh qñan lý, sö dông tμi nguyªn t¹i céng
®ång?
4 Môc tiªu vμ giíi h¹n cña nghiªn cøu
4.1 Môc tiªu nghiªn cøu
KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng rÊt ®a d¹ng ë T©y Nguyªn, v× ®©y lμ mét vïng bao
gåm nhiÒu tiÓu vïng sinh th¸i vμ gåm nhiÒu céng ®ång d©n téc sinh sèng. §Ò tμi sÏ lùa
chän mét sè vïng sinh th¸i nh©n v¨n ®iÓn h×nh ë T©y Nguyªn ®Ó nghiªn cøu
C¸c môc tiªu cô thÓ cña ®Ò tμi:
- HÖ thèng hãa LEK trong qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng.
- Ph©n tÝch vÒ tiÒm n¨ng cña LEK trong nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn qu¶n lý tμi
nguyªn rõng dùa vμo céng ®ång.
4.2 Giíi h¹n cña nghiªn cøu
Nh− ®· nãi trong phÇn môc tiªu, ®©y lμ mét nghiªn cøu t×nh huèng vμ ®−îc giíi h¹n
nh− sau:
- Mét sè tiÓu vïng tiÓu sinh th¸i øng víi mét nhãm céng ®ång cô thÓ ë Daklak.
§Þa ph−¬ng nghiªn cøu ®−îc chän lùa theo c¸c tiªu chÝ chÝnh nh−: ®¹i diÖn cho
mét d©n téc thiÓu sè chÝnh, ë mét vïng cã tμi nguyªn rõng ®iÓn h×nh vμ cã ®−îc
sù hîp t¸c cña ®Þa ph−¬ng còng kh¸ thuËn tiÖn trong tiÕp cËn.
- Néi dung nghiªn cøu lμ hÖ thèng kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng trong ®ã tËp
trung vμo c¸c kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm liªn quan ®Õn qu¶n lý vμ sö dông c¸c
nguån tμi nguyªn rõng nh−: hÖ sinh th¸i rõng, c¸c l©m s¶n ngoμi gç, qu¶n lý ®Êt
bá hãa, nguån n−íc.
§Ò tμi nμy sÏ nghiªn cøu c¸c khÝa c¹nh nãi trªn cña LEK, trong b¸o c¸o tr−êng hîp
nμy, mét phÇn cña kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng ®−îc nghiªn cøu; ®ã lμ kiÕn thøc vÒ
qu¶n lý l©m s¶n ngoμi gç; c¸c néi dung kh¸c sÏ ®−îc tiÕp tôc ph¸t hiÖn ®Ó hoμn thiÖn
bøc tranh vÒ hÖ thèng kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng liªn quan ®Õn qu¶n lý tμi nguyªn
rõng vμ ®Êt rõng.
5 Gi¶ ®Þnh nghiªn cøu
• HÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa ®ãng vai trß quan träng trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt vμ
qu¶n lý tμi nguyªn rõng cña céng ®ång d©n téc thiÓu sè. Canh t¸c n−¬ng rÉy ®·
7
- l−u truyÒn l¹i hÖ thèng c¸c kinh nghiÖm, vμ c¸c kiÕn thøc nμy sÏ ®ãng vai trß
quan träng trong ®Þnh h−íng c¶i tiÕn nu¬ng rÉy theo h−íng n«ng l©m kÕt hîp.
• Trong bèi c¶nh cã nh÷ng t¸c ®éng vÒ chÝnh s¸ch, ®Þnh chÕ nh− giao ®Êt giao
rõng, ®Þnh canh ®Þnh c−, chuyÓn ®æi c¬ cÊu hÖ thèng c©y trång.... nh−ng mét sè
céng ®ång d©n téc thiÓu sè vïng s©u vïng xa vÉn duy tr× c¸c ph−¬ng thøc canh
t¸c truyÒn thèng víi c¸c kinh nghiÖm s½n cã; kiÕn thøc b¶n ®Þa ®ang tån t¹i vμ
ph¸t huy c¸c t¸c dông cña nã trong s¶n xuÊt vμ qu¶n lý tμi nguyªn rõng.
• Céng ®ång d©n téc thiÓu sè trong mét thêi gian dμi cïng chung sèng vμ chia sÎ
kinh nghiÖm víi c¸c céng ®ång d©n téc kh¸c nh− Kinh, c¸c d©n téc thiÓu sè
nhËp c− tõ phÝa b¾c ®· t¹o ra mét hÖ thèng c¸c kinh nghiÖm ®¸ng kÓ trong ®Þa
ph−¬ng; viÖc c¶i tiÕn canh t¸c n−¬ng rÉy vμ sö dông ®Êt bá hãa cÇn ph¶i xuÊt
ph¸t tõ nh÷ng kinh nghiÖm nμy ®Ó ph¸t hiÖn c¸c ý t−ëng, c¸c thö nghiÖm míi
nh»m qu¶n lý vμ sö dông bÒn v÷ng tμi nguyªn ®Êt vμ rõng.
• C¸c kinh nghiÖm, kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng cã quan hÖ chÆt chÎ víi nhau vμ cã thÓ
hÖ thèng ho¸, s¬ ®å ho¸ theo kiÓu nguyªn nh©n, hËu qu¶; viÖc s¬ ®å ho¸ hÖ
thèng kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng sÏ ®ãng gãp vai trß quan träng trong viÖc ph¸t hiÖn
c¸c vÊn ®Ò cÇn c¶i tiÕn; ®©y lμ c¬ së ®Ó ®Ò xuÊt c¶i tiÕn vμ ¸p dông kü thuËt hiÖn
®¹i cã kÕt hîp chÆt chÎ víi kinh nghiÖm truyÒn thèng.
6 Th«ng tin vÒ ®Þa ®iÓm nghiªn cøu
§Þa ®iÓm ®−îc x¸c ®Þnh ®Ó nghiªn cøu b−íc mét vÒ kiÕn thøc liªn quan ®Õn qu¶n lý
l©m s¶n ngoμi gç lμ Bu«n Dr¨ng Ph«k.
Bu«n Dr¨ng Ph«k ®−îc h×nh thμnh tõ n¨m 1920 (thêi Ph¸p thuéc), lÊy tªn cña mét
ng−êi M’N«ng gèc Cam
Pu Chia tªn lμ Y Ph«k
(ng−êi lËp bu«n). Sau
n¨m 1975, Bu«n cã thêi
gian chuyÓn vÒ B¶n
§«n. §Õn n¨m 1978
bu«n l¹i chuyÓn vÒ vÞ trÝ
cò vμ duy tr× cho ®Õn
nay. §©y lμ mét bu«n c−
tró l©u ®êi, víi sù giao
thoa nhiÒu d©n téc thiÓu
sè kh¸c nhau ë vïng
biªn giíi ViÖt Nam –
Campuchia.
VÞ trÝ hμnh chÝnh,
bu«n Dr¨ng Ph«k thuéc H×nh 2: Rõng khép ë Bu«n Dr¨ng Ph«k
x· Kr«ng Na, huyÖn
8
- Bu«n §«n, tr−íc ®©y n»m trong vïng ®Öm cña vußn quèc gia Yok D«n, nay diÖn tÝch
vußn quèc gia më réng, toμn bé diÖn tÝch bu«n n»m trong khu vùc cña v−ên. Víi sù thay
®æi ®¸ng kÓ nμy, vÊn ®Ò quan träng ®ang ®Æt ra lμ lμm thÕ nμo b¶o ®¶m ®−îc ph¸t triÓn
kinh tÕ x· héi cña bu«n ®ång thêi b¶o tån ®−îc tμi nguyªn thiªn nhiªn cña vußn.
D©n sè: HiÖn nay d©n sè cña bu«n gåm 54 hé, trong ®ã cã 10 hé kinh (víi 30
khÈu) cßn l¹i 44 hé d©n téc thiÓu sè, chñ yÕu lμ ng−êi £ §ª vμ M’N«ng. Ng«n ng÷
chÝnh ng−êi d©n sö dông trong bu«n lμ tiÕng M’N«ng, tuy nhiªn bμ con d©n téc thiÓu sè
trong bu«n cßn cã thÓ giao tiÕp b»ng nhiÒu ng«n ng÷ ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau nh−: £ §ª,
Lμo, Gia rai, Kinh.
S¶n xuÊt: §êi sèng cña d©n ®Þa ph−¬ng chñ yÕu dùa vμo s¶n xuÊt lóa n−íc 1 vô, vμ
ch¨n nu«i gia sóc nh− tr©u, heo. Trªn diÖn tÝch rÉy kh«ng tËp trung, bμ con tØa lóa rÉy,
b¾p. VÒ c©y c«ng nghiÖp: cã 3 hé trong bu«n trång cμ phª trªn diÖn tÝch kho¶ng 1,5 ha
nh−ng ®Õn nay ®· ph¸ bá do thiÕu ®iÒu kiÖn ch¨m sãc vμ gi¸ cμ phª h¹. C©y §iÒu hiÖn
cßn l¹i mét diÖn tÝch nhá, tr−íc ®©y do VQG Yok §«n hç trî gièng trång theo ch−¬ng
tr×nh 327.
Ngoμi ra, d©n trong bu«n hÇu hÕt ®Òu tham gia nhËn kho¸n qu¶n lý b¶o vÖ rõng
(trùc thuéc sù qu¶n lý cña L©m tr−êng Dr¨ng Ph«k), møc kho¸n trung b×nh lμ 30ha/hé -
27.000®/ha/n¨m.
• DiÖn tÝch c¸c lo¹i ®Êt: Ruéng n−íc 1 vô: 45 ha; RÉy (kh«ng tËp trung): kho¶ng
25 ha; §iÒu (Ch−¬ng tr×nh 327): 12 ha; Cμ phª (nay ®· ph¸ bá): 1,5 ha.
• NhËn kho¸n QLBV rõng: trung b×nh 30 ha/hé (kho¶ng 1.600ha).
• VËt nu«i: Voi: 01 con; Tr©u: 150 con; Heo: kho¶ng > 100 con (trung b×nh 2 –
3 con/hé).
• Nh÷ng thuËn lîi vμ khã kh¨n trong s¶n xuÊt:
ThuËn lîi Khã kh¨n
+ Cã ®iÖn l−ãi + DiÖn tÝch lóa 1 vô chñ yÕu dùa vμo thêi
tiÕt.
+ D©n Ýt ph¸ rõng lμm rÉy
+ ViÖc mua b¸n vμ trao ®æi s¶n phÈm khã
+ Sinh tr−ëng cña c©y §iÒu vμ gi¸ mua h¹t
kh¨n do ë vïng xa
®iÒu æn ®Þnh
+ Mïa kh«, mÊt mïa d©n chñ yÕu sèng dùa
+ D©n ®−îc hç trî gièng c©y trång (§iÒu) tõ
vμo s¶n phÈm rõng (chai côc, s¨n b¾t
VQG Yok §«n.
§VR...)
+ Bu«n tiÕp tôc ®−îc hç trî gièng ®iÒu ghÐp
cao s¶n trong n¨m 2001
Nh×n chung ®êi sèng cña ng−êi d©n ë ®©y dùa vμo lóa n−íc, rÉy vμ mét sè c©y
hμng ho¸ nh− ®iÒu. Thu nhËp thÊp ®êi sèng cßn nhiÒu khã kh¨n; ®Æc biÖt lμ phô thuéc vμ
rõng. Tuy ®· ®−îc thu hót vμo viÖc qu¶n lý b¶o vÖ rõng, nh−ng ng−êi d©n v× m−u sinh
9
- vÉn ho¹t ®éng s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· vμ thu h¸i l©m s¶n ngoμi gç ®Ó kiÕm sèng. C¸
trªn s«ng Sªrªp«k còng lμ mét nguån thu ®¸ng kÓ cho céng ®ång ë ®©y.
§iÒu kiÖn tù nhiªn: §©y lμ vïng thÊp tròng, ®iÒu kiÖn lËp ®Þa kh« h¹n kÐp dμi,
do ®ã th¶m thùc rõng chñ yÕu lμ rõng khép (rõng th−a kh« c©y hä dÇu −u thÕ nh−: DÇu
trμ beng (Dipterocarpus obtusifolius), dÇu ®ång (Dipterocarpus tuberculatus), cμ ch¾c
(Shorea obtusa), cÈm liªn (Pentacme siamensis), ....). §Êt th−êng ngËp óng vμo mïa m−a
vμ kh« h¹n vμo mïa kh« do kh¶ n¨ng gi÷ vμ tho¸t n−íc kÐm. §¸ lé ®Çu phæ biÕn trªn
toμn vïng, th−êng trªn 20% vμ g©y c¶n trë cho canh t¸c n«ng nghiÖp.
§é cao trung b×nh so víi mÆt biÓn trong vïng lμ 150 – 200m, mïa m−a tõ th¸ng
5 ®Õn th¸ng 10, l−îng m−a trung b×nh n¨m 1.400 - 1.600mm, thêi gian cßn l¹i lμ mïa
kh« kÐo dμi, c¸c suèi nhá ®Çu nguån th−êng c¹n. HÖ thèng n−íc tiªu dïng vμ s¶n xuÊt
chñ yÕu dùa vμo s«ng Sªrªp«k.
Víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¾c nghiÖt nh− vËy vμ ®êi sèng cßn mang tÝnh tù cung tù
cÊp nªn hä th−êng gÆp nhiÒu khã kh¨n. MÆc dï cã nhiÒu ch−¬ng tr×nh hç trî cña nhμ
n−íc nh− ®Þnh canh, ®Þnh c−, lμm nhμ ë, hç trî vËt t− s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh−ng vÊn
®Ò c¶i thiÖn ®êi sèng vÉn cßn lμ trë ng¹i; ngoμi ra c¸c t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn tμi nguyªn
khu b¶o tån ®· ®Æt ra vÊn ®Ò lμm thÕ nμo thu hót ng−êi d©n vμo tiÕn tr×nh b¶o tån vμ chia
sÎ c¸c lîi Ých ®Ó c¶i thiÖn cuéc sèng cña hä. Do ®ã c¸c gi¶i ph¸p vÒ qu¶n lý rõng céng
®ång cÇn ®−îc quan t©m trong thêi gian ®Õn.
7 Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nghiªn cøu vμ ph©n tÝch kiÕn thøc
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã sù tham gia cña ng−êi d©n ®−îc ¸p dông (Participatory
Research), c¸c c«ng cô pháng vÊn, ma trËn ®¬n gi¶n ®−îc ¸p dông ®Ó ph¸t hiÖn c¸c kiÕn
thøc ®Þa ph−¬ng theo mét chñ ®Ò nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch vÊn ®Ò cã sù tham
gia còng ®−îc ¸p dông nh−: 5Whys, x−¬ng c¸, c©y vÊn ®Ò, SWOT ®Ó ph¸t hiÖn c¸c
nguyªn cña mét vÊn ®Ò th¶o luËn.
Trªn c¬ së ph©n tÝch nguyªn nh©n vμ mèi quan hÖ thiÕt lËp c¸c s¬ ®å quan hÖ gi÷a
c¸c nh©n tè/thμnh tè cña kiÕn thøc sinh th¸i, sau ®ã sö dông phÇn mÒm Win AKT 5.0 ®Ó
hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng. Trªn c¬ së hÖ thèng kiÕn thøc nμy sÏ ®Ò
xuÊt ®−îc c¸c gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn c¸c nghiªn cøu thö nghiÖm míi.
§Ó h−íng dÉn cho nghiªn cøu, mét khung logic sau ®©y giíi thiÖu c¸c ho¹t ®éng vμ
néi dung nghiªn cøu ®Ó ®¹t ®uîc môc tiªu, c¸c ph−¬ng ph¸p t−¬ng øng vμ dù kiÕn kÕt
qu¶ ®¹t ®−îc.
10
- B¶ng 1: Khung logic nghiªn cøu
Môc tiªu Ho¹t ®éng/Néi dung Ph−¬ng ph¸p KÕt qu¶ dù kiÕn
1. HÖ thèng hãa LEK 1.1. Thu thËp th«ng PRA C¸c th«ng tin c¬ b¶n
trong qu¶n lý vμ sö tin vÒ kiÕn thøc sinh vÒ kiÕn thøc sinh th¸i
C¸c c«ng cô ph©n
dông tμi nguyªn rõng th¸i ®Þa ph−¬ng theo ®Þa ph−¬ng liªn quan
tÝch: 5 Whys, 2
vμ ®Êt rõng. c¸c chñ ®Ò: qu¶n lý tμi nguyªn
truêng, x−¬ng c¸, c©y
rõng vμ ®Êt rõng
Sö dông gç & LSNG vÊn ®Ò, SWOT
Qu¶n lý rõng
Qu¶n lý ®Êt bá hãa
Canh t¸c n−¬ng rÉy
1.2. S¬ ®å hãa hÖ BiÓu ®å quan hÖ C¸c biÓu ®å mèi quan
thèng th«ng tin (Diagram) hÖ LEK theo tõng chñ
®Ò
1.3. HÖ thèng hãa NhËp vμ xö lý th«ng HÖ thèng LEK ë ®Þa
LEK b»ng phÇn mÒm tin trong Win AKT 5.0 ph−¬ng nghiªn cøu:
WinAKT 5.0
M« t¶ LEK chung vμ
theo chñ ®Ò
C¸c s¬ ®å quan hÖ
trong LEK theo chñ
®Ò vμ tæng thÓ
2. Ph©n tÝch vÒ tiÒm 2.1. §−a ra ®Ò xuÊt Th¶o luËn vμ ph¶n C¸c ®Ò xuÊt thùc tÕ
n¨ng cña LEK trong ¸p dông LEK trong håi l¹i tõ céng ®ång ®Ó ¸p dông LEK
nghiªn cøu vμ ph¸t ®iÒu kiÖn cô thÓ cña vÒ hÖ thèng th«ng tin
triÓn qu¶n lý tμi ®Þa ph−¬ng ®Ó ph¸t vμ c¸c ®Ò xuÊt
nguyªn rõng dùa vμo triÓn ph−¬ng thøc
céng ®ång. qu¶n lý tμi nguyªn
rõng.
Trong b−íc mét, nghiªn cøu t¹i bu«n Dr¨ng Ph«k, chñ ®Ò nghiªn cøu tËp trung vμo
qu¶n lý – sö dông l©m s¶n ngoμi gç cña céng ®ång, c¸c b−íc cô thÓ ho¸ nghiªn cøu
theo chñ ®Ò nμy nh− sau:
• Thu thËp sè liÖu thø cÊp: C¸c sè liÖu vÒ tμi nguyªn, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ x·
héi ®−îc thu thËp ë x· vμ th«n, ë phßng n«ng nghiÖp huyÖn. C¸c th«ng tin vÒ sù
tham cña ng−êi d©n trong b¶o vÖ rõng ®−îc thu thËp tõ vuên quèc gia Yok §«n,
l©m tr−êng Bu«n Dr¨ng Ph«k.
• Pháng vÊn vÒ L©m s¶n ngoμi gç: 08 ng−êi d©n nßng cèt ®· tham gia vμo tiÕn
tr×nh cung cÊp th«ng tin, kiÕn thøc; bao gåm nam n÷, giμ lμng, tr−ëng th«n
(Danh s¸ch n«ng d©n tham gia trong phô lôc 1)
11
- + Pháng vÊn ph¸t hiÖn c¸c lo¹i l©m s¶n ngoμi gç céng ®ång biÕt vμ ®ang sö
dông: Sö dông card ®Ó ghi tªn lo¹i ë mÆt tr−íc (c¶ tªn kinh vμ tªn d©n téc),
mÆt sau ghi c«ng dông, bé phËn lÊy trªn c©y., c¸c m« t¶ kh¸c.
+ Ph©n lo¹i tÇm quan träng vμ nhu cÇu sö dông cña céng ®ång ®èi víi c¸c lo¹i
LSNG theo ma trËn. Tõ ma trËn nμy chän ra 1-2 lo¹i l©m s¶n quan träng ®Ó
®i s©u ph©n tÝch c¸c nh©n tè ¶nh h−ëng nh»m ph¸t hiÖn c¸c kiÕn thøc ®Þa
ph−¬ng liªn quan ®Õn qu¶n lý, b¶o tån, vμ sö dông lo¹i l©m s¶n nμy.
TiÕn tr×nh nμy ®−îc m« t¶ nh− sau:
- Pháng vÊn ®Ó liÖt kª tÊt c¶ LSNG d©n ®ang lÊy tõng rõng, viÕt lªn card. Card mÆt
tr−íc ghi tªn ®Þa ph−¬ng vμ d©n téc; mÆt sau ghi bé phËn lÊy trªn c©y vμ môc ®Ých sö
dông
- Pháng vÊn theo nhãm: Tr−íc hÕt t¸ch ra c¸c lo¹i LSNG theo hiÓu biÕt cña tõng
nhãm theo tr×nh tù ë s¬ ®å sau
12
- C¸c card cña
c¸c LSNG
BiÕt tªn Kh«ng BiÕt tªn
LÊy sö dông Kh«ng lÊy sö dông
C©u hái më: Lo¹i nμo ®i lÊy mμ ch−a cã tªn ë ®©y,
bæ sung thªm vμo card
Pháng vÊn ®Ó ph©n lo¹i theo 2
tiªu chÝ: tÇm quan träng vμ møc
®é sö dông
TÇm quan träng
Møc ®é sö dông RÊt cÇn CÇn Ýt cÇn
Sö dông nhiÒu
Sö dông võa
Sö dông Ýt
S¬ ®å 1: C¸c b−íc tiÕn hμnh thu thËp th«ng tin vÒ l©m s¶n ngoμi gç
13
- • Sö dông mét s¬ ®å
®¬n gi¶n ®Ó thu hót
céng ®ång tham gia
ph©n tÝch vμ hÖ
thèng hãa c¸c nh©n
tè ¶nh h−ëng ®Õn
mét sè lo¹i LSNG
chÝnh, cã gi¸ trÞ mμ
céng ®ång ®ang sö
dông.
• Trªn c¬ së s¬ ®å
quan hÖ, hÖ thèng
hãa kiÕn thøc sinh
th¸i ®Þa ph−¬ng (sö
dông phÇn mÒm H×nh 3: Sö dông ma trËn thóc ®Èy céng ®ång ph©n lo¹i l©m s¶n
AKT5) vμ ®Ò xuÊt ngoμi gç
¸p dông c¸c kiÕn
thøc nμy trong ph¸t
triÓn canh t¸c, qu¶n lý tμi nguyªn l©m s¶n ngoμi gç trong céng ®ång.
Trong hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng cña phÇn mÒm AKT 5.0, cÇn ph©n biÖt:
KiÓu d¹ng nh©n tè:
- Object: Nh©n tè hoÆc ®èi t−îng
- Attribute: Thuéc tÝnh cña ®èi t−îng
- Process: TiÕn tr×nh
- Action: Hμnh ®éng
M« t¶ c¸c mÖnh ®Ò thÓ hiÖn mèi quan hÖ d−íi c¸c d¹ng kh¸c nhau
(Statement):
Cã c¸c kiÓu d¹ng quan hÖ nh− sau cÇn ®−îc m« t¶
- Attribute value statement (MÖnh ®Ò thuéc tÝnh). VÝ dô: C©y dÇu ®ång cã
nhùa tèt.
- Causal statement (MÖnh ®Ò nguyªn nh©n): C¸c nh©n tè t¸c ®éng lÉn nhau
theo mét chiÒu hay hai chiÒu.
- Condition statement (MÖnh ®Ò ®iÒu kiÖn): C¸c ®iÒu kiÖn cã thÓ cã ®Ó sù
t¸c ®éng gi÷a c¸c nh©n tè lμ x·y ra.
- Comparation statement (MÖnh ®Ò so s¸nh): B»ng nhau, h¬n kÐm
14
- - Link/Effect statement (MÖnh ®Ò liªn kÓt/¶nh h−ëng). VÝ dô: Loμi c©y
rõng ¶nh h−ëng ®Õn s¶n l−îng nhùa.
Trªn c¬ së c¸c mÖnh ®Ò ®· x¸c ®Þnh, viÕt c¸c c©u lÖnh ®Ó liªn kÕt c¸c nh©n tè cña
hÖ thèng kiÕn thøc vÒ mét chñ ®Ò nhÊt ®Þnh. Tõ ®©y t¹o thμnh c¬ së d÷ liÖu ®Çu tiªn, c¬
së d÷ liÖu nμy lμ mét thèng më vμ cã thÓ cËp nhËt, më réng liªn kÕt. NÕu tiÕp tôc nghiªn
cøu mét chñ ®Ò kh¸c, trong ®ã cã c¸c nh©n tè trïng l¾p víi chñ ®Ò cò th× hÖ thèng d÷
liÖu sÏ tù ®éng liªn kÕt t¹o nªn bøc tranh toμn diÖn vÒ hÖ thèng kiÕn thøc víi c¸c mèi
quan hÖ qua l¹i nhiÒu chiÒu, t¸c ®éng lÉn nhau víi nhiÒu nh©n tè.
8 KiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng vÒ l©m s¶n ngoμi gç
8.1 L©m s¶n ngoμi gç ë Bu«n Dr¨ng Ph«k, trong rõng khép
L©m s¶n ngoμi gç trong vïng nμy kh«ng qu¸ ®a d¹ng nÕu so s¸nh víi c¸c khu vùc
rõng l¸ réng th−êng xanh. §iÒu nμy dÔ thÊy v× ®©y lμ vïng rõng khép kh« h¹n, nªn
thμnh phÇn loμi Ýt h¬n bëi cÇn cã tÝnh thÝch nghi cao míi tån t¹i ®−îc. Tuy sè l−îng loμi
Ýt, nh−ng gi¸ trÞ cña tõng lo¹i lμ rÊt quan trong trong ®êi sèng céng ®ång ë ®©y.
KÕt qu¶ pháng vÊn 03 nhãm n«ng d©n ®· ph¸t hiÖn 16 nhãm lo¹i l©m s¶n ngoμi gç,
trong ®ã cã 02 nhãm lμ ®éng vËt (®éng vËt rõng vμ c¸ s«ng), cßn l¹i 14 nhãm lμ c¸c l©m
s¶n ngoμi gç thuéc nhãm thùc vËt.
C«ng dông l©m s¶n ngoμi gç còng rÊt ®a d¹ng, bao gåm dïng ®Ó ¨n, ®Ó lμm thuèc,
®Ó b¸n, ®Ó lμm c«ng cô lao ®éng, lμm nhμ,.... §iÒu nμy cho thÊy vai trß quan träng cña
rõng trong ®êi sèng céng ®ång ë ®©y.
§iÒu ®¸ng chó ý lμ mét sè lo¹i thùc phÈm ®−îc lÊy tõ rõng gãp phÇn quan träng
trong sinh kÕ, cøu ®ãi; cuéc sèng khã kh¨n ®· lμm cho sù phô thuéc nμy cao, rõng vÉn
lμ kho cung cÊp thùc phÈm cho céng ®ång vμ b¶o ®¶m “an toμn l−¬ng thùc”. C¸c loμi
c©y d−îc liÖu vμ c¸c kinh nghiÖm sö dông lμ nh÷ng kiÕn thøc quý cÇn kh¶o s¸t ®Ó ph¸t
hiÖn thªm gi¸ trÞ c«ng dông vμ kh¶ n¨ng nh©n réng.
Rõng còng cung cÊp mét l−îng s¶n phÈm hμng ho¸ ®¸ng kÓ nh− chai côc, m¨ng, le,
c¸ s«ng, ®éng vËt rõng. §©y lμ khu b¶o tån do vËy viÖc s¨n b¾n tr¸i phÐp vÉn tån t¹i lμ
mét ®iÒu cÇn quan t©m suy nghØ trong mét khu b¶o tån thiªn nhiªn; c©u hái ®Æt ra lμ lμm
thÕ nμo chÊm døt, lμm thÕ nμo ng−êi d©n tham gia b¶o tån vμ h−ëng lîi tõ c¸c dÞch vô
kh¸c nh»m gi¶m ¸p lùc lªn b¶o tån?
§Æc biÖt lμ s¶n phÈm chai côc ®−îc lÊy tõ c¸c c©y hä dÇu, c©y dÇu chiÓm tû lÖ rÊt
cao trong tæ thμnh loμi rõng khép (trªn 70%) vμ trong ®ã trªn 30% cã thÓ cho chai côc,
®ång thêi viÖc khai th¸c chai côc kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña c©y
rõng. Gi¸ trÞ chai côc cao, dÔ thu ho¹ch, phï hîp víi n¨ng lùc qu¶n lý cña céng ®ång, cã
thÞ tr−êng tiªu thô. V× vËy xem xÐt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt kinh doanh chai côc trong vïng lμ
mét yÕu tè kh¶ thi vμ ®ãng vai trß quan träng trong ®Þnh h−íng qu¶n lý sö dông l©m s¶n
ngoμi gç trong céng ®ång trong khu vùc v−ên quèc gia.
15
- B¶ng 2: C¸c lo¹i l©m s¶n ngoμi gç ®ang sö dông trong bu«n Dr¨ng Ph«k
Stt Tªn lo¹i s¶n phÈm C«ng dông/Gi¸ Bé phËn sö dông M« t¶
Tªn phæ Tªn ®Þa Tªn khoa trÞ c©y/§Þa
th«ng ph−¬ng häc ®iÓm
1 C©y tre/le Bamboo lμm c¸n c«ng cô th©n c©y rõng ven
lμm nhμ, chßi s«ng, suèi
2 M¨ng Shoot of thøc ¨n, b¸n lÊy m¨ng rõng le, lå «
Bamboo tiÒn ven suèi
3 Cμnh nh¸nh Branch of lμm c¸n c«ng cμnh, nh¸nh rõng khép
c©y cμ ch¾c Shorea cô, cμy, bõa
obtusa lμm thuèc vá c©y non
4 §éng vËt rõng: b¸n lÊy tiÒn nguyªn con trong rõng
kú lμm thuèc
®μ/rïa/r¾n/ba
ba... c¸c loμi
thó
4 C¸ s«ng lÊy thøc ¨n d−íi s«ng
(chμi/l−íi) b¸n lÊy tiÒn
5 Chai côc Resin b¸n lÊy tiÒn cμnh c©y c¸c loμi: cμ chÝt, trong rõng
(3.000®/kg) cÈm liªn, vªn vªn cã nhiÒu sái
dïng trÐt ®¸
ghe/thuyÒn/hßm
6 Chai ong b¸n (800- ë mét sè loμi c©y (cμ chÝt, trong rõng
1.000®/kg) cÈm liªn, dÇu c¸c loμi b»ng
l¨ng, vªn vªn, g¹o... cã
bäng
7 Cñ mμi ¨n trong tr−êng cñ trong rõng
hîp mÊt
mïa/thiÕu ®ãi
8 Cñ n¨ng ¨n cñ trong rõng
9 C©y B«ng gßn lμm thuèc h¹ lâi + gi¸c ng©m r−îu xung quanh
nhiÖt (kÕt hîp nhμ
víi c©y chæi
giÊy)
10 C©y Kät Têm Kät lμm thuèc h¹ th©n c©y nÊu lÊy n−íc c©y thÊp
nhiÖt (sèt cao) th−êng chÆt theo h−íng ®èi mäc gÇn
diÖn h−íng mÆt trêi suèi
11 D©y leo 1 Pa §«ng thuèc ch÷a ®au th©n ng©m r−îu hoÆc nÊu l¸ gièng l¸
Khä l−ng, phô n÷ sau n−íc uèng me
khi sinh, phï trong rõng
xanh, nói ®¸
12 D©y leo 2 Van Sre thuèc ch÷a kiÕt rÔ/cñ nÊu lÊy n−íc uèng l¸ cã mμu
®á
d©y leo thÊp
13 DÇu r¸i b¸n dÇu tõ th©n c©y dÇu r¸i rõng ven
(50.000®/1thïng lÊy nhùa b»ng c¸ch ®ôc lç s«ng suèi
20lÝt) trªn th©n c©y(ngang
ngùc)/®èt cho ra nhùa
14 M©y c¸t Rattan nguyªn vËt liÖu th©n rõng gi¸p
®an l¸t s«ng
rau ¨n ngän non
15 Cá tranh lîp chuång heo, l¸ §Êt bá ho¸,
chßi... savan
16 L¸ ngät rau ¨n l¸ c©y nhá,
tr¾ng, mäc
trªn æ mèi
16
- 8.2 Ph©n lo¹i tÇm quan träng vμ nhu cÇu sö dông l©m s¶n ngoμi gç
trong céng ®ång
Trªn c¬ së ph¸t hiÖn c¸c lo¹i l©m s¶n ngoμi gç ®ang sö dông trong bu«n Dr¨ng P«k,
thóc ®Èy nhãm n«ng d©n ph©n lo¹i chóng theo hai h−íng: tÇm quan träng vμ nhu cÇu
cña tõng lo¹i ®èi víi ®êi sèng céng ®ång.
§Çu tiªn nhãm thóc ®Èy dïng ngay ma trËn 02 chiÒu vμ n«ng d©n gÆp ph¶i khã
kh¨n khi ph©n lo¹i, do ®ã ®· thay ®æi c¸ch lμm b»ng c¸ch ®Ò nghÞ n«ng d©n ph©n lo¹i tÊt
c¶ c¸c l©m s¶n theo tÇm quan träng ë 4 møc b»ng c¸ch xÕp card; sau ®ã trong tõng møc
®é quan träng l¹i dïng card ®Ó ph©n ra c¸c møc ®é theo nhu cÇu sö dông (tÇn suÊt sö
dông). Tõ kÕt qu¶ nμy ®−a vμo trong ma trËn sau ë b¶ng 3
B¶ng 3: Ma trËn ph©n lo¹i LSNG theo tÇm quan träng vμ nhu cÇu sö dông
TÇm quan TÇm quan träng cña s¶n phÈm trong ®êi sèng céng ®ång
träng
RÊt quan träng Quan träng Trung b×nh Ýt quan
Nhu cÇu C§ träng
NhiÒu + c¸ s«ng + tre/le + cμnh
nh¸nh c©y
(hμng + ®éng vËt rõng
cμ chÝt
tuÇn)
Nhu cÇu sö dông cña céng ®ång
Trung + chai côc + d©y leo Pa ®«ng khä + M¨ng
b×nh
+ d©y Van Sre + M©y c¸t
(hμng + c©y b«ng gßn
th¸ng)
+ c©y Kät
+ chai ong
Ýt + cñ mμi + mËt ong
(hμng + rau ngät
n¨m) + cá tranh
+ dÇu r¸i
+ cñ n¨ng
Trong ma trËn ph©n lo¹i trªn cã thÓ thÊy c¸ s«ng vμ c¸c ®éng vËt hoang d· ®ãng vai
trß quan träng vμ th−êng xuyªn ®−îc thu ho¹ch. Dßng s«ng Sªrªp«k ®ãng vai trß quan
träng trong ®êi sèng, lμ nguån thu thùc phÈm th−êng xuyªn ë ®©y, do vËy cÇn cã tæ chøc
tèt h¬n ®Ó cã thÓ b¶o ®¶m sù bÒn v÷ng vμ æn ®Þnh trong ®¸nh b¾t c¸. §¸ng chó ý lμ ®éng
vËt hoang d· nh− rïa, kú ®μ, r¾n, ba ba, chån nhÝm,.... vÉn bÞ s¨n b¾t mét c¸ch th−êng
xuyªn trong khu vùc cña v−ên quèc gia, vÊn ®Ò ®Æt ra lμ cÇn tæ chøc céng ®ång tham gia
17
- vμo tiÕn tr×nh qu¶n lý rõng b¶o tån nh− thÕ nμo ®Ó cã thÓ b¶o vÖ ®−îc ®éng vËt hoang d·
vμ c¶i thiÖn ®−îc ®êi sèng.
Chai côc, mét lo¹i l©m s¶n ngoμi gç dåi dμo trong vïng ®ãng vai trß quan träng
trong thu nhËp cña ng−êi d©n, do ®ã cÇn cã nghiªn cøu quy ho¹ch, khai th¸c hîp lý còng
nh− x¸c ®Þnh thÞ tr−êng æn ®Þnh lμ viÖc lμm cÇn thiÕt. Cã thÓ xem ®©y lμ mét c¬ héi ®Ó
c¶i thiÖn ®êi sèng, thu hót céng ®ång tham gia kinh doanh nghÒ rõng.
KÕ tiÕp ®ã lμ c¸c lo¹i d©y leo, c©y thuèc còng ®−îc céng ®ång quan t©m; ë ®©y hä
cã nh÷ng kinh nghiÖm quý vÒ sö dông c©y thuèc, c¸c lo¹i c©y thuèc còng ®−îc th−ìng
xuyªn sö dông ®Ó ch÷a trÞ c¸c bÖnh th«ng th−êng.
Sau cïng nh−ng
kh«ng kÐm phÇn quan
träng lμ c¸c lo¹i thùc
phÈm, rau th−êng xuyªn
®−îc thu h¸i, hä th−êng
kh«ng trång rau mμ rõng
lμ nguån cung cÊp rau
¨n, m¨ng hμng ngμy.
Nh− vËy, th«ng qua
viÖc ph©n lo¹i cho thÊy,
ngoμi c¸c lo¹i ®éng vËt
®ang bÞ s¨n b¾t th× chai
côc cã vÞ trÝ quan träng
trong qu¶n lý sö dông
l©m s¶n ngoμi gç, vμ c¶i
thiÖn thu nhËp ®¸ng kÓ H×nh 4: Chai côc - Mét l©m s¶n quan träng ®èi víi céng ®ång sèng
cho ng−êi d©n. KhÝa gÇn rõng khép
c¹nh ®éng vËt rõng cÇn
®−îc gi¶i quyÕt ë møc
®é quy ho¹ch vμ tæ chøc l¹i viÖc qu¶n lý nh»m h¹n chÕ viÖc t¸c ®éng lμm cho suy tho¸i
tμi nguyªn ®ang ®−îc b¶o vÖ ë ®©y. Do ®ã chai côc lμ mét tiÒm n¨ng cÇn quan t©m
nghiªn cøu vμ tæ chøc ®Ó t¹o ra thu nhËp æn ®Þnh, cïng víi thÞ tr−êng tiªu thô thÝch hîp
®Ó thu hót céng ®ång vμo tiÕn tr×nh kinh doanh bÒn v÷ng nguån tμi nguyªn phong phó
nμy. Chai côc kh«ng chØ ®ãng vai trß quan träng trong mét bu«n nghiªn cøu mμ hÇu nh−
cã gi¸ trÞ vÒ thu nhËp cho hÇu hÕt c¸c bu«n lμn d©n téc sèng trong khu vùc Ea Soup,
trong khu ph©n bè rõng khép ë T©y Nguyªn.
KiÕn thøc vμ kinh nghiÖm trong qu¶n lý kinh doanh chai côc rÊt ®a d¹ng, do ®ã viÖc
t×m hiÓu ®Ó ®−a ra ph−¬ng ¸n tæ chøc kinh doanh lμ nhu cÇu cÇn thiÕt, thóc ®Èy tiÕn tr×nh
kinh doanh rõng dùa vμo céng ®ång, chÝnh v× lý do ®ã, nghiªn cøu tr−êng hîp nμy ®i s©u
ph©n tÝch hÖ thèng kiÕn thøc ®Þa ph−¬ng vÒ qu¶n lý, sö dông, kinh doanh chai côc.
18
- 8.3 S¬ ®å ho¸ vμ t¹o ra c¬ së d÷ liÖu cña hÖ thèng kiÕn thøc sinh
th¸i ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý - sö dông l©m s¶n ngoμi gç (Chai côc -
Mét lo¹i LSNG quan träng t¹i céng ®ång nghiªn cøu)
Tõ kiÕn thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng cho thÊy chai côc ®−îc t¹o ra ë mét sè loμi c©y
rõng phæ biÕn trong rõng khép nh− cμ ch¾c, cÈm liªn. ViÖc h×nh thμnh chai côc nhê vμo
mét lo¹i c«n trïng t¹o ra c¸c lç, vÕt th−¬ng trªn cμnh c©y. Do ®ã cã c©y kh«ng cã chai
côc khi kh«ng cã c«n trïng t¸c ®éng. VÕt th−¬ng cho chai côc th−êng ë mÆt d−íi cμnh
c©y.
§Æc ®iÓm c«n trïng: §©y lμ gièng s©u, ®Çu cøng, bãng cã hai cμng; ®Çu gièng ®Çu
con RÕt. ViÖc x¸c ®Þnh lo¹i c«n trïng cÇn ®−îc nghiªn cøu tiÕp theo.
C¸c loμi c©y rõng cho chai côc th−êng mäc trªn c¸c ®åi dèc, lËp ®Þa sái ®¸, xÊu. Cμ
ch¾c cã nhiÒu cμnh, khóc khuû, u côc th× cho nhiÒu chai côc. Vªn vªn (Anisoptera
cochinchinensis) trong rõng Èm còng cho chai côc nh−ng kh¸c chai côc cña cμ chÝt nh−
trong h¬n, nhÑ h¬n, chÊt l−îng h¬n. HÇu nh− c¸c loμi c©y kh¸c trong rõng khép kh«ng
cã chai côc.
ViÖc thu ho¹ch chai côc cã thÓ tiÕn hμnh trùc tiÕp trªn c©y hoÆc thu l−îm chai côc
r¬i trªn mÆt ®Êt. Chai côc lÊy trùc tiÕp trªn c©y cã träng l−îng nÆng h¬n vμ xÕp lo¹i 1,
trong khi ®ã lo¹i thu l−îm d−íi ®Êt nhÑ h¬n, chÊt l−îng kÐm h¬n, xÕp lo¹i 2.
Chai côc dïng ®Ó th¾p s¸ng trong sinh ho¹t trong thêi gian tr−íc ®©y khi ch−a cã
®iÖn. HiÖn nay chai côc ®−îc b¸n ra thÞ tr−êng, víi ®Çu ra t−¬ng ®èi thuËn tiÖn. Tuy vËy
chai côc còng lμ mét trong nh÷ng vËt liÖu g©y ch¸y rõng khép.
Víi chñ ®Ò: “Qu¶n lý vμ kinh doanh chai côc trong rõng khép dùa vμo céng ®ång”,
sö dông c«ng nghÖ phÇn mÒm Win AKT 5.0 do ICRAF s¶n xuÊt (Trung t©m nghiªn cøu
n«ng l©m kÕt hîp quèc tÕ ë Bogo, Indonesia) s¶n xuÊt ®Ó hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc sinh
th¸i ®Þa ph−¬ng theo chñ ®Ò nμy.
Trªn hiÖn tr−êng víi n«ng d©n, sau khi lùa chän ®−îc chñ ®Ò quan träng ®èi víi
céng ®ång nãi trªn, sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®¬n gi¶n cã sù tham gia ®Ó ph¸t
hiÖn kiÕn thøc vμ kinh nghiÖm cña ng−êi d©n.
C«ng cô ph©n tÝch lμ ph¸t hiÖn c¸c mèi quan hÖ:
- Nguyªn nh©n vμ hËu qu¶
- T¸c ®éng vμ ¶nh h−ëng
19
- Tõ chñ ®Ò, th¶o
luËn ®Ó ph¸t hiÖn c¸c
mèi quan hÖ nμy, tõ
®©y ph¸t hiÖn ®−îc c¸c
kiÕn thøc ®a d¹ng cña
céng ®ång, trong tiÕn
tr×nh th¶o luËn sö dông
d¹ng s¬ ®å liªn kÕt c¸c
nh©n tè ¶nh h−ëng
cïng víi ng−êi d©n ®Ó
theo dái vμ chia sÎ
th«ng tin, kiÕn thøc.
H×nh 1 minh ho¹ viÖc
s¬ ®å ®−îc lμm trªn
hiÖn tr−êng
H×nh 5: S¬ ®å hÖ thèng kiÕn thøc liªn quan ®Õn qu¶n lý chai côc lμm trªn
Trªn c¬ së s¬ hiÖn tr−êng víi ng−êi d©n
®å quan hÖ lμm trªn hiÖn
tr−êng vμ c¸c th«ng tin
pháng vÊn b¸n cÊu tróc, viÕt
c¸c c©u lÖnh trong phÇn
mÒm Win AKT 5.0 ®Ó h×nh
thμnh s¬ ®å hÖ thèng kiÕn
thøc sinh th¸i ®Þa ph−¬ng
liªn quan ®Õn qu¶n lý, kinh
doanh, sö dông chai côc.
C¸c c©u lÖnh sÏ tõng b−íc
liªn kÕt c¸c nh©n tè víi nhau
dùa vμo mèi quan hÖ nh©n
qu¶, t¸c ®éng - ¶nh h−ëng.
Tõ ®©y t¹o ra c¬ së d÷ liÖu
®Çu tiªn vÒ kiÕn thøc sinh
th¸i ®Þa ph−¬ng vÒ chñ ®Ò
nghiªn cøu, c¬ së d÷ liÖu
nμy cã thÓ ®−îc tiÕp tôc më
réng víi chñ ®Ò kh¸c vμ liªn
kÕt víi nhau nhê c¸c nh©n tè
liªn quan chung trong c¸c
chñ ®Ò nghiªn cøu; tõ ®©y
t¹o nªn mét hÖ thèng kiÕn
S¬ ®å 2: C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng chai côc ®−îc thÓ
hiÖn trªn s¬ ®å WIN AKT 5.0
20
nguon tai.lieu . vn
