Xem mẫu
- 1
S©u bÖnh c©y rõng ®« thÞ
PhÇn BÖnh c©y
Bµi më ®Çu
Th«ng qua s¶n xuÊt vµ cuéc sèng hµng ngµy, l©m nghiÖp ®«
thÞ ngµy cµng ®îc x· héi quan t©m vµ lµ mét néi dung quan träng
cña l©m nghiÖp , lµ vÊn ®Ò sinh th¸i ®« thÞ vµ lµ môc tiªu vµ ph¬ng
thøc kinh doanh cña ngêi d©n ®« thÞ.
Môc tiªu chñ yÕu cña l©m nghiÖp ®« thÞ lµ tho¶ m·n c¸c nhu
cÇu vÒ hiÖu Ých sinh th¸i, x· héi bao gåm c¸c yªu cÇu vÒ x· héi, v¨n
hãa, søc kháe con ngêi, m«i trêng sinh th¸i. V× vËy trong quy ho¹ch
®« thÞ cÇn chó ý ®Õn: (1) Gi¸ trÞ c¶nh quan cña rõng (2) Gi¸ trÞ b¶o
®¶m vÖ sinh c«ng céng cña rõng (3) Gi¸ trÞ c©n b»ng sinh th¸i (4)
Gi¸ trÞ ®Æc s¾c v¨n hãa lÞch sö ®« thÞ.
L©m nghiÖp ®« thÞ quy ®Õn cïng lµ nÒn l©m nghiÖp phôc vô
cho d©n thµnh phè. L©m nghiÖp ®« thÞ thÕ kû 21 sÏ ph¸t huy t¸c
dông quan träng trong viÖc c¶i thiÖn m«i trêng sinh th¸i n©ng cao
chÊt lîng cuéc sèng c d©n thµnh phè.
Rõng thµnh phè bao gåm c©y gç, c©y bôi mäc trong thµnh phè
vµ ngo¹i « kÓ c¶ rõng ®åi nói vµ rõng ®ång b»ng. Rõng ®« thÞ lµm
nhiÖm vô phßng chèng c¸t bôi, ®iÒu tiÕt khÝ hËu, b¶o vÖ nguån n-
íc, chèng xãi mßn, gi¶m thiªn tai.
Bôi khÝ ®éc thµnh phè ®· g©y biÕt bao lo toan cho ngêi d©n
mµ c©y xanh thµnh phè cã thÓ lµm c©y chØ thÞ ®Ó x¸c ®Þnh ®é
®éc h¹i ®ã. Trong bôi cã rÊt nhiÒu vi khuÈn g©y bÖnh, c¸c nhµ m¸y
th¶i ra c¸c khÝ ®éc nh CO,SO2,FH,Cl g©y cho con ngêi nh÷ng c¶m
gi¸c khã chÞu g©y gi¶m thÞ lùc, ®au ®Çu, ®au ngùc g©y ra c¸c
bÖnh tª phï phæi. C©y xanh thµnh phè cã thÓ lµm gi¶m tiÕng ån, xö
lý níc bÈn, c©y xanh cßn cã thÓ lµm ®Ñp thµnh phè víi nh÷ng c©y
®a thÕ, ®a mµu ®¸nh vì bé mÆt cøng r¾n c¸c vËt kiÕn tróc xi m¨ng,
c©y xanh cã thÎ diÖt khuÈn g©y bÖnh. C©y xanh còng mang l¹i
nh÷ng hiÖu Ých kinh tÕ rÊt cao vÒ ®Æc s¶n rõng, thu nhËp c«ng
viªn, c¸c lo¹i ph¹t vÒ m«i trêng...
Do mËt ®é d©n c thµnh phè ngµy cµng cao sù khai th¸c qóa
møc c©y rõng g©y ra nh÷ng trë ng¹i lín cho sù ph¸t triÓn bÒn
v÷ng.Bªn c¹nh ®ã do quy m« thµnh phè cµng më réng thiÕu quy
ho¹ch mÊt trËt tù ®· g©y ra sù lÊn chiÕm ®Êt rõng, ph¸ ho¹i m«i tr-
êng,g©y ra ¶nh hëng lín ®Õn giao th«ng vµ x©y dùng ®« thÞ.
- 2
Víi nh÷ng t¸c ®éng nh vËy rõng ®« thÞ ®· bÞ mét sè bÖnh h¹i
¶nh hëng ®Õn m«i trêng sinh th¸i, ®Õn c¶nh quan vµ ®Õn thu nhËp
vÒ kinh tÕ cña ngêi d©n ®« thÞ.
BÖnh c©y dïng cho chuyªn ngµnh l©m nghiÖp ®« thÞ hay
bÖnh c©y rõng ®« thÞ lµ mét ph©n nh¸nh quan träng cña khoa häc
bÖnh lý thùc vËt lµ m«n c¬ së chuyªn m«n nghiªn cøu triÖu chøng
bÖnh, nguyªn nh©n ph¸t sinh bÖnh, quy luËt dÞch bÖnh, dù tÝnh dù
b¸o, nguyªn lý vµ biÖn ph¸p phßng trõ c¸c bÖnh c©y trång trong
thµnh phè vµ ngo¹i « bao gåm: c©y chèng « nhiÔm m«i trêng nh
th«ng, b¹ch ®µn, keo, phi lao, long n·o...; c©y ¨n qu¶ nh cam, quýt,
mÝt, xoµi, chuèi..;c©y c¶nh nh s¬n trµ, nguyÖt quÕ, h¶i ®êng, phîng
vÜ, liÔu, quÊt...
Còng nh con ngêi c©y xanh ®« thÞ trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh
ph¸t triÓn gÆp rÊt nhiÒu bÖnh h¹i. Nh÷ng bÖnh ®ã kh«ng chØ ¶nh
hëng ®Õn s¶n lîng c©y trång , ®iÒu quan träng lµ ¶nh hëng ®Õn
chÊt lîng c©y trång tõ ®ã ¶nh hëng ®Õn mËu dÞch quèc tÕ vµ xuÊt
khÈu; nÕu ph¬ng ph¸p phßng trõ kh«ng tháa ®¸ng sÏ g©y ra ®éc h¹i
cho con ngêi, lµm « nhiÔm m«i trêng. Cho nªn cÇn coi träng nh÷ng
t¸c h¹i ®ã.
C¨n cø nh÷ng thèng kª cña c¸c chuyªn gia bÖnh c©y, trªn thÕ
giíi s¶n lîng rau trong ®« thÞ do s©u bÖnh ®· lµm mÊt 27,7%, trong
®ã tæn thÊt do bÖnh c©y lµ 10,1%, s©u h¹i lµ 8,7%, cã d¹i 8,9%.§ã
lµ cha kÓ ®Õn tæn thÊt khoai t©y 32,3%, bÖnh h¹i mÊt 21,8%, s©u
h¹i 6,5%, cã d¹i 4%; s¶n lîng c©y ¨n qu¶ tæn thÊt 28%, trong ®ã
bÖnh h¹i lµm mÊt 16,4%. Râ rµng nhiÖm vô phßng trõ bÖnh h¹i c©y
trång ®« thÞ nÆng nÒ h¬n phßng trõ c¸c t¸c h¹i kh¸c.
LÞch sö cßn ghi chÐp l¹i, bÖnh h¹i khoai t©y ë Ireland ®· lµm
chÕt mÊy tr¨m ngµn ngêi, mét triÖu rëi ngêi kh«ng cã nhµ ë. DÞch
bÖnh mèc s¬ng nho thËp kû 70-80 cña thÕ kû 19 ®· g©y ra tæn thÊt
lín cho nÒn kinh tÕ thÕ giíi.
Do gièng c©y trång cµng nhiÒu ®Æc tÝnh sinh vËt häc còng
rÊt kh¸c nhau, yªu cÇu biÖn ph¸p kü thuËt rÊt cao, m«i trêng sinh th¸i
cµng phøc t¹p khã n¾m v÷ng ®îc quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn bÖnh,
c«ng t¸c phßng trõ cµng gÆp nhiÒu khã kh¨n.
C©y c¶nh thµnh phè ®ßi hái ph¶i canh t¸c tû mû, cµng lµm cho
c©y tiÕp xóc nhiÒu víi con ngêi t¨ng thªm kh¶ n¨ng lan truyÒn bÖnh,
cho nªn yªu cÇu ngêi s¶n xuÊt ph¶i cã nh÷ng kiÕn thøc vÒ bÖnh c©y
®Ó tr¸nh bÖnh l©y lan do con ngêi g©y ra. ViÖc cung cÊp c©y con
vµ h¹t gièng cµng nhiÒu ®· mang l¹i nh÷ng lîi Ých kinh tÕ nhÊt
®Þnh , nhng còng mang theo nh÷ng c©y chñ vµ m«i trêng sinh th¸i
- 3
cho vËt g©y bÖnh qua ®«ng, ngñ nghØ lµm cho ta khã c¾t ®øt con
®êng l©y lan bÖnh. MÆt kh¸c con ngêi yªu cÇu rau t¬i s¹ch nªn h¹n
chÕ hoÆc cÊm dïng thuèc trõ s©u bÖnh cã ®é ®éc cao.
C©y hoa vµ c¶nh lµ tîng trng cña t×nh h÷u nghÞ vµ c¸i ®Ñp ®·
trë thµnh mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong cuéc sèng cña mäi
ngêi. Nhng c©y hoa vµ c©y c¶nh ®i ®Õn mäi nhµ vµ còng trë thµnh “
sø gi¶” cña bÖnh h¹i, díi sù che chë cña c¸i ®Ñp bÒ ngoµi, hiªn t¹i,
còng mang ®Õn c¸i “ qu¸i ¸c” bªn trong vµ t¬ng lai. Con ®êng l©y lan
bÖnh sÏ cµng t¨ng lªn.
Cho nªn khi häc m«n bÖnh c©y ®« thÞ cÇn ph¶i n¾m v÷ng ®Æc
®iÓm cña c©y ®« thÞ, b¶o vÖ hoÆc lµm gi¶m sù x©m nhiÔm cña
bÖnh cung cÊp nh÷ng c©y xanh vµ m«i trêng ®Ñp lµ tr¸ch nhiÖm
cña ngêi lµm c«ng t¸c bÖnh c©y vµ còng lµ môc ®Ých häc tËp cña
chóng ta
BÖnh c©y lµ m«n khoa häc øng dông lÊy c©y lµm ®èi tîng b¶o
vÖ lÊy mèi quan hÖ vËt g©y bÖnh- c©y chñ- m«i trêng lµm c¬ së lÊy
viÖc nghiªn cøu quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn bÖnh tõ ®ã thiÕt lËp
biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qu¶ kinh tÕ lµm môc ®Ých. Néi dung
nghiªn cøu bÖnh c©y bao gåm:
(1) B¶n chÊt vµ ho¹t ®éng vËt g©y bÖnh
(2) B¶n chÊt vµ ho¹t ®éng cña c©y bÞ bÖnh
(3) Mèi quan hÖ gi÷a c©y chñ vµ vËt g©y bÖnh
(4) Mèi quan hÖ gi÷a bÖnh víi c¸c nh©n tè m«i trêng
(5) C¨n cø vµo nh÷ng kÕt qña nghiªn cøu ®ã nªu ra quy luËt ph¸t sinh
ph¸t triÓn cña bÖnh vµ thiÕt kÕ biÖn ph¸p phßng trõ cã hiÖu qña
kinh tÕ.
BÖnh c©y ®« thÞ cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c m«n häc thùc vËt
häc, ®éng vËt häc, vi sinh vËt häc. Néi dung cô thÓ bÖnh c©y liªn
quan víi c¸c m«n: NÊm häc, Vi khuÈn häc, Virus häc, TuyÕn trïng
häc, Kü thuËt hiÓn vi, Ph©n lo¹i thùc vËt, Sinh lý sinh ho¸ thùc vËt,
Sinh häc tÕ bµo, Gi¶i phÉu, Sinh häc ph©n tö; KhÝ tîng häc, §Êt
rõng, Sinh th¸i häc, Trång rõng, Thèng kª sinh häc, B¶o vÖ ho¸ häc,
Dîc lý häc.
BÖnh c©y cßn lµ ph©n nh¸nh cña y häc; cho nªn bÖnh c©y kh«ng
chØ lµ b¶o vÖ c©y mµ cßn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn khoa häc sinh vËt,
khai ph¸ nh÷ng bÝ mËt cña hiÖn tîng sèng.
- 4
Ch¬ng I
Kh¸i qu¸t vÒ bÖnh c©y
1.1. ThÕ nµo lµ bÖnh c©y
Tuy con ngêi ®· tr¶i qua hiÖn tîng qu¸ tr×nh bÖnh, nhng ®Þnh
nghÜa thÕ nµo lµ bÖnh l¹i do h¹n chÕ cña nhËn thøc con ngêi vµ
møc ®é ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ. §Þnh nghÜa bÖnh c©y
(Plant disease) còng ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu lÇn thay ®æi. §Þnh
nghÜa ®Çu tiªn lµ thùc vËt do ¶nh hëng l©u dµi cña sinh vËt g©y
bÖnh hoÆc m«i trêng kh«ng thuËn lîi, cêng ®é ¶nh hëng ®ã vît qu¸
møc ®é chÞu ®ùng lµm cho chøc n¨ng sinh lý b×nh thêng cña thùc
vËt bÞ ¶nh hìng nghiªm träng. BiÓu hiÖn sinh lý vµ bªn ngoµi kh¸c th-
êng. Nh÷ng c©y cã tr¹ng th¸i kh¸c thêng ®ã lµ nh÷ng c©y bÖnh. §Þnh
nghÜa nµy nãi râ nguyªn nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt vµ m«i trêng
kh«ng thuËn lîi; thø hai nãi râ mét qu¸ tr×nh ¶nh hëng chøc n¨ng sinh
lý; ba lµ kÕt qu¶ bÖnh c©y lµ biÓu hiÖn bªn ngoµi kh«ng b×nh th-
êng. Víi ®Þnh nghÜa bao hµm 3 phÇn, vÒ c¬ b¶n ®îc nhiÒu nhµ
bÖnh c©y c«ng nhËn. Nhng ®Þnh nghÜa nµy vÉn cã thiÕu sãt lµ
chØ nãi nguyªn nh©n sinh vËt vµ m«i trêng kh«ng thuËn lîi. Nh÷ng
bÖnh do c¸c nh©n tè di truyÒn l¹i kh«ng ®Ò cËp ®Õn.
N¨m 1992 nhiÒu nhµ bÖnh c©y ®· tæng kÕt vµ bæ sung söa
®æi ®Þnh nghÜa vµ cho r»ng: BÖnh c©y lµ hËu qu¶ g©y ra do sù
can thiÖp ®Õn chøc n¨ng sinh lý thùc vËt. §Þnh nghÜa nµy bao hµm
c¶ nguyªn nh©n, qu¸ tr×nh bÖnh vµ t¸c h¹i cña bÖnh, ®Ó tr¸nh ®Þnh
nghÜa cô thÓ qu¸, thiÕu tÝnh kh¸i qu¸t.
- 5
ViÖc lý gi¶i bÖnh c©y cßn cã 2 quan ®iÓm kh¸c nhau, mét lo¹i
theo quan ®iÓm sinh vËt, mét lo¹i theo quan ®iÓm kinh tÕ. Quan
®iÓm sinh häc cho r»ng, c©y cã bÞ bÖnh hay kh«ng ph¶i xem b¶n
th©n c©y ®ã cã lµm thay ®æi chøc n¨ng sinh lý hay kh«ng. Quan
®iÓm kinh tÕ l¹i cho r»ng thùc vËt cã bÞ bÖnh hay kh«ng ph¶i xem
gi¸ trÞ kinh tÕ cã bÞ tæn thÊt hay kh«ng. VÝ dô nh vi khuÈn nèt sÇn
c©y hä ®Ëu, NÊm céng sinh víi c©y gç b¾p c¶i do cã nÊm phÊn
®en x©m nhiÔm mµ lµm cho gèc ph×nh to lªn vµ trë thµnh mãn ¨n
ngon; gi¸ ®Ëu do thiÕu ¸nh s¸ng mµ cho gi¸ non h¬n, ¨n ngon h¬n.
Nh vËy gi¸ trÞ kinh tÕ l¹i t¨ng lªn. C©y bÞ bÖnh cã ph¶i phßng trõ hay
kh«ng hoµn toµn cã thÓ xÐt gi¸ trÞ kinh tÕ.
Nh vËy ®Þnh nghÜa bÖnh c©y ph¶i phèi hîp hai quan ®iÓm
trªn víi nhau. BÖnh c©y lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña nguyªn nh©n g©y
bÖnh lµm thay ®æi chøc n¨ng sinh lý vµ h×nh th¸i c©y bÖnh g©y
¶nh hëng ®Õn gi¸ trÞ kinh tÕ.
1.2. Nguyªn nh©n g©y bÖnh.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh ( cause of disease) lµ nh÷ng nh©n tè
chñ yÕu t¸c ®éng trùc tiÕp trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh bÖnh. Cßn
nh÷ng nh©n tè xóc tiÕn hoÆc lµm kÐo sù ph¸t sinh ph¸t triÓn cña
bÖnh chØ lµ nh÷ng nh©n tè kÐo theo hoÆc ®iÒu kiÖn ph¸t bÖnh.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh c©y cã rÊt nhiÒu, c¨n cø vµo tÝnh
chÊt cã thÓ chia ra nh©n tè sinh vËt vµ nh©n tè phi sinh vËt.
1.2.1. Nguyªn nh©n g©y bÖnh do sinh vËt.
Nguyªn nh©n g©y bÖnh do sinh vËt ®îc gäi lµ vËt g©y bÖnh
( pathogen). Do tËp tÝnh ký sinh cña vËt trong c©y hoÆc trªn c©y,
ngêi ta cßn gäi lµ vËt ký sinh (parasite). Nh÷ng c©y bÞ bÖnh ®îc gäi
lµ c©y chñ ( host). VËt g©y bÖnh cã rÊt nhiÒu loµi, chóng bao gåm:
nÊm (fungi) vi khuÈn ( bacteria) virus ( vËt ®éc) lo¹i gièng nh virus
(viroid) phytoplasma( tríc ®©y gäi lµ Mycoplasma –like organisms,
MLO) tuyÕn trïng hay giun trßn ( nematode), c©y ký sinh ( parasitic
plant). HÇu hÕt chóng cã c¸ thÓ rÊt nhá, ®Æc trng h×nh th¸i rÊt kh¸c
nhau.
VËt g©y bÖnh vµ vËt ký sinh còng cã chç kh¸c nhau, còng cã
vËt ký sinh nhng kh«ng g©y bÖnh nh vi khuÈn céng sinh, nÊm céng
sinh, trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ chóng lËp quan hÖ céng sinh víi nhau
thÝch øng víi nhau, hç trî lÉn nhau. Lîi dông ®Æc tÝnh nµy viÖc øng
dông nÊm rÔ céng sinh ®· trë thµnh biÖn ph¸p phßng trõ bÖnh c©y
b»ng sinh häc vµ khèng chÕ sinh th¸i.
VËt g©y bÖnh cßn bao gåm c¶ nh©n tè di truyÒn kh«ng b×nh
thêng mang l¹i sù ph¸t dôc kh«ng ®ñ cña h¹t gièng thÓ hiÖn sù biÕn
- 6
®æi di truyÒn gäi lµ sù biÕn ®æi bÖnh sinh lý, nh bÖnh tr¾ng l¸ c©y
con. Chóng kh«ng liªn quan g× ®Õn ®iÒu kiÖn m«i trêng, còng
kh«ng cã sù tham gia cña sinh vËt ngo¹i lai. Nh÷ng bÖnh di truyÒn
nµy lµ do b¶n th©n c©y kh¸c thêng vµ ®îc thuéc vÒ bÖnh kh«ng l©y
cña nguyªn nh©n sinh vËt.
1.2.2. §iÒu kiÖn m«i trêng kh«ng thuËn lîi
§iÒu kiÖn m«i trêng kh«ng thuËn lîi g©y ra bÖnh c©y bao gåm
c¸c nh©n tè vËt lý vµ ho¸ häc. Nh©n tè vËt lý l¹i bao gåm sù biÕn ®æi
nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng; nh©n tè ho¸ häc bao gåm thiÕu hoÆc
thõa dinh dìng, « nhiÔm kh«ng khÝ, chÊt ®éc ho¸ häc...
C¸c loµi c©y kh¸c nhau ®Òu cã nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i trêng sinh
trëng ph¸t triÓn thÝch hîp nhÊt, yªu cÇu nh©n tè khÝ hËu còng cã sù
sai kh¸c nhau rÊt lín. Nãi chung nÕu vît qu¸ ph¹m vi thÝch øng c©y sÏ
bÞ bÖnh. VÝ dô khi nhiÖt ®é cao qu¸, ¸nh s¸ng m¹nh qu¸ sÏ dÉn ®Õn
bÖnh kh« loÐt qu¶, ®é Èm thÊp qóa sÏ dÉn ®Õn bÖnh kh« l¸, ¸nh
s¸ng yÕu qu¸ sÏ dÉn ®Õn bÖnh vµng l¸, mäc cao vèng.
Do c¸c loµi c©y híng ®Õn n¨ng xuÊt cao cÇn ph¶i qu¶n lý chÆt
chÏ cña kü thuËt, m«i trêng sinh trëng lu«n lu«n kh¸c víi m«i trêng
sinh th¸i tù nhiªn, sù biÕn ®æi c¸c nh©n tè vËt lý vµ vÊn ®Ò dinh d-
ìng ngµy cµng gay g¾t. NÕu dinh dìng qu¸ nhiÒu sÏ ¶nh hëng ®Õn
kh¶ n¨ng hÊp thu vµ lîi dông dinh dìng.
1.3. Tam gi¸c bÖnh c©y
ChØ cã vËt g©y bÖnh vµ c©y chñ kh«ng nhÊt thiÕt ph¸t sinh
bÖnh, sù ph¸t sinh bÖnh ph¶i cã sù g¨n bã 3 ®iÒu kiÖn vËt g©y
bÖnh, c©y chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i trêng. Nã còng gièng nh träng tµi
cña cuéc thi ®Êu gi÷· vËt g©y bÖnh vµ c©y chñ. VËt g©y bÖnh cµng
m¹nh bÖnh cµng nÆng, c©y chñ m¹nh bÖnh sÏ cµng nhÑ; m«i trêng
cµng cã lîi cho vËt g©y bÖnh bÖnh cµng nÆng, m«i trêng cã lîi cho
c©y chñ bÖnh sÏ cµng nhÑ. Ba ®iÒu kiÖn trªn trong hÖ thèng bÖnh
c©y, dùa vµo nhau, kh«ng thÓ thiÕu mét . BÊt kú mét sù biÕn ®æi
nµo ®Òu ¶nh hìng ®Õn 2 nh©n tè kh¸c. Chóng ®îc thÓ hiÖn trªn s¬
®å h×nh tam gi¸c, gäi lµ tam gi¸c bÖnh c©y.
M«i trêng
C©y chñ VËt g©y bÖnh
- 7
Tõ ®ã ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng, ®iÒu kiÖn m«i trêng kh«ng
chØ lµ nguyªn nh©n ph¸t sinh bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm ®ång thêi
lµ nh©n tè quan träng trong viÖc g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm gi¶m bít
bÖnh kh«ng truyÒn sÏ lµm gi¶m tÝnh ®Ò kh¸ng cña c©y chñ, xóc
tiÕn sù ph¸t sinh bÖnh truyÒn nhiÔm. C¶ hai cïng xóc tiÕn lÉn nhau
lµm cho bÖnh gia t¨ng.
1.4.Ph©n lo¹i bÖnh c©y
Ph©n lo¹i bÖnh c©y thêng cã mÊy hÖ thèng, mçi hÖ thèng
®Òu cã u khuyÕt ®iÓm
Dùa vµo lo¹i vËt g©y bÖnh ®Ó ph©n chia chóng ®îc chai ra
bÖnh truyÒn nhiÔm (infectious disease) vµ bÖnh kh«ng truyÒn
nhiÔm ( noninfectious disease). Trong bÖnh truyÒn nhiÔm cã cã
bÖnh do nÊm, bÖnh do vi khuÈn, bÖnh do tuyÕn trïng, ..nÕu ph©n
chia n÷a th× trong bÖnh nÊm l¹i chia ra bÖnh mèc s¬ng, bÖnh phÊn
tr¾ng. ¦u ®iÓm cña c¸ch ph©n chia nµy lµ mçi mét lo¹i bÖnh do
chóng g©y ra cã chung mét ®Æc trng nªn cã chung nh÷ng ®Æc
®iÓm vÒ quy luËt ph¸t sinh ph¸t triÓn vµ phßng trõ.
Da vµo c©y chñ ®Ó ph©n läai.ngêi ta cã thÓ chia ra bÖnh c©y
®ång ruéng, bÖnh c©y ¨n qu¶, bÖnh h¹i rau, bÖnh c©y c¶nh, bÖnh
c©y rõng...Trong bÖnh c©y ®ång ruéng l¹i chia ra bÖnh h¹i rau hä
cµ, bÖnh hä hoa ch÷ thËp.BÖnh c©y rõng l¹i chia ra bÖnh h¹i th«ng,
bÖnh h¹i b¹ch ®µn... Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i nµy gióp ta t×m hiÓu trªn
mçi mét loµi c©y chñ cã c¸c lo¹i bÖnh h¹i ®Ó cã thÓ xem xÐt c¸c ph-
¬ng ph¸p phßng trõ tæng hîp.
Dùa vµo ph¬ng thøc l©y lan ®Ó ph©n lo¹i bÖnh c©y cã thÓ
chia ra bÖnh l©y kh«ng khÝ, bÖnh l©y qua ®Êt, bÖnh l©y nhê c«n
trïng, bÖnh l©y qua c©y con...¦u ®iÓm cña nã lµ dùa vµo c¸c ph¬ng
thøc l©y lan mµ xem xÐt c¸c ph¬ng ph¸p phßng trõ kh¸c nhau.
Dùa vµo c¸c c¬ quan bÞ bÖnh mµ chia ra bÖnh h¹i l¸, bÖnh h¹i
th©n cµnh, bÖnh h¹i rÔ. C¸c c¬ quan cñ c©y cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
kÕt cÊu vµ chøc n¨ng kh¸c nhau, c¸c lo¹i bÖnh h¹i còng kh¸c nhau,
®Æc ®iÓm vÒ quy luËt ph¸t triÓn vµ phßng trõ còng kh¸c nhau.
Ngoµi ra ngêi ta cßn chia theo c¸c thêi kú ph¸t dôc kh¸c nhau,
dùa vµo tèc ®é ph¸t dÞch vµ tÝnh quan träng cña bÖnh mµ ph©n
chia. Trong thùc tÕ mät lo¹i bÖnh lu«n lu«n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
trong c¸c hÖ thèng ph©n lo¹i cã thÓ tæng hîp c¸c lo¹i trªn ®Ó ®Æt tªn
vÝ dô bÖnh ®èm l¸ b¹ch ®µn thuéc vÒ bÖnh h¹i l¸ l©y lan nhê giã,
bÖnh thèi cæ rÔ c©y th«ng thuéc vÒ bÖnh h¹i rÔ l©y lan trong ®Êt...
- 8
1.4. TriÖu chøng bÖnh c©y
TriÖu chøng (symptom) lµ biÓu hiÖn kh«ng b×nh thêng cña
c©y sau khi bÞ bÖnh; trong ®ã nh÷ng biÓu hiÖn kh«ng b×nh thêng
cña b¶n th©n c©y chñ ®îc gäi lµ tr¹ng th¸i bÖnh, ®Æc trng cña vËt
g©y bÖnh trªn bé phËn bÞ bÖnh ®îc gäi lµ ®Æc trng bÖnh.
BÖnh ph¸t sinh c©y ph¶i cã qu¸ tr×nh biÕn ®æi . Dï lµ bÖnh
truyÒn nhiÔm hay bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm tríc hÕt bé phËn bÞ
bÖnh ph¸t sinh biÕn ®æi vÒ ho¹t ®éng sinh lý mµ m¾t thêng kh«ng
nh×n th¸y ®îc, sau ®ã tÕ bµo vµ m« cña c¸c bé phËn bÞ bÖnh cã sù
biÕn ®æi cuèi cïng dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ h×nh th¸i bªn ngoµi
m¾t thêng nh×n thÊy ®îc. Cho nªn, triÖu chøng cña bÖnh c©y lµ kÕt
qu¶ cña mét lo¹t biÕn ®æi bÖnh lý kh¸ phøc t¹p.
1.4.1. Tr¹ng th¸i bÖnh
Tr¹ng th¸i bÖnh c©y bao gåm 5 lo¹i: biÕn mµu, chÕt thèi, thèi
r÷a, kh« hÐo, biÕn d¹ng ( H×nh 1.1)
1.4.1.1. BiÕn mµu ( discolor)
Sau khi bÞ bÖnh mét bé phËn hoÆc c¶ c©y mÊt ®i mµu s¾c
b×nh thêng cña nã ®îc gäi lµ biÕn mµu. Nguyªn nh©n cña biÕn mµu
lµ do chÊt diÖp lôc hoÆc thÓ diÖp lôc bÞ øc chÕ vµ ph¸ ho¹i, tû lÖ
chÊt mµu bÞ mÊt ®i.
Tr¹ng th¸i biÕn mµu cã 2 h×nh thøc biÓu hiÖn. Mét biÓu hiÖn
toµn c©y, tÊt c¶ l¸ hoÆc mét phÇn ®Òu biÕn mµu chñ yÕu cã mÊt
mµu ( chlorosis) vµ vµng l¸ ( yellowing). MÊt mµu lµ do chÊt diÖp lôc
bÞ gi¶m bít mµ biÕn thµnh mµu xanh nh¹t, khi lîng chÊt diÖp lôc
gi¶m ®Õn møc ®é nµo ®ã sÏ biÕn thµnh vµng l¸. Ngoµi ra cßn cã
- 9
hiÖn tîng l¸ biÕn mµu tÝm hÆc mµu ®á. Mét h×nh thøc kh¸c lµ
kh«ng ph¶i c¶ l¸ biÕn mµu mµ chØ biÕn mµu kh«ng ®Òu trªn l¸ nh
kh¶m l¸ (mosaic) lµ hiÖn tîng h×nh thµnh c¸c ®èm ®Ëm nh¹t kh«ng
®Òu trªn l¸ xen kÏ nhau. Cã trêng hîp biÕn mµu theo g©n l¸ , hoÆc
biÕn thµnh säc h×nh thoi ( streak) h×nh sîi ( stripe) hoÆc c¸c chÊm
säc xen kÏ nhau ( striate). Nh÷ng bÖnh do virus g©y ra hoÆc bÖnh
thiÕu dinh dìng thêng cã c¸c hiÖn tîng nµy.
1.4.1.2. Chªt thèi ( necrosis)
TÕ bµo vµ m« c©y bÞ chÕt . Th«ng thêng do vËt g©y bÖnh
giÕt chÕt hoÆc g©y ®éc cho c©y hoÆc do c©y b¶o vÖ t¹o thµnh.
Trªn l¸ bÖnh thêng biÓu hiÖn ®èm l¸ hoÆc kh« l¸ (lesion). H×nh d¹ng
kÝch thíc, mµu s¾c cña ®èm thêng kh«ng nh nhau, nhng th«ng th-
êng cã c¸c v©n vßng hoÆc viÒn . C¸c ®èm bÖnh Èn trªn l¸ thêng
mÊt mµu xanh hoÆc biÕn mµu vÒ sau ®èm bÞ chÕt. Cã khi ®èm
bÞ rông ®i t¹o nªn vÕt thñng gäi lµ thñng l¸ ( holospot) cã lóc trªn
®èm cã v©n vßng gäi lµ ®èm vßng ( ringspot). Còng cã khi l¸ bÖnh
thÓ hiÖn mét ®èm säc d¹ng vßng ( ring line) hoÆc v©n sîi ( line
pattern). HiÖn tîng kh« l¸ ( leaf blight) lµ chÕt kh« trªn diÖn tÝch l¸ lín
vµ thêng ë mÐp l¸ hoÆc ®Ønh l¸ còng cã khi gäi lµ ch¸y l¸ ( leaf
firing).
Trªn l¸, qu¶, th©n, cµnh cßn cã hiÖn tîng loÐt ( scab), c¸c ®èm
thÓ hiÑn rÊt th« h×nh thµnh c¸c m« sÑo låi lªn vµ h×nh thµnh c¸c
®èm cã h×nh d¹ng kh¸c nhau. Cæ rÔ c©y con h×nh thµnh c¸c ®èm
chÕt thèi g©y ra bÖnh ®æ non ( c©y con ®æ ë n¬i chÕt thèi,
damping off) vµ chÕt ®øng ( c©y con chÕt kh« nhng kh«ng ®æ,
seedling blight) . Trªn c©y gç cßn cã hiÖn tîng kh« ngän bÖnh kh«
dÇn xuèng díi råi lan réng xuèng ®Õn th©n c©y (die back). Th©n
c©y ¨n qu¶ vµ c©y gç cßn cã tr¹ng th¸i loÐt ( canker) chñ yÕu lµ chÕt
phÇn gç, vÕt bÖnh lâm xuèng xung quanh c¸c tÕ bµo mäc thªm vµ
ho¸ bÇn ®Ó øc chÕ vÕt loÐt ®ã.
1.4.1.3. Thèi r÷a ( rot)
M« c©y bÞ ph©n gi¶i vµ ph¸ ho¹i trªn diÖn tÝch lín. Do vËt g©y
bÖnh tiÕt ra enzym ph©n gi¶i ph¸ h¹i c¸c m« bÖnh.
RÔ , th©n, hoa , qu¶ thêng bÞ thèi. M« chøa nhiÒu níc. Thèi
r÷a vµ chÕt thèi cã lóc khã ph©n biÖt. Thèi r÷a lµ sù ph¸ ho¹i toµn bé
m« tÕ bµo, nhng chÕt thèi Ýt nhiÒu vÉn gi÷u viÒn cña m«. Thèi r÷a
®îc chia ra thèi kh« ( dry rot), thèi ít ( wet rot) vµ thèi mÒm ( soft rot).
C¨n cø vµo bé phËn bÞ bÖnh mµ chai ra thèi rÔ, thèi gèc, thèi th©n,
thãi cñ, thèi hoa. Ch¶y nhùa ( gummosis) còng t¬ng tù nh thèi lµ tõ
vÕt bÖnh ch¶y ra do tÕ bµo vµ m« bÞ ph©n gi¶i mµ ch¶y ra.
- 10
1.4.1.4. HÐo (wilt)
C©y bÞ mÊt níc mµ lµm cho c©y hoÆc cµnh rñ xuèng. Chñ
yÕu lµ do bé rÔ bÞ h¹i, sù hÊp thu vµ vËn chuyÓn níc khã kh¨n
hoÆc do chÊt ®éc cña vËt g©y bÖnh tiÕt ra lµm cho c¸c èng dÉn bÞ
t¾c l¹i.
HiÖn tîng hÐo rñ nµy kh«ng thÓ kh«i phôc. C¨n cø vµo bé
phËn bÞ h¹i kh¸c nhau mµ cã thÓ hÐo cµnh hay hÐo c©y. Th«ng th-
êng lµ hÐo c©y. hËu qu¶ cña hÐo c©y lµ lµm cho c©y chÕt kh«; vµ
trong kú hÐo níc cø mÊt dÇn, c©y v·n gi÷ mµu xanh nªn ®îc gäi lµ
kh« xanh, nÕu kh«ng gi÷ mµu xanh th× gäi lµ hÐo kh« hoÆc hÐo
vµng.
1.4.1.5. BiÕn d¹ng ( malformation)
Do tÕ bµo ph©n chia vµ sinh trëng kh«ng ®Òu hoÆc xóc tiÕn
hoÆc øc chÕ lµ cho c©y cã nh÷ng biÕn ®æi h×nh th¸i kh¸c thêng.
BiÕn d¹ng do vËt g©y bÖnh tiÕt ra chÊt kÝch thÝch hoÆc do trao
®æi ch¸t kÝch thÝch trong c©y chñ mµ t¹o nªn.
Th«ng thêng c¶ c©y biÕn d¹ng cã mäc lïn ( stunt) vµ th¾t lïn
( dwarf). Mäc lïn lµ tÊt c¶ c¸c c¬ quan cña c©y ®Òu nhá theo tû lÖ so
víi c©y b×nh thêng nhá ®Ý rÊt nhiÒu lÇn. Cßn th¾t lïn lµ c©y kh«ng
thÊp nh÷ng c¸c ®èt ng¾n l¹i. C¸c cµnh nh¸nh nhiÒu thªm ra ta gäi lµ
mäc chïm hay chæi sÓ (witche’s broom). BiÕn d¹ng ë l¸ còng rÊt
nhiÒu, thêng thÊy nhÊt lµ mÆt l¸ kh«ng ph¼ng ®Òu gäi lµ nh¨n l¸
( crinkle), l¸ cuèn l¹i gäi lµ xo¨n l¸ ( leaf roll) hoÆc cuèn l¸ ( leaf curl).
Ngoµi ra rÔ, th©n, cµnh l¸, xuÊt hiÖn bíu ( tumor) do vi khuÈn
vµ tuyÕn trïng g©y ra. Th©n, cµnh vµ g©n l¸ h×nh thµnh c¸c m« låi
lªn nh tua mùc. Mét sè hiÖn tîng hoa biÕn thµnh l¸ ( phyllody) nghÜa
lµ c¸c bé phËn cña hoa nh trµng hoa biÕn thµnh l¸ xanh . HÇu hÕt
c¸c bÖnh biÕn d¹ng do virus, phytoplasma g©y ra.
1.4.2. §Æc trng bÖnh
§Æc trng bÖnh ®îc chia ra 5 lo¹i :
1.4.2.1. VËt d¹ng bét.
VËt g©y bÖnh h×nh thµnh trùc tiÕp trªn bÒ mÆt c©y, díi biÓu
b× hoÆc m« c©y vÒ sau nøt ra vµ ph¸t t¸n ra ngoµi. Chóng bao gåm
bét gØ s¾t, bét tr¾ng, bét ®en vµ bét gØ tr¾ng.
Bét gØ s¾t; míi ®Çu díi biÓu b× h×nh thµnh c¸c ®èm mµu
vµng, n©u hoÆc n©u ®á, sau khi nøt ra h×nh thµnh bét mµu gØ s¾t.
Nh bÖnh gØ s¾t tÕch, gØ s¾t keo, gØ s¾t tre, gØ s¾t s¾n d©y, gØ
s¾t rau ®Ëu.
Bét tr¾ng; mÆt trªn l¸ bÖnh h×nh thµnh bét tr¾ng, vÒ sau
biÕn mµu sÉm h¬n nh bÖnh phÊn tr¾ng da, phÊn tr¾ng keo...
- 11
Bét ®en; trªn vÕt bÖnh h×nh thµnh c¸c u, trong u cã nhiÒu bét ®en
nh bÖnh phÊn ®en ng«,
GØ tr¾ng; díi biÓu b× h×nh thµnh ®èm d¹ng bät, sau khi bät
nøt ra h×nh thµnh bét tr¾ng nh bÖnh gØ tr¾ng c©y hoa thËp tù.
1.4.2.2. VËt d¹ng mèc
Trªn bÒ mÆt c©y mäc lªn sîi nÊm, cuèng bµo tö vµ bµo tö
mµu s¾c, chÊt, kÕt cÊu cña chóng rÊt kh¸c nhau cã thÓ chia ra:
Mèc s¬ng: tõ m¾t sau cña l¸ h×nh thµnh mèc x¸m tr¾ng ®Õn
tÝm. Nh bÖnh mèc s¬ng da, mèc s¬ng khoai t©y, mèc song cµ
chua...
Mèc b«ng; trªn bé phËn bÞ bÖnh cã vËt d¹ng s¬i b«ng xèp,
mµu tr¾ng nhu mèc thèi qu¶ da, mèc thèi cµ chua...
Mèc mµu; trªn bé phËn bÞ bÖnh h×nh thµnh d¹ng mèc cã mµu
s¾c kh¸c nhau nh mèc, x¸m, mèc xanh, mèc ®á, mèc ®en. hµu hÕt
chóng do nÊm bÊt tßan g©y ra, nh mèc xanh cam quýt, mèc x¸m cµ
chua...
1.4.2.3. VËt d¹ng ®iÓm ( chÊm nhá)
Trªn bé phËn bÞ bÖnh h×nh thµnh vËt d¹ng h¹t nhá cã h×nh
d¹ng, mµu s¾c, kÝch thíc kh«ng nh nhau. PhÇn lín chóng lµ nh÷ng
vá tói, vá bµo tö, ®Üa bµo tö. Nh bÖnh loÐt th©n cµnh keo. BÖnh
kh« x¸m l¸ th«ng, bÖnh r¬m l¸ th«ng...
1.4.2.4. VËt d¹ng h¹t (h¹ch)
Trªn c©y bÖnh xuÊt hiÖn c¸c h¹t kÝch thíc kh¸c nhau nhiÒu, cã
h¹t b»ng h¹t c¶i, cã h¹t b»ng n¾m tay, thêng lµ mµu n©u, hoÆc n©u
®en, nh bÖnh h¹ch nÊm c©y th«ng, h¹ch nÊm c©y rau, h¹ch nÊm
c©y muång...
1.4.2.5. VËt d¹ng dÞch nhÇy
BÖnh do vi khuÈn g©y ra thêng cã hiÖn tîng tiÕt ra c¸c dÞch
nhÇy trªn vÕt bÖnh, khi trêi kh« thêng cã mµng nøt ra. Nh bÖnh
®èm l¸ tre, ®èm l¸ da...
Tr¹ng th¸i bÖnh vµ ®Æc trng bÖnh lµ hai mÆt cña mét thÓ
thèng nhÊt nhau, liªn hÖ nhau vµ kh¸c nhau. Mét sè bÖnh chØ cã
tr¹ng th¸i mµ kh«ng cã ®Æc trng nh bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm,
bÖnh do virus. Nhng còng cã bÖnh thÓ hiÖn ®Æc trng bÖnh nhng
kh«ng thÓ hiÖn tr¹ng th¸i râ rÖt nh bÖnh phÊn tr¾ng, bÖnh bå hãng,
rÊt l©u míi nhËn thÊy tr¹ng th¸i bÖnh thÓ hiÖn trªn c©y chñ. Còng cã
bÖnh thÓ hiÖn tr¹ng th¸i bÖnh rÊt râ rÖt nhng ®Æc trng bÖnh l¹i
kh«ng râ nh c¸c bÖnh biÕn mµu, bÖnh biÕn d¹ng vµ phÇn lín nh÷ng
bÖnh ph¸t sinh sím.
- 12
1.5. Nh÷ng biÕn ®æi triÖu chøng vµ øng dông trong chÈn ®o¸n
bÖnh c©y
NhËn bݪt ®îc tr¹ng th¸i bÖnh vµ ®Æc trng bÖnh lµ nh÷ng c¨n
cø ®Ó nhËn biÕt vµ chuÈn ®o¸n bÖnh c©y. §èi víi nhiÒu bÖnh th-
êng xuyªn gÆp ta cã thÓ nhËn biÕt th«ng qua triÖu chøng vµ cã thÓ
tiÕn hµnh chØ ®¹o phßng trõ. Nhng ®èi víi nh÷ng bÖnh Ýt gÆp vµ
biÕn ®æi nhiÒu cÇn ph¶i ph©n tÝch, ®èi chiÕu víi nh÷ng tµi liÖu vµ
th«ng qua kÕt hîp víi viÖc kiÓm tra vËt g©y bÖnh ®Ó tiÕn hµnh
chÈn ®o¸n. Vµ ®èi víi nh÷ng bÖnh míi cÇn ph¶i kÕt hîp viÖc gi¸m
®Þnh vËt g©y bÖnh, x¸c ®Þnh sù x©m nhiÔm ®Ó chÈn ®o¸n.
Nh÷ng biÕn ®æi vÒ triÖu chøng thêng biÓu hiÖn ë chç, kh¸c
bÖnh nhng cïng triÖu chøng, cïng bÖnh nhng kh¸c triÖu chøng, Èn
triÖu chøng..
C¸c vËt g©y bÖnh kh¸c nhau cã thÓ g©y ra nh÷ng tr¹ng th¸i
bÖnh t¬ng tù, nh bÖnh ®èm l¸ cã thÓ do virus, vi khuÈn, nÊm g©y
ra. Nh÷ng bÖnh nh vËy ta cã thÓ dÔ dµng nhËn biÕt, nhng nh÷ng
lßai nÊm nµo g©y ra bÖnh ®ã l¹i ph¶i biÕt ®îc h×nh th¸i vËt g©y
bÖnh th«ng qua quan s¸t díi kÝnh hiÓn vi.
TÝnh phøc t¹p cña triÖu chøng bÖnh c©y cßn biÓu hiÖn ë sù
biÕn ®æi nhiÒu lo¹i, trong nhiÒu trêng hîp mét loµi c©y trong ®×Òu
kiÖn nhÊt ®Þnh sau khi bÞ bÖnh xuÊt hiÖn 1 lo¹i triÖu chøng, nhng
nhiÒu bÖnh h¹i trong ®×Òu kiÖn biÕn ®æi cã thÓ trong c¸c giai ®o¹n
kh¸c nhau hoÆc trªn loµi c©y cã tÝnh chèng chÞu bÖnh kh¸c nhau sÏ
xuÊt hiÖn nhiÒu lo¹i triÖu chøng. VÝ dô bÖnh kh¶m l¸ biÓu hiÖn
kh¶m nhng ë gi÷a l¸ l¹i xuÊt hiÖn ®èm kh«. Mét loµi nÊm x©m nhiÔm
trªn loµi c©y kh¸c nhau cã thÓ xuÊt hiÖn ®èm bÖnh cã mµu s¾c
kh¸c nhau.
Mét sè vËt g©y bÖnh trªn c©y chñ chØ g©y bÖnh nhÑ th©m
chÝ kh«ng biÓu hiÖn triÖu chøng râ rÖt gäi lµ bÖnh tiÒm Èn ( latent
infection) . Trong c©y bÖnh vÉn tån t¹i vËt g©y bÖnh sinh s¶n, x©m
nhiÔm, sinh lý c©y cã sù thay ®æi nhng bÒ ngoµi kh«ng biÓu hiÖn
triÖu chøng. Mét sè bÖnh triÖu chøng cã thÓ mÊt ®i, nhÊt lµ bÖnh
virus khi gÆp nhiÖt ®é cao. HiÖn tîng nµy gäi lµ tiÒm Èn triÖu
chøng ( symptom latent).
B¶n th©n triÖu chøng còng cã sù ph¸t triÓn, vÝ dô bÖnh phÊn
tr¾ng chñ yÕu lµ xuÊt hiÖn bét mµu tr¾ng, sau ®ã biÕn thµnh mµu
vµng, mµu n©u, cuèi cïng cã h¹t mµu ®en. BÖnh kh¶m l¸, hay bÖnh
th¶m nhung v¶i, trªn l¸ giµ Ýt thÓ hiÖn triÖu chøng râ rÖt nhng trªn l¸
non l¹i lµm cho l¸ xo¨n l¹i. Cho nªn khi quan s¸t bÖnh h¹i ngoµi trêi cÇn
chó ý ®Õn hÖ thèng vµ toµn diÖn.
- 13
Trªn cïng mét c©y chñ nÕu cã hai hoÆc nhiÒu bÖnh cã thÓ
xuÊt hiÖn nhiÒu triÖu chøng kh¸c nhau, gi÷a chóng kh«ng ¶nh hëng
lÉn nhau; nhng trªn cïng mét c¬ quan xuÊt hiÖn nhiÒu triÖu chøng
thêng cã sù tranh chÊp nhau vµ sÏ cã 1 hoÆc vµi bÖnh ph¸t sinh
nhÑ; còng cã thÓ xÈy ra hiÖn tîng thóc ®¶y lÉn nhau, hîp t¸c víi nhau
thËm chÝ xuÊt hiÖn triÖu chøng thø 3 hoµn toµn kh«ng gièng víi b¶n
th©n chóng.
§èi víi nh÷ng hiÖn tîng phøc t¹p trªn tríc hÕt cÇn ph¶i t×m hiÓu
toµn diÖn, ph©n tÝch qó tr×nh ph¸t sinh ( bao gåm qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn triÖu chøng, triÖu chøng ®iÓn h×nh, ph¶n øng c©y chñ, ®iÒu
kiÖn m«i trêng...) kÕt hîp tra kh¶o tµi liÖu, thËm chÝ ph¶i gi¸m ®Þnh
vËt g©y bÖnh míi cã thÓ chÈn ®o¸n chÝnh x¸c.
- 14
Ch¬ng II
BÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm
Nguyªn nh©n g©y bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm cã rÊt nhiÒu, chñ
yÕu cã thÓ quy vµo thiÕu chÊt dinh dìng, mÊt níc, nhiÖt ®é kh«ng
thÝch hîp, c¸c chÊt g©y h¹i vµ mÆn ho¸ ®Êt.
2.1. ThiÕu chÊt dinh dìng
C©y muèn sinh trëng b×nh thêng cÇn kho¶ng 16 chÊt dinh d-
ìng nhÊt lµ N,P,K, khi thiÕu dinh dìng c©y kh«ng thÓ sinh trëng ph¸t
triÓn b×nh thêng, biÓu hiÖn triÖu chøng thiÕu chÊt gäi alf bÖnh
thiÕu chÊt. Nguyªn nh©n cña sù thiÕu chÊt cã rÊt nhiÒu lo¹i mét lµ
thiÕu dinh dìng, hai lµ tû lÖ dinh dìng trong ®Êt kh«ng hîp lý, ba lµ
tÝnh chÊt vËt lý ®Êt kh«ng phï hîp nh nhiÖt ®é qu¸ cao, níc qu¸ Ýt,
pH qu¸ cao hoÆc qu¸ thÊp...
Trong ®Êt hµm lîng nguyªn tè dinh dìng qu¸ cao ®Òu ¶nh hëng
kh«ng lîi cho c©y. VÝ dô N d¹ng NO 3 qu¸ nhiÒu sÏ lµm cho c©y mäc
vèng, chÝn chËm, tÝnh kh¸ng bÖnh yÕu.Trong ®Êt NH 4 qu¸ nhiÒu
lµm cho bé rÔ bÞ h¹i, l¸ biÕn mµu sÉm, sinh trëng kÐm; trong ®Êt N
d¹ng NO2 nhiÒu lµm cho l¸ biÕn mµu, sinh trëng kÐm; ®Êt thõa B cã
thÓ øc chÕ h¹t nÈy mÇm, g©y ra chÕt c©y con, l¸ kh«, c©y thÊp.
Mét sè nguyªn tè dinh dìng lu«n lu«n s¶n sinh ra nh÷ng nguyªn
tè dinh dìng kh¸c, gaya ra t¸c dông xÊu, vÝ dô Mg,Cu,Zn qu¸ nhiÒu
lµm cho rÔ gi¶m kh¶ n¨ng hÊp thô s¾t, Fe, Mn qu¸ nhiÒu sÏ øc chÕ
kh¶ n¨ng hÊp thô Mg; Mg qu¸ nhiÒu øc chÕ sù hÊp thô Mo; NH 4 qu¸
nhiÒu øc chÕ hÊp thô Mg vµ K; Na qu¸ nhiÒu sÏ g©y ra hiÖn tîng
thiÕu Ca, kÕt qu¶ lµm cho c©y bÞ thiÕu dinh dìng.
V× trong ®Êt thiÕu K hoÆc nång ®é muèi hoµ tan trong ®Êt
qu¸ cao hoÆc dïng ®¹m uree hoÆc K qu¸ nhiÒu hoÆc ®¸t kh« h¹n,
®é Èm kh«ng khÝ thÊp ®é Èm cao liªn tôc ®Òu rÊt dÔ xuÊt hiÖn
triÖu chøng thiÕu K. Cµ chua thiÕu K g©y ra bÖnh thèi rèn qu¶, sinh
lý tÕ bµo rèn qu¶ bÞ ®¶o lén mÊt ®i kh¶ n¨ng khèng chÕ níc, míi
®Çu ë bé phËn rèn qu¶ chøa ®Çy níc vÒ sau ph¸t triÓn réng ra biÕn
thµnh mµu n©u vµng ®Õn n©u ®en, qu¶ cøng l¹i lâm xuèng ®êng
kÝnh qu¶ chØ ®¹t mét nöa.Qu¶ chÝn sím chØ h×nh thµnh trªn ngän.
Khi trêi Èm trªn ®èm qu¶ h×nh thµnh mét líp mèc ®en. MËn ®µo
- 15
thiÕu K còng cã thÓ dÉn ®Õn bÖnh ®¾ng qu¶. Tû lÖ N/K vît qu¸ 10
còng sÏ g©y ra hiÖn tîng thèi qu¶, xèp qu¶ vµ cã vÞ ®¾ng.
Trong ®Êt thiÕu Mg ho¹t tÝnh ( bao gåm Mg hoµ tan, Mg trao
®æi, Mg khö) ®Òu g©y ra hiÖn tîng kh« hÐo ngän b¾p c¶i.
C©y ¨n qu¶ nÕu thiÕu Fe sÏ g©y ra bÖnh vµng l¸, l¸ míi biÕn
vµng g©n l¸ vÉn mµu xanh, nghiªm träng cã thÓ lµm c¶ l¸ biÕn thµnh
mµu tr¾ng vµng hoÆc tr¾ng, mÐp l¸ bÞ kh«. BÖnh nµy thêng ph¸t
sinh nh÷ng vïng ®Êt kiÒm hoÆc ®Êt cã chÊt v«i qu¸ nhiÒu, c©y con
bÞ h¹i nÆng nhÊt.
C©y thiÕu Zn cã thÓ lµm cho l¸ nhá l¹i, nÈy chåi muén, c¸c ®èt
míi ra ng¾n, l¸ hÑp, gißn, biÕn thµnh mµu vµng xanh, cµnh kh«
chÕt. T¸n c©y tha, kÕt qu¶ nhá vµ biÕn d¹ng, s¶n lîng thÊp. ®Êt
kiÒm vµ ®Êt c¸t thiÕu Zn thêng xuÊt hiÖn bÖnh nµy.
C©y thiÕu B thêng g©y ra bÖnh ®èm l¸ chøa nhiÒu níc, sau
khi kh« lâm xuèng, qu¶ nhá, biÕn d¹ng vµ nøt ra, ruét qu¶ biÕn mµu
n©u, mÆt qu¶ låi lâm kh«ng ®Òu. C©y 1-3 n¨m cµnh cã thÓ bÞ kh«
chåi. §¸t c¸t sái vµ ®Êt c¸t ven s«ng thêng cã bÖnh nµy.
2.2. ThiÕu níc
Trong qu¸ tr×nh quang hîp muèn hÊp thu vµ vËn chuyÓn c¸c
nguyªn tè dinh dìng ph¶i cã níc míi tiÐen hµnh ®îc, níc ®Ó ®iÒu chÕ
nhiÖt ®é th©n c©y còng cã t¸c dông quan träng. Khi c©y thiÕu níc
sinh trëng dinh dìng bÞ øc chÕ l¸ nhá l¹i, ph¸t triÓn cña hoa bÞ ¶nh h-
ëng, mét sè tÕ bµo v¸ch máng c¬ quan non sÏ biÕn thµnh tÕ bµo sîi
v¸ch dµy, chuyÓn ho¸ ®êng thµnh tinh bét mµ gi¶m chÊt lîng. Khi
thiÕu níc nghiªm träng, c©y sÏ hÐo, t¸c dông bèc h¬i gi¶m xuèng vµ
ngnõg l¹i, khÝ khæng ®ãng l¹i, t¸c dông quang hîp kh«ng thÓ tiÕn
hµnh ®îc, lîng sinh trëng gi¶m xuèng râ rÖt, l¸ díi t¸n biÕn vµng, biÕn
®á, mÐp l¸ kh«, g©y ra rông l¸ , rông hoa vµ rông qu¶ thËm chÝ lµm
cho c©y kh« hÐo.
Níc trong ®Êt qu¸ nhiÒu sÏ g©y ra hiÖn tîng nhiÖt ®é ®Êt t¨ng
cao, kh«ng tho¸ng khÝ, ho¹t tÝnh bé rÔ gi¶m thËm chÝ cßn bÞ ®éc
h¹i g©y ra thèi rÔ, sinh trëng c©y ch¹m, l¸ díi t¸n vµng, rñ, rông hoa,
rông qu¶, khi nghiªm träng cã thÓ lµm cho c©y chÕt.
Níc cung cÊp kh«ng ®Òu hoÆc biÕn ®æi qu¸ lín ®Òu g©y ra
hiÖn tîng tæn th¬ng c©y, nhÊt lµ trong thêi kú ra hoa, ra qu¶.
2.3. NhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp
Sù sinh trëng ph¸t triÓn cña c©y ®Òu ph¶i trong ph¹m vi nhiÖt
®é nhÊt ®Þnh, nÕu nhiÖt ®é qu¸ cao hÆc qu¸ thÊp vît qu¸ ph¹m vi
®ã, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ ngõng trÖ, sinh trëng ph¸t triÓn
kh«ng b×nh thêng g©y ra biÕn ®æi sinh lý mµ bÞ bÖnh. NhiÖt ®é
- 16
thÝch hîp cho tõng loµi c©y kh¸c nhau, sù ph¸t bÖnh cïng kh«ng nh
nhau.
NhiÖt ®é cao lµm cho tèc ®é quang hîp gi¶m, t¸c dông h« hÊp
t¨ng lªn, sù tÝch luü hîp chÊt cacbon gi¶m xuèng, sinh trëng chËm,
cã lóc lµm cho c©y mäc thÊp, thµnh thôc sím. NhiÖt ®é qu¸ cao th-
êng lµm cho th©n l¸, qu¶ bÞ th¬ng, vá c©y kh« ch¸y nøt ra, t¹o nªn
bÖnh loÐt th©n, l¸ cã thÓ biÕn tr¾ng hoÆc ®èm n©u. Trong ®iÒu
kiÖn tù nhiªn, nhiÖt ®é cao thêng lµm cho ®Êt kh« h¹n, c¸c vÕt th¬ng
thêng ë vÒ phÝa chiÕu n¾ng. B¶o vÖ vµ trång c©y kh«ng kÞp thêi
th«ng tho¸ng che bãng thêng lµm cho c©y bÞ kh« l¸ rông, hoa rông
vµ qu¶ rông.
NhiÖt dé thÊp thêng g©y h¹i cho c©y rÊt lín. C©y bÞ rÐt h¹i th-
êng lµm cho c©y sinh trëng chËm, mÐp l¸ vµ thÞt lµ biÕn vµng, thô
phÊn kÐm g©y ra hiÖn tîng rông hoa, rông qu¶ vµ qu¶ biÕn d¹ng.
C©y cµ chua ë nhiÖt ®é 15 oC kÐo dµi sÏ kh«ng sinh trëng ph¸t triÓn
b×nh thêng, qu¶ nhá, cøng, ruét qu¶ rçng qu¶ chÝn kh«ng ®æi mµu.
NhiÒu c©y gç bÞ rÐt h¹i thêng kh« chåi, kh« ngän. NhiÖt ®é thÊp
cßn lµm cho c©y con bÞ h¹i. C©y da , cµ khi nhiÖt ®é 12 oC lµm cho
biÓu b× rÔ biÕn mµu n©u gØ, dÇn dÇn rÔ thèi, kh«ng thÓ mäc rÔ
míi, c©y kh« hÐo, sinh trëng chËm, thËm chÝ cßn lµm cho c©y chÕt
kh«.
2.4. C¸c chÊt ®éc h¹i
Trong kh«ng khÝ, träng ®¸t trªn c©y cã chÊt ®éc h¹i ®Òu lµm
cho c©y bÞ bÖnh. C¸c chÊt ®é th¶i ra do c¸c èng khãi c¸c nhµ m¸y
kim lo¹i, ph¸t ®iÖn, ho¸ häc, c¸c xëng thuû tinh, xëng g¹ch ngãi...lµm «
nhiÔm m«i trêng, c¸c chÊt « nhiÔm bao gåm chÊt cã S, Cl, F,N,
dioxit...C©y bÞ SO2 g©y h¹i thêng lµm cho mÐp l¸, gi÷a g©n l¸ mÊt
mµu vµ h×nh thµnh ®èm tr¾ng hoÆc ®èm n©u , n©u sÉm. C¸c c©y
rau, c©y ¨n qu¶ rÊt nh¹y c¶m víi chÊt nµy. ChÊt cã F thêng lµm cho l¸
non, ngän lµ, mÐp l¸ bÞ kh«, mµu ®èm bÖnh kh¸c nhau theo loµi.
ChÊt Cl lµm cho l¸ võa míi nÈy ra mÊt chÊt diÖp lôc, gi÷a c¸c g©n l¸
mÊt mµu xanh, nghiªm träng cã thÓ lµm cho l¸ tr¾ng, cuèn kh«, rông
l¸.ChÊt cã N g©y h¹i thêng lµm cho l¸ h×nh thµnh c¸c ®èm, nÕu nång
®é NO2 trong kh«ng khÝ lªn tíi 10-250ml/m 3, chØ trong 1 giê l¸ c©y
®ç quyªn cã thÓ h×nh thµnh ®èm chÕt, l¸ xo¨n l¹i. C¸c khÝ amoniac,
hoÆc c¸c chÊt acetilen,phosphobenzodiaxit butyrate h×nh thµnh khi
®èt tói nhùa cã thÓ g©y h¹i cho c©y.Khi bãn thóc ph©n ®¹m urª ,
ph©n cha hoai, ph©n ngêi, ph©n gµ...nÕu lîng bãn qu¸ nhiÒu hoÆc
chØ bãn trªn mÆt ®Êt lµm cho ®Êt bÞ kiÒm ho¸, khÝ amoniac bay
vµo kh«ng khÝ, khi nång ®é lªn tíi 0,1-0,8% c©y sÏ bÞ h¹i, l¸ cã nhiÒu
- 17
®èm kh«. NÕu khi nhiÖt ®é cao nång ®é khÝ amoniac chØ 0,1%
c©y da sau 1-2 giê cã thÓ bÞ chÕt kh«.Khi ®èt tói nhùa kh«ng kÞp
th«ng giã, nhiÖt ®é cao cã thÓ lµm cho l¸ c©y biÕn vµng, tr¾ng, nÕu
nÆng cã thÓ lµm cho c©y chÕt.
Khi cÊt tr÷ qu¶ do nhiÖt ®é lªn cao nhanh, kh«ng th«ng tho¸ng
giã cã thÓ tÝch luü c¸c h¬i ®éc g©y ra bÖnh thèi qu¶.
Sö dông thuèc diÖt nÊm, thuèc trõ s©u, thuèc diÖt cá, chÊt
kÝch thÝch sinh trëng nÕu sö dông kh«ng hîp lý vÒ chñng lo¹i, ph-
¬ng ph¸p, thêi gian sÏ g©y ra c¸c hiÖn tîng ®èm l¸, hÐo c©y, tr¾ng
l¸,xo¨n l¸ vµ c©y chÕt.
§Êt vµ níc bÞ « nhiÔm còng g©y ra c¸c t¸c h¹i nghiªm träng. Tõ
nhµ m¸y th¶i ra níc th¶i, c¸c chÊt tµn d thuèc trõ s©u trong ®Êt vµ
dÇu ho¶,chÊt h÷u c¬, kim lo¹i nÆng cã thÓ øc chÕ sinh trëng cña
c©y ¶nh hëng ®Õn sù hÊp thu níc, d·n ®Õn l¸ mÊt mµu, khi nghiªm
träng cã thÓ lµm cho c©y chÕt. Ma axit còng sÏ lµm cho c©y bÞ h¹i
nghiªm träng.
2.5. Sù tÝch luü muèi thø sinh trong ®Êt
Trong viÖc trång c©y b¶o vÖ ®Êt thêng dïng nhiÒu ph©n ho¸
häc g©y ra hiÖn tîng tÝch luü ph©n bons vµ c¸c chÊt d thõa, chóng
kÕt hîp víi c¸c ion kh¸c h×nh thµnh c¸c lo¹i muèi hoµ tan, l¹i trong
®iÒu kiÖn m«i trêng nöa kÝn ®· c¶n trë t¸c dông röa thÊm cña níc,
lµm cho muèi trong ®Êt tÝch luü nhiÒu, nång ®é muèi vît qu¸ ngìng
nång ®é cho c©y trång lµm cho muèi thø sinh tÝch tô, lµm cho c©y
khã hÊp thu níc, biÓu hiÖn triÖu chøng c©y hÐo. C¸c muèi sunphat
Na, Mg víi nång ®é cao ¶nh hëng ®Õn tÝnh chÊt vËt lý ®Êt vµ kh¶
n¨ng lîi dông níc cña ®Êt. Muèi Na qu¸ nhiÒu sÏ dÉn ®Õn pH t¨ng lªn
lµm cho c©y mÊt mµu xanh, thÊp lïn,l¸ hÐo kh«. Khi nång ®é muèi d-
íi 0,3% chØ mét Ýt c©y bÞ h¹i,nång ®é cao trªn 0,5% hÇu hÕt c©y
trång ®Òu bÞ h¹i vµ biÓu hiÖn triÖu chøng. Nång ®é trªn 1%, nhiÒu
c©y trång kh«ng thÓ sinh trëng. C¨n cø vµo ®iÒu tra ®Êt sö dông
trªn 3 n¨m hµm lîng muèi tÇng ®Êt mÆt vµo kho¶ng 0,1%-0,5%, c©y
cã thÓ bÞ h¹i ë møc ®é kh¸c nhau do muèi thø sinh trong ®Êt.
2.6. ChÈn ®o¸n vµ phßng trõ bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm
ChÈn ®o¸n bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p,
nguyªn nh©n g©y ra bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm rÊt nhiÒu, triÖu
chøng rÊt gièng víi bÖnh truyÒn nhiÔm, cho nªn dÉn ®Õn nh÷ng khã
kh¨n. V× vËy kh«ng chØ quan s¸t triÖu chøng cßn ph¶i tiÕn hµnh
ph©n tÝch tæng hîp t×m hiÓu thêi gian, ph¹m vi ph¸t sinh bÖnh, cã
lÞch sö bÖnh hay kh«ng, ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Êt ®ai, ®Þa h×nh,
bãn ph©n, phun thuèc, tíi níc...t×m ra nguyªn nh©n ph¸t sinh bÖnh.
- 18
BÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm thêng cã 3 ®Æc ®iÓm (1) Ph¸t sinh
®ång thêi trªn diÖn tÝch lín, cïng biÓu hiÖn mét triÖu chøng (2)
BÖnh kh«ng l©y lan réng dÇn (3) Trªn c©y bÖnh kh«ng cã ®Æc tru-
ng bÖnh, trong m« bÖnh kh«ng ph©n lËp ®îc vËt g©y bÖnh. Nãi
chung bÖnh ®ét ngét ph¸t sinh trªn diÖn tÝch lín thêng lµ do chÊt «
nhiÔm vµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu; bÖnh cã ®èm kh«, heo, biÕn d¹ng th-
êng do sö dông thuèc, ph©n ho¸ häc; l¸ giµ díi c©y vµ l¸ míi mÊt mµu
biÕn ®æi mµu thêng do thiÕu dinh dìng, cã thÓ dïng c¸c chÊt ho¸
häc ®Ó thö; bÖnh chØ xÈy ra trªn mét loµi, biÓu hiÖn sinh trëng
kÐm, phÇn lín do trë ng¹i cña tÝnh di truyÒn.
ChØ cã khi chÈn ®o¸n bÖnh kh«ng truyÒn nhiÔm chÝnh x¸c
th× viÖc phßng trõ chóng kh¸ ®¬n gi¶n, chØ cÇn ®a ra nh÷ng biÖn
ph¸p kh¾c phôc lµ ®îc, vÝ dô thiÕu dinh dìng cã thÓ t¨ng dinh dìng,
c¶i thiÖn ®Êt, ®iÒu chØnh tû lÖ c¸c nguyªn tè trong ®Êt ®¸p øng nhu
cÇu dinh dìng cho c©y; ®èi víi chÊt ®éc h¹i cÇn ¸p dông tiªu trõ «
nhiÔm, kÞp thêi th«ng giã thay ®æi kh«ng khÝ, trång vµ ch¨m sãc
c¸c loµi c©y chèng chÞu « nhiÔm, tr¸nh dïng thuèc kh«ng cã chØ
dÉn, kh«ng dïng níc bÈn tíi c©y...
Ch¬ng III
BÖnh truyÒn nhiÔm
BÖnh truyÒn nhiÔm do c¸c vËt g©y bÖnh (pathogens) bao
gåm nÊm, sinh vËt nh©n nguyªn thuû, virus, tuyÕn trïng vµ c©y ký
sinh g©y nªn.
3.1. NÊm g©y bÖnh c©y
NÊm ( fungi) lµ mét lo¹i vi sinh vËt nh©n thËt thÓ dinh dìng lµ
sîi nÊm, cã v¸ch tÕ bµo, lÊy hÊp thu lµm ph¬ng thøc dinh dìng, th«ng
qua h×nh thµnh bµo tö ®Ó sinh s¶n. Chóng cã rÊt nhiÒu loµi, ph©n
bè rÊt réng, cã thÓ tèn t¹i trong níc, trªn ®Êt, trªn c¸c vËt thÓ kh¸c.
HÇu hÕt chóng sèng ho¹i sinh, mét sè céng sinh vµ ký sinh. Trong
nÊm ký sinh, mét sè ký sinh trªn thùuc vËt, ®éng vËt vµ ngêi g©y ra
bÖnh. Trong c©y trång trªn 80% bÖnh do nÊm g©y ra. NÊm g©y
bÖnh trªn c©y cã t¸c h¹i rÊt lín ®Õn s¶n lîng vµ chÊt lîng c©y trång.
3.1.1. §Æc ®iÓm chung cña nÊm
- 19
-ThÓ dinh dìng cña nÊm
KÕt cÊu giai ®o¹n sinh trëng dinh dìng cña nÊm gäi lµ thÓ dinh
dìng. TuyÖt ®¹i bé phËn thÓ dinh dìng nÊm lµ thÓ d¹ng sîi ph©n
nh¸nh, thÓ d¹ng sîi ®¬n gäi lµ sîi nÊm (hypha), tËp hîp c¸c sîi nÊm l¹i
gäi lµ thÓ sîi nÊm ( mycelium). Th«ng thêng sîi nÊm d¹ng èng, ®êng
kÝnh 2-30µm, lín nhÊt cã thÓ ®Õn 100µm. Sîi nÊm kh«ng mµu
hoÆc cã mµu, thµnh phÇn chñ yÕu cña v¸ch tÕ bµo ngoµi nÊm no·n
chøa xenluloza ra hÇu hÕt lµ chÊt kitin. Trong tÕ bµo ngoµi nh©n ra
cßn cã líi néi chÊt, ribosome,mitochondria,lipoid vµ dÞch bµo. Sîi
nÊm bËc cao cã v¸ch ng¨n (septum), chia sîi nÊm ra nhiÒu tÕ
bµo,mèi tÕ bµo cã 1-2 nh©n cßn sîi nÊm bËc thÊp kh«ng cã v¸ch
ng¨n cã nhiÒu nh©n. (h×nh 3.1)
Sîi nÊm thêng do bµo tö nÈy mÇm mµ thµnh, chóng sinh trëng
vÒ phÝa ngän vµ kÐo dµi ra. Sîi nÊm cã kh¶ n¨ng sinh trëng m¹nh,
mét ®o¹n sîi nÊm trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp ®Òu cã thÓ sinh trëng.
Ngoµi ra mét sè loµi nÊm thÓ dinh dìng kh«ng ph¶i d¹ng sîi mµ lµ
mét khèi nguyªn sinh chÊt ( plasmodium) thµnh khèi nhiÒu nh©n,
kh«ng cã v¸ch tÕ bµo h×nh d¹ng lu«n biÕn ®æi nh nÊm nhÇy; hoÆc
cã v¸ch tÕ bµo, h×nh trøng ®¬n bµo nh nÊm men.
ThÓ sîi nÊm lµ mét kÕt cÊu hót dinh dìng, nÊm ký sinh sîi nÊm
x©m nhËp vµo gi÷a tÕ bµo hoÆc trong tÕ bµo c©y chñ hót c¸c chÊt
dinh dìng. Sau khi thÓ sîi NÊm tiÕp xóc víi v¸ch tÕ bµo hoÆc nguyªn
sinh chÊt trong tÕ bµo c©y chñ chÊt dinh dìng vµ níc th«ng qua t¸c
dông thÈm thÊu vµ trao ®æi ion ®i vµo trong sîi nÊm. Mét sè nÊm
sau khi x©m nhËp vµ c©y chñ lu«n lu«n h×nh thµnh kÕt cÊu hót dinh
dìng ®Æc biÖt gäi lµ vãi hót (haustorium) chui vµo bªn trong tÕ bµo
c©y chñ ®Ó hót dinh dìng vµ níc. H×nh d¹ng vßi hót cã rÊt nhiÒu
d¹ng tuú theo loµi nÊm, nh bÖnh phÊn tr¾ng vßi hót d¹ng xoÌ bµn
tay, NÊm mèc s¬ng d¹ng sîi hoÆc d¹ng n¾m ®Êm, nÊm gØ s¾t cã
d¹ng ngãn tay ( h×nh 3.2).
- 20
ThÓ sîi nÊm thêng mäc ph©n t¸n nhng còng cã thÓ tô tËp l¹i
thµnh m« nÊm. M« nÊm cã 2 lo¹i mét lo¹i tha gäi lµ m« tha
( psosenchyma); mét lo¹i kh¸c dµy thµnh m« v¸ch máng gi¶
( pseudoprosenchyma). Mét sè m« nÊm cã thÓ biÕn th¸i thµnh h¹ch
nÊm ( sclerotium), chÊt ®Öm ( stroma) vµ bã nÊm ( rhizomorph).
H¹ch nÊm lµ mét thª ngñ nghØ do sîi nÊm kÕt l¹i mµ thµnh, bªn trong
lµ sîi nÊm bªn ngoµi lµ v¸ch máng. H×nh d¹ng kÝch híc kh¸c nhau.
Mµu s¾c ban ®Çu mµu tr¾ng hoÆc vµng nh¹t vÒ sau thµnh mµu
n©u hoÆc ®en. Chøc n¨ng chñ yÕu cña h¹ch nÊm lµ chèng l¹i nh÷ng
®iÒu kiÖn bÊt lîi, khi ®iÒu kiÖn thÝch hîp l¹i h×nh thµnh sîi nÊm vµ
s¶n sinh bµo tö (h×nh 3.3)
ChÊt ®Öm lµ kÕt cÊu d¹ng ®Öm ®îc h×nh thµnh do sîi nÊm
hoÆc sîi nÊm kÕt víi m« tÕ bµo c©y chñ h×nh thµnh.Chøc n¨ng chñ
yÕu cña chÊt ®Öm lµ h×nh thµnh vµ b¶o vÖ bµo tö bªn trong. Bã
nÊm lµ kÕt cÊu do sîi nÊm kÕt l¹i bªn ngßi nh mét rÔ c©y nªn gäi lµ
bã nÊm h×nh rÔ. Bã nÊm cã kÝch thíc dµi ng¾n to nhá kh¸c nhau cã
nguon tai.lieu . vn
