Xem mẫu
- KHOA HỌC CÔNG NGHỆ QUAN NIỆM CỦA TRIẾT HỌC MÁC VỀ MỐI QUAN HỆ CON NGƯỜI - TỰ NHIÊN VỚI VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM Trần Văn Riễn* ABSTRACT Environmental protection is a hot issue and a challenge facing countries in the process of national development, especially developing countries, including Vietnam. On the basis of studying the Marxist philosophical views on the relationship between man and nature, the article draws some principled and methodological views to implement the issue of sustainable development in Vietnam today. Keywords: Environment; Sustainable Development; relationship between man and nature. Received: 21/01/2022; Accepted: 18/02/2022; Published: 10/03/2022 1. Đặt vấn đề năm 1884, C.Mác đã viết: “Giới tự nhiên - cụ thể Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ là cái giới tự nhiên trong chừng mực bản thân nó XIII Đảng ta khẳng định; “Chủ động thích ứng không phải là thân thể của con người - là thân thể có hiệu quả với biến đổi khí hậu, phòng chống và vô cơ của con người. Con người sống bằng giới tự giảm nhẹ thiên tai, dịch bệnh; quản lý, khai thác, nhiên. Như thế nghĩa là giới tự nhiên là thân thể sử dụng hợp lý, tiết kiệm, hiệu quả và bền vững tài của con người, thân thể mà với nó, con người phải nguyên; lấy bảo vệ môi trường sống và sức khỏe ở lại trong quá trình thường xuyên giao tiếp để tồn nhân dân làm mục tiêu hàng đầu; kiên quyết loại tại. Nói rằng, đời sống thể xác và tinh thần của con bỏ những dự án gây ô nhiễm môi trường, đảm bảo người gắn liền với giới tự nhiên, có nghĩa là giới chất lượng môi trường sống, bảo vệ đa dạng sinh tự nhiên gắn liền với bản thân giới tự nhiên, vì con học và hệ sinh thái; xây dựng nền kinh tế xanh, người là một bộ phận của giới tự nhiên” [3]. kinh tế tuần hoàn, thân thiện với môi trường” [1]. Đồng quan điểm với C.Mác, Ph.Ăngghen cho Do đó, nghiên cứu quan điểm của triết học Mác rằng, sự thống nhất của con người với tự nhiên về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, từ đó trước hết thể hiện ở chỗ con người là một bộ phận rút ra những quan điểm có tính nguyên tắc phương của giới tự nhiên, tự nhiên là cái có trước con pháp luận đối với bảo vệ môi trường ở Việt Nam người và sự xuất hiện của con người là một bước luôn có ý nghĩa quan trọng hiện nay. nhảy vọt về chất trong sự tiến hóa của tự nhiên. 2. Nội dung nghiên cứu Sự tồn tại của con người không thể tách rời và 2.1. Quan điểm của triết học Mác về mối quan luôn gắn bó một cách hữu cơ với tự nhiên, nguồn hệ giữa con người với tự nhiên và vấn đề phát gốc tự nhiên của con người, làm cho con người về triển bền vững ở Việt Nam mặt bản tính không thể đối lập với tự nhiên. Trong Theo quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa tác phẩm Biện chứng của tự nhiên, bằng những Mác, thế giới thống nhất ở tính vật chất của nó, luận cứ khoa học, Ph.Ăngghen đã phân tích quá giữa con người và giới tự nhiên có mối quan hệ trình phát sinh và phát triển của thế giới hữu cơ gắn bó hữu cơ. Trong Bản thảo kinh tế - triết học rất thuyết phục và khẳng định lịch sử loài người chẳng qua chỉ là “sự tiếp nối lịch sử tự nhiên” [3]. Trong mối quan hệ con người với tự nhiên, tự * PGS.TS Học viện Kỹ thuật Quân sự 54 TẠP CHÍ QUẢN LÝ VÀ CÔNG NGHỆ - Số 20 Quý 1/2022
- KHOA HỌC CÔNG NGHỆ nhiên là điều kiện đầu tiên, thường xuyên và tất chẽ và tác động lẫn nhau, tồn tại và phát triển theo yếu của quá trình sản xuất ra của cải vật chất; là những quy luật của nó. Sự cân bằng của hệ thống một trong những yếu tố cơ bản của những điều chỉ có thể được giữ vững và không bị phá vỡ khi kiện sinh hoạt vật chất của xã hội. Tự nhiên là môi sự tác động lẫn nhau giữa các yếu tố cấu thành trường sống của con người và xã hội loài người được duy trì trong phạm vi phù hợp, được quy định “là cái cung cấp những vật liệu cho lao động biến bởi các quy luật khách quan, nội tại của chính tự thành của cải” [3]. Vai trò này của tự nhiên không nhiên. Chính sự liên hệ, gắn bó chặt chẽ giữa các có gì có thể thay thế được và cũng không bao giờ yếu tố cấu thành đã quy định tính chất phản ứng bị mất đi, cho dù xã hội phát triển đến trình độ nào dây chuyền của môi trường tự nhiên diễn ra khi sự đi chăng nữa. tác động vào một yếu tố nào đó trong hệ thống lớn Cùng với chỉ ra vai trò của tự nhiên đối với hơn giới hạn chịu đựng tự nhiên của nó. Tính chất con người, triết học Mác cũng đặc biệt chú ý đến này khiến cho những vấn đề môi trường sống nảy quá trình chinh phục và cải biến tự nhiên trong sinh do tác động của con người càng trở nên phức tiến trình sản xuất xã hội, đến sự tác động của con tạp hơn và có thể để lại nhiều hậu quả nghiêm người lên giới tự nhiên, chứ không phải chỉ có giới trọng hơn. tự nhiên chi phối con người. Ph.Ăngghen đã phê Do vậy, để tạo nên quan hệ hài hoà giữa con phán quan niệm tự nhiên chủ nghĩa về lịch sử, tức người và tự nhiên - nền tảng cho sự phát triển bền là quan niệm coi “Chỉ có tự nhiên mới tác động vững của xã hội, con người phải có sự thay đổi đến con người, chỉ có những điều kiện tự nhiên trong nhận thức về vai trò của giới tự nhiên, về vị mới quyết định ở khắp mọi nơi sự phát triển lịch trí của con người trong hệ thống tự nhiên - xã hội sử của con người, quan niệm ấy là phiến diện, nó - con người; cần phải nâng cao sự hiểu biết về cái “thân thể vô cơ” - cái thân thể mà thiếu nó, cũng quên rằng con người cũng tác động trở lại tự nhiên, không có sự tồn tại, phát triển của con người, đồng cải biến tự nhiên...” [3]. Đồng thời, Ông cũng chỉ thời tự giác điều chỉnh hành động của mình phù rõ, chính trong quá trình đó con người luôn luôn hợp với quy luật của giới tự nhiên. phát hiện ra được những đặc tính mới mà từ trước Một trong những ưu thế làm nên sức mạnh và đến nay chưa hề ai biết đến ở trong các đối tượng cũng là điểm khác biệt quan trọng của con người tự nhiên, mở rộng thêm tầm mắt của mình, dần dần so với các loài động vật khác là ở chỗ, “...chúng ta con người nhận thức được các quy luật tự nhiên, nhận thức được những quy luật của giới tự nhiên nắm các quy luật tự nhiên, dùng kỹ thuật và khoa và có thể sử dụng được những quy luật đó một học mà “tạo ra những biến đổi.., mà bắt giới tự cách chính xác” [3]. Nhờ có năng lực nhận thức nhiên phải phục vụ những mục đích của mình, mà và sử dụng được những quy luật của giới tự nhiên, thống trị giới tự nhiên” [3]. Đó cũng chính là chỗ con người có thể dự báo, tiên liệu được những khác nhau, chỗ phân biệt chủ yếu và cuối cùng hậu quả môi sinh để chủ động định hướng và điều giữa con người và động vật. chỉnh hành động của mình. Với tư tưởng trên, các nhà sáng lập chủ nghĩa Việt Nam, mặc dù là một nước nông nghiệp Mác kết luận rằng, chừng nào mà loài người còn đang trong quá trình công nghiệp hóa hiện đại tồn tại thì lịch sử của họ và lịch sử tự nhiên quy hóa, với mục tiêu đến năm 2045 kỷ niệm 100 năm định lẫn nhau. Theo đó, quan hệ giữa con người và thành lập nước, trở thành nước phát triển thu nhập tự nhiên là quan hệ đồng tiến hoá, cùng tồn tại và cao theo định hướng xã hội chủ nghĩa, tuy nhiên phát triển. Con người và xã hội loài người không Việt Nam cũng phải đang đối diện với nhiều vấn thể có sự phát triển ổn định, bền vững và hài hoà đề môi trường nghiêm trọng. Với quy mô dân số nếu con người đối xử thô bạo với tự nhiên - cái gần 100 triệu dân, đặt ra những vấn đề gay gắt về “nôi”, cội nguồn, “thân thể vô cơ” của mình. dân sinh, cải thiện đời sống, tăng thu nhập và vấn Con người với tự nhiên luôn là một thể thống đề bảo vệ môi trường. Hiện nay, hiểm họa môi nhất chặt chẽ. Bản thân giới tự nhiên cũng là một trường sinh thái ở nước ta dưới tác động của quá chỉnh thể, bao gồm nhiều yếu tố có quan hệ chặt trình công nghiệp hóa hiện đại hóa, biến đổi khí TẠP CHÍ QUẢN LÝ VÀ CÔNG NGHỆ - Số 20 Quý 1/2022 55
- KHOA HỌC CÔNG NGHỆ hậu, nhất là mâu thuẫn giữa phát triển và lạc hậu, định, chúng ta cần quán triệt và thực hiện một số do ảnh hưởng nặng nề của nếp suy nghĩ, nếp làm nội dung sau: thói quen của người sản xuất nhỏ tiểu nông chưa - Nâng cao nhận thức của xã hội về việc giải hoàn thiện. quyết hài hòa các mối quan hệ giữa con người với Thiên nhiên nước ta ngoài bị ảnh hưởng tác tự nhiên. Để tạo nên quan hệ hữa cơ giữa con động của chiến tranh trước đây, hiện nay còn bị người và tự nhiên - nền tảng cho sự phát triển bền phá hoại bởi hoạt động vô ý thức, thái độ tùy tiện vững của xã hội, con người phải có sự thay đổi vô trách nhiệm, thiếu kế hoạch trong việc khai thác trong nhận thức về vai trò của giới tự nhiên, về vị và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Theo trí của con người trong hệ thống tự nhiên - xã hội thống kê trước năm 1945, rừng bao phủ chiếm tỉ - con người, nâng cao sự hiểu biết về cái “thân thể lệ 43,8%, hiện nay chỉ còn hơn 28% (tức là dưới vô cơ” - cái thân thể mà thiếu nó, con người cũng mức báo động 30%). Diện tích đất trồng trọt đang không thể tồn tại và phát triển. Đồng thời, con bị sói mòn tăng mạnh lên khoảng 13,4 triệu ha [1] người cần tự giác điều chỉnh hành động của mình Nhiều nhà máy xả ra chất thải công nghiệp, sinh phù hợp với quy luật của giới tự nhiên. Do đó, xây hoạt, chất độc hại của quá trình sản xuất không dựng, hoàn thiện và đầu tư các môn học về vấn đề được xử lý nghiêm túc mà đưa trực tiếp vào môi bảo vệ môi trường cho hệ thống các nhà trường, trường, gây tình trạng ô nhiễm môi trường sinh cho các hình thức học tập, bồi dưỡng của các đối thái, gây bệnh tật cho người dân. Theo thống kê tượng cần được quan tâm hơn nữa trong giai đoạn của Bộ tài nguyên Môi trường, hiện nay cả nước hiện nay. Trong công tác tuyên truyền, giáo dục có hơn 5400 làng nghề, riêng Hà Nội có hơn 1350 phải đa dạng hóa các hình thức và phương pháp làng nghề, tuy nhiên 95% hoạt động sản xuất gây ô truyền tải, phải đề cập một cách trực tiếp đến vấn nhiễm môi trường, hơn 50% gây ô nhiễm nghiêm đề nóng bỏng như “con người và môi trường”, trọng. Nồng độ bụi ở đô thị vượt quá nhiều lần chỉ “môi trường và phát triển bền vững” “kinh tế và tiêu cho phép. Nồng độ khí thải CO2 nhất là ở các môi trường”, “Môi trường và tăng trưởng”, “Môi thành phố lớn, khu công nghiệp vượt tiêu chuẩn trường và sự hợp tác”, “Môi trường và sức khỏe”, cho phép từ 1,5 đến 2,5 lần [14]. Bên cạnh đó, vấn “Môi trường thân thiện”, “Môi trường xanh, sạch, đề khai thác mỏ, vật liệu xây dựng, vàng đá quý… đẹp”.... chính thức và tự do cũng đã và đang làm hủy hoại Thực hiện tốt công tác giáo dục quan điểm môi trường sinh thái. Việc sử dụng mìn khai thác khoa học của triết học Mác về con người, tự nhiên, ở nhiều lĩnh vực đang làm phá hoại sự cân bằng về mối quan hệ con người với tự nhiên, cho các đối về hệ sinh thái môi trường. Theo nhiều chuyên tượng trong chương trình đào tạo. Tích cực tuyên gia quốc tế, Việt Nam hiện nay đang phải đương truyền, phát huy giá trị truyền thống của quan đầu với nhiều vấn đề môi trường nghiêm trọng điểm sống, ứng xử hài hòa với thiên nhiên của con như nạn phá rừng, sói mòn đất, việc khai thác quá người Việt Nam, từng bước hình thành hệ ý thức mức nguồn tài nguyên ven biển đe dọa tới các hệ sinh thái của con người Việt Nam trong mọi hoạt sinh thái, sự đa dạng sinh học và sự cạn kiệt nguồn động. gien. Thực trạng môi trường này đi cùng với vấn - Xây dựng, hoàn thiệt hệ thống pháp luật đồng đề biến đổi khí hậu, nước biển dâng đang đặt ra bộ, toàn diện về môi trường. Với mục tiêu tạo ra những vấn đề nóng bỏng thách thức đối với sự một hành lang pháp lý đồng bộ, cụ thể trong công phát triển nhanh và bền vững của Việt Nam trong tác môi trường trên mọi lĩnh vực hoạt động hiện thời gian tới. nay. Phải làm cho những điều luật trong văn bản 2.2. Một số khuyến nghị chính sách nhằm trở nên thực thi một cách nghiêm túc, rộng rãi và phát triển bền vững ở Việt Nam đến năm 2030 công bằng đối với mọi người, đối với mọi thành Để phấn đấu “Đến năm 2030, cơ bản đạt mục phần kinh tế trong và ngoài nước. Theo đó, mọi tiêu phát triển bền vững về tài nguyên, môi trường người phải được quán triệt, thông suốt trách nhiệm và ứng phó với biến đổi khí hậu” [1] như tinh thần cộng đồng trong bảo vệ, gìn giữ môi trường. Trong Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII đã khẳng đó, cơ quan và đội ngũ cán bộ, nhân viên chuyên 56 TẠP CHÍ QUẢN LÝ VÀ CÔNG NGHỆ - Số 20 Quý 1/2022
- KHOA HỌC CÔNG NGHỆ trách về môi trường cần được đào tạo, bồi dưỡng trong ngăn cản sự phá hoại môi sinh, luôn đồng để không ngừng lớn mạnh, đáp ứng yêu cầu ngày thời đặt ra sự khôi phục khả năng tái sinh của thiên càng cao của thực tiễn bảo vệ, gìn giữ môi trường. nhiên và bảo vệ môi tường tự nhiên, kết hợp khai Đồng thời “Tăng cường và thực thi nghiêm chế tài thác với bảo vệ và phục hồi khả năng của tự nhiên xử phạt vi phạm về môi trường, thực hiện nguyên là cách hiệu quả nhất đóng góp cho sự phát triển tắc đối tượng gây ô nhiễm môi trường phải chi trả kinh tế - xã hội một cách bền vững trong bối cảnh chi phí để xử lý, khắc phục hậu quả, cải tạo và mới hiện nay. phục hồi môi trường; đối tượng được hưởng lợi từ 3. Kết luận tài nguyên, môi trường phải có nghĩa vụ đóng góp Như vậy, quan hệ giữa con người và tự nhiên là để đầu tư trở lại cho môi trường [3]. quan hệ đồng tiến hoá, cùng tồn tại và phát triển. - Giải quyết hài hòa giữa phát triển kinh tế và Con người và xã hội loài người không thể có sự bảo vệ môi trường theo chủ trương của Đảng. phát triển ổn định, bền vững và hài hoà nếu con Bảo đảm sự lựa chọn đúng đắn và phù hợp với người đối xử thô bạo với tự nhiên - cái “nôi”, cội quy luật khách quan về sự kết hợp hài hoà giữa nguồn, “thân thể vô cơ” của mình. Con người với mục tiêu kinh tế, mục tiêu xã hội, mục tiêu bảo tự nhiên luôn là một thể thống nhất chặt chẽ. Bản vệ môi trường. Đối với nước ta hiện nay, để thực thân giới tự nhiên cũng là một chỉnh thể, bao gồm hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước cần nhiều yếu tố có quan hệ chặt chẽ và tác động lẫn đổi mới công nghệ, tăng năng xuất lao động và nhau, tồn tại và phát triển theo những quy luật hiệu quả kinh tế. Đổi mới công nghệ bằng hai con của nó. Sự cân bằng của hệ thống chỉ có thể được đường: Chuyển giao công nghệ và tự tiếp thu công giữ vững và không bị phá vỡ khi sự tác động lẫn nghệ hiện đại có hàm lượng chất xám cao và công nhau giữa các yếu tố cấu thành được duy trì trong nghệ sạch, từ đó chúng ta mới có thể thực hiện phạm vi phù hợp, được quy định bởi các quy luật được công nghiệp hóa hiện đại hóa rút ngắn, đồng khách quan, nội tại của chính tự nhiên. Triết lý của thời đó cũng chính là phương thức hữu hiệu nhất các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác về mối quan hệ để thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế và bảo giữa con người và tự nhiên đã chỉ rõ cơ sở hiện vệ môi trường sinh thái. Quán triệt và thực hiện thực của chiến lược phát triển bền vững mà ngày triệt để quan điểm của Đảng về phát triển khoa nay, con người đang hướng tới - đó là con người học công nghệ gắn liền với bảo vệ và cải thiện môi có thể nhận thức được quy luật của giới tự nhiên trường sinh thái, đảm bảo phát triển kinh tế xã hội và vận dụng chúng một cách tự giác, có hiệu quả nhanh và bền vững, chúng ta chủ trương không trong hoạt động thực tiễn, trước hết là trong hoạt nhập công nghệ gây ô nhiễm môi trường sinh thái động sản xuất vật chất của mình. Triết lý đó không với bất kỳ điều kiện nào. Phát triển kinh tế trên sự chỉ khẳng định vai trò của con người, mà còn làm hủy hoại môi trường cũng đồng nghĩa với sự kết nổi bật sự quy định lẫn nhau của lịch sử tự nhiên án tương lai của mình. Mục tiêu chuyển giao công và lịch sử con người, sự đồng tiến hoá giữa con nghệ phải làm sao vừa đáp ứng được yêu cầu tăng người và tự nhiên. trưởng kinh tế, vừa bảo đảm vấn đề môi trường sinh thái. Tài liệu tham khảo - Nắm bắt kịp thời, đấu tranh phê phán khuynh 1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện hướng đề cao đến mức tuyệt đối hoá con người Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, T1, NXB trong mối quan hệ với tự nhiên. Những quan niệm Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.116-117. đó là cơ sở cho sự nảy nở và phát triển triết lý 2. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, T.42, con người chinh phục theo kiểu “thống trị”, “tước NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.135. đoạt” tự nhiên như một người sống bên ngoài giới 3. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, T.20, tự nhiên trong suốt một thời gian dài, để lại những NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.476. hậu quả môi trường to lớn mà ngày nay, con người 4. http://hdll.vn/vi/nghien-cuu---trao-doi/mot- đang phải nỗ lực tìm cách khắc phục. Với nhãn so-van-de-ve-moi-truong-o-viet-nam-hien-nay-- quan biện chứng, cùng với thái độ, trách nhiệm thuc-trang-va-giai-phap.html TẠP CHÍ QUẢN LÝ VÀ CÔNG NGHỆ - Số 20 Quý 1/2022 57
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học