Xem mẫu
- Quan h
Quan h (còn đư c g i là Quan h B c Ninh, Quan h B c
Giang hay Quan h Kinh B c...) là nh ng làn đi u dân ca c a vùngđ ng
b ng B c B , Vi t Nam; t p trung ch y u vùng Kinh B c - t c B c
Ninh và B c Giang. Tên g i Quan h B c Ninh không có nghĩa t nh B c
Ninh là ch th chính c a th lo i dân ca này, B c Ninh hay Kinh
B c đư c hi u là t nh B c Ninh cũ, ngày 10 tháng 10 năm 1895, t nh B c
Giang tách kh i t nh B c Ninh. Tuy nhiên, lo i hình dân ca này ch y u
phát tri n m nh vùng ven sông C u, m t ranh gi i t nhiên c a hai
t nh.[1] Theo các nhà nghiên c u, tên g i di s n này có th thay đ i theo
th i gian, do các ch th văn hóa t o ra.[
Ngày 30 tháng 9 năm 2009, t i kỳ h p l n th 4 c a y ban liên
chính ph Công ư c UNESCO B o v di s n văn hóa phi v t th (t ngày
28 tháng 9 t i ngày 2 tháng 10 năm 2009), quan h đã đư c công nh n là
di s n phi v t th đ i di n c a nhân lo i[3][4][5] sau nhã nh c cung đình
Hu , không gian văn hóa C ng Chiêng Tây Nguyên và cùng đ t v i ca trù.
- Ngu n g c
Ý nghĩa t "Quan h " thư ng đư c tách thành hai t r i lý gi i
nghĩa đen v m t t nguyên c a "quan" và c a "h ". Đi u này d n đ n
nh ng ki n gi i v Quan h xu t phát t "âm nh c cung đình", hay g n v i
s tích m t ông quan khi đi qua vùng Kinh B c đã ngây ng t b i ti ng hát
c a li n anh li n ch đó và đã d ng bư c đ thư ng th c ("h "). Tuy
nhiên cách lý gi i này đã b qua nh ng thành t c a không gian sinh ho t
văn hóa quan h như hình th c sinh ho t (nghi th c các phư ng k t h
khi n anh hai, ch hai su t đ i ch là b n, không th k t thành duyên v
ch ng), di n xư ng, cách th c t ch c và giao lưu, l i s d ng t ng đ i
nhau v nghĩa và thanh đi u trong sinh ho t văn hóa đ i đáp dân gian.
M t s quan đi m l i cho r ng Quan h b t ngu n t nh ng nghi l
tôn giáo dân mang y u t ph n th c ch không ph i Quan h có ngu n
g c t âm nh c cung đình, ho c có quan đi m nh n đ nh di n ti n c a
hình th c sinh ho t văn hóa "chơi Quan h " b t ngu n t nghi l tôn giáo
dân gian qua cung đình r i tr l i v i dân gian.
Nh n đ nh khác d a trên phân tích ng nghĩa t ng trong các làn
đi u và không gian di n xư ng l i cho r ng Quan h là "quan h " c a m t
nhóm nh ng ngư i yêu quan h vùngKinh B c.
Tuy v y v n chưa có quan đi m nào đư c đa s các h c gi ch p
nh n[6]. Quan h ngày nay không ch là l i hát giao duyên (hát đ i) gi a
"li n anh" (bên nam, ngư i nam gi i hát quan h ) và "li n ch " (bên n ,
ngư i ph n hát quan h ) mà còn là hình th c trao đ i tình c m gi a li n
anh, li n ch v i khán gi . M t trong nh ng hình th c bi u di n hát quan
h m i là ki u hát đ i đáp gi a li n anh và li n ch . K ch b n có th di n ra
- theo n i dung các câu hát đã đư c chu n b t trư c ho c tùy theo kh
năng ng bi n c a hai bên hát.
Quan h truy n th ng
Quan h truy n th ng ch t n t i 49 làng Quan h g c x Kinh
B c[7] Quan h truy n th ng là hình th c t ch c sinh ho t văn hóa dân
gian c a ngư i dân Kinh B c, v i nh ng quy đ nh nghiêm ng t, kh t khe
đòi h i li n anh, li n ch ph i am tư ng tiêu chu n, tuân theo lu t l . Đi u
này gi i thích lý do ngư i dân Kinh B c thích thú "chơi Quan h ", không
ph i là "hát Quan h "[8] Quan h truy n th ng không có nh c đ m và ch
y u hát đôi gi a li n anh và li n ch vào d p l h i xuân thu nh kỳ các
làng quê. Trong quan h truy n th ng, đôi li n anh đ i đáp v i đôi li n ch
đư c g i là hát h i, hát canh; hát c b n, c nhóm li n anh đ i đáp cùng
c nhóm li n ch đư c g i là hát chúc, m ng, hát th .
- "Chơi quan h " truy n th ng không có khán gi , ngư i trình di n
đ ng th i là ngư i thư ng th c (thư ng th c "cái tình" c a b n hát).
Nhi u bài quan h truy n th ng v n đư c các li n anh, li n ch "chơi quan
h " ưa thích đ n t n ngày nay như La r ng, Tình tang, B n kim lan, Cái
, Cây g o.
Quan h m i
Quan h m i còn đư c g i là "hát Quan h ", là hình th c bi u di n
(hát) quan h ch y u trên sân kh u ho c trong các sinh ho t c ng đ ng
T t đ u xuân, l h i, ho t đ ng du l ch, nhà hàng,... Th c t , quan h m i
đư c trình di n vào b t kỳ ngày nào trong năm. Các băng đĩa CD, DVD v
quan h ngày nay đ u là hình th c quan h bi u di n trên sân kh u, t c
quan h m i. Quan h m i luôn có khán thính gi , ngư i hát trao đ i tình
c m v i khán thính gi không còn là tình c m gi a b n hát v i nhau. Quan
- h m i không còn n m không gian làng xã mà đã vươn ra nhi u nơi,
đ n v i nhi u thính gi các qu c gia trên trên th gi i.
Quan h m i có hình th c bi u di n phong phú hơn quan h truy n
th ng, bao g m c hát đơn, hát đôi, hát t p, hát có múa ph h a... Quan
h m i c i biên các bài b n truy n th ng theo hai cách: không có ý th c
và có ý th c[9] Dù ít hay nhi u nhưng hình th c hát quan h có nh c đ m
đư c coi là cách c i biên không có ý th c. Đa s các bài quan h m i
thu c d ng c i biên này. C i biên có ý th c là nh ng bài b n đã c i biên
c nh c và l i c a bài b n quan h truy n th ng. Lo i c i biên này không
nhi u, ví d bài "Ngư i đ ng v " là c i biên t làn đi u "Chuông vàng
gác c a tam quan" (Xuân T c i biên).
Hát quan h v i l i m i đư c nhi u ngư i yêu thích t i m c tư ng
nh m là quan h truy n th ng như bài "Sông C u nư c ch y lơ thơ" do
Mai Khanh so n l i m i t làn đi u truy n th ng "Nh t qu nh lan". Quan
h m i đư c ưa thích hơn quan h truy n th ng không ph i do không gian
và nh ng sinh ho t theo l l i c c a quan h không còn n a mà m t
ph n do ho t đ ng "hát quan h " ngày nay thư ng đư c g n v i chính
quy n nhi m v tuyên truy n, gi i thi u, qu ng bá quan h trên di n r ng.
Các làng Quan h
Do ch m tr , có t i 18 làng Quan h c B c Giang không k p đưa
vào danh sách đ c .[10] Hi n nay các làng quan h t n t i nhi u các
huy n: Yên Phong, T Sơn, Tiên Du, thành ph B c Ninh (còn g i là quan
h b nam sông C u thu c t nh B c Ninh)[11] và các huy n Vi t Yên, Yên
Dũng, Hi p Hòa, Tân Yên (còn g i là quan h b b c sông C u thu c
t nh B c Giang). Trong ph m vi công nh n chính th c ch g m có 49 làng
Quan h t n t i và phân b như sau:[12]
- Huy n Vi t Yên t nh B c Giang g m 5 làng: H u Nghi, Giá
Sơn, Mai Vũ, N i Ninh, Sen H .
Th xã T Sơn và Tiên Du g m 14 làng: Du Ðông, Lũng
Giang, Lũng Sơn, Ngang N i, Hoài Th , Hoàng Trung, Vân Khám, Bái
Uyên, Ném Ðoài, Ném Sơn, Ném Ti n, Tiêu, Tam Sơn, Xóm H Giang
- Làng Tam T o.
Huy n Yên Phong g m 16 làng: H u Ch p, Viêm Xá, Ð u
Hàn, Xuân Ái, Xuân Ð ng, Xuân Viên, Thư ng Ð ng, Th Ninh, Ð ng
Xá, Khúc To i, Trà Xuyên, Châm Khê, Đào Xá, Dương , Ông Mơi,
Ðông Yên.
Thành ph B c Ninh g m 14 làng: C M , Phúc Sơn, Y Na,
Th C u, Thanh Sơn, Ni m Xá, Yên M n, Yên Th Trung, V An, Xá,
Xuân , Hòa đình, Kh L , B Sơn.
Làn đi u
Quan h là th lo i dân ca phong phú nh t v m t giai đi u trong
kho tàng dân ca Vi t Nam[13]. M i m t bài quan h đ u có giai đi u riêng.
Cho đ n nay, đã có ít nh t 300 bài quan h đã đư c ký âm. Các bài quan
h đư c gi i thi u m i ch là m t ph n trong kho tàng dân ca quan h đã
đư c khám phá. Kho băng ghi âm hàng nghìn bài quan h c do các ngh
nhân các làng quan h hát hi n v n đư c lưu gi t iS Văn hóa hai
t nh B c Giang và B c Ninh.
Các làn đi u quan h c : La r ng, Đư ng b n Kim Loan, Cây g o,
Giã b n, H la, La h i, Tình tang, Cái , Lên núi, Xu ng sông, Cái h n, cái
, Gió mát trăng thanh, T quý...
- Trang ph c
M u trưng bày b trang ph c c a li n anh và li n ch
Nón quai thao và d i y m th m c a li n ch
Trang ph c quan h bao g m trang ph c c a các li n anh và trang
ph c c a các li n ch . Trong các l h i quan h có c nh ng cu c thi trang
[14]
ph c quan h .
- Li n anh m c áo dài 5 thân, c đ ng, có lá sen, vi n tà, g u to, dài
t i quá đ u g i. Thư ng bên trong m c m t ho c hai áo cánh, sau đó đ n
hai áo dài. Riêng áo dài bên ngoài thư ng màu đen, ch t li u là lương,
the, ho c đ i v i ngư i khá gi hơn thì áo ngoài may b ng đo n m u đen,
cũng có ngư i áo dài ph ngoài may hai l n v i m t l n ngoài b ng lương
ho c the, đo n, l n trong b ng l a m ng màu xanh c m, xanh lá m non,
màu vàng chanh...g i là áo kép[15]. Qu n c a li n anh là qu n dài tr ng,
ng r ng, may ki u có chân què dài t i m t cá chân, ch t li u may qu n
cũng b ng di m bâu, phin, trúc bâu[15], ho c l a tru i màu m gà. Có th t
lưng nh đ th t ch t c p qu n. Đ u li n anh đ i nhi u qu n ho c khăn
x p. Th i trư c, đàn ông còn nhi u ngư i búi tó nên ph i v n tóc b ng
khăn nhi u. Sau này ph n nhi u c t tóc, r đư ng ngôi nên chuy n sang
dùng lo i khăn x p bán s n các c a hàng cho ti n. Cùng v i qu n, áo,
khăn x p, dép,… các li n anh thư ng có thêm nón chóp v i các d ng
chóp lá thư ng ho c chóp d a, có quai l a màu m gà. Ngoài ra cũng
thư ng th y các li n anh dùng ô đen. Các ph ki n khác là khăn tay, lư c,
nh ng "xa x ph m" theo quan ni m th i xưa. Khăn tay b ng l a ho c
b ng v i tr ng r ng, g p n p và gài trong vành khăn, th t lưng ho c trong
túi trong[15].
Trang ph c li n ch thư ng đư c g i là "áo m ba m b y", nghĩa là
li n ch có th m c ba áo dài l ng vào nhau (m ba) ho c b y áo dài l ng
vào nhau (m b y). Tuy nhiên trong th c t , các li n ch thư ng m c áo
m ba[15]. V cơ b n trang ph c bao g m các thành ph n: trong cùng là
m t chi c y m có màu r c r thư ng làm b ng l a tru i nhu m. Y m
thư ng có hai lo i là y m c x (dùng cho trung niên) và y m c vi n
(dùng cho thanh n ). Bên ngoài y m là m t chi c áo cánh màu tr ng,
vàng, ngà. Ngoài cùng là nh ng lư t áo dài năm thân, cách ph i màu
cũng tương t như b trang ph c nam nhưng màu s c tươi hơn. Áo dài
- năm thân c a n , có cài khuy, khác v i ki u t thân th t hai v t trư c[15].
Ch t li u đ may áo đ p nh t th i trư c là the, l a. Áo dài ngoài thư ng
mang màu n n nã như màu nâu già, nâu non, màu đen, màu cánh dán
trong khi áo dài trong thư ng nhu m màu khác nhau: màu cánh sen, màu
hoa hiên, màu thiên thanh, màu h thu , màu vàng chanh, màu vàng c m
v.v. Áo cánh m c trong có th thay b ng v i phin tr ng, l a m gà[15].
Y m thư ng nhu m màu đ (xưa g i là y m th m), vàng thư (hoa
hiên), xanh da tr i (thiên thanh), h ng nh t (cánh sen), h th y (xanh
bi n)... Gi i y m to buông ngoài lưng áo và gi i y m th t vòng quanh eo
r i th t múi phía trư c cùng v i bao và th t lưng[15]. Bao c a các cô gái
quan h xưa thư ng s d ng ch t li u s i se, màu đen, có tua b n hai
đ u bao, kh r ng, có th đ ng túi ti n m ng trong bao r i th t g n
ngang eo, lu n qua lưng áo dài, bó ch t l y ba thân áo trư c, th t múi to
đ che phía trư c b ng[15]. Th t lưng thư ng là lo i bao nh b ng ch ng
1/3 bao, dùng đ th t ch t c p váy vào eo. Cũng tương t y m, th t lưng
làm b ng l a nhu m các màu tươi sáng như màu hoa l u, màu hoa đào,
màu hoa hiên tươi, màu h th y. Th t lưng cũng bu c múi ra phía trư c
đ cùng v i múi bao, múi gi i y m t o nên nh ng múi hoa màu s c phía
trư c ngư i con gái[15].
Li n ch m c váy váy s i, váy l a, đôi khi có ngư i m c váy kép v i
váy trong b ng l a, v i màu, lương, the, đo n; váy ngoài b ng the, l a[15].
Váy màu đen. Ngư i bi t m c váy khéo là không đ váy h t trư c, không
đ váy quây tròn l y ngư i như m c qu n mà ph i thu x p sao cho phía
trư c r hình lư i chai xu ng g n t i mu bàn chân, phía sau hơi h t lên
ch m t m đôi con khoai phía gót chân[15].
Li n ch mang dép cong làm b ng da trâu thu c theo phương pháp
th công; có m t vòng tròn b ng da trên m t dép đ x ngón chân th hai
- khi n khi đi l i, không rơi đư c dép. Mũi dép u n cong và ngư i th làm
dép ph i bi t n n, thu c cho mũi dép c ng, như m t lá ch n nh , che d u
đ u các ngón chân[15]. Ngoài áo, qu n, th t lưng, dép, ngư i li n ch còn
chít khăn m qu , đ i nón quai thao, và th t lưng đeo dây xà tích.
t n Quan h
Quan h là m t lo i hình dân ca c c kỳ phong phú v giai đi u.
Quan h đư c lưu truy n trong dân gian t đ i này sang đ i khác qua
phương th c truy n kh u. Phương th c này là m t y u t giúp cho Quan
h tr thành m t lo i hình dân ca có s lư ng l n bài hát v i giai đi u
khác nhau. Tuy nhiên, cũng chính phương th c này đã làm cho các bài
Quan h lưu truy n trong dân gian b bi n đ i nhi u, th m chí khác h n so
v i ban đ u. Nhi u giai đi u c đã m t h n. M c dù s thay đ i này cũng
làm cho Quan h phát tri n, nhưng trong b i c nh văn hóa Phương Tây
đang xâm nh p m nh m vào Vi t Nam, v n đ b o t n nguyên tr ng
Quan h trong t ng giai đo n phát tri n là vi c làm c p thi t.
T nh ng năm 70 c a Th k trư c, S Văn hóa Hà B c đã ti n
hành sưu t m Quan h . Hàng nghìn bài Quan h , bao g m c các d b n
đã đư c ghi âm t i các làng quan h , v i gi ng hát c a hàng trăm ngh
nhân (Đ n nay h u h t đã ra đi). Sau khi sàng l c và l a ch n, nh c s ,
nhà nghiên c u H ng Thao đã ký âm thành b n nh c, có b sung thêm
m t s ký t riêng đ c trưng cho giai đi u Quan h . Kho ng 300 bài Quan
h hay nh t đã đư c Nhà xu t b n Âm nh c in thành sách. Tuy nhiên,
hàng nghìn bài Quan h đã đư c ghi âm, do các c ngh nhân (đã m t)
hát, ph i đư c b o qu n c c kỳ c n th n. S Văn hóa B c Ninh và B c
Giang ch u trách nhi m lưu gi các cu n băng này c n ph i s hóa toàn
b đ có th lưu gi m t cách dài lâu cho th h mai sau.
nguon tai.lieu . vn
