Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 7 (32) - Thaùng 9/2015 Quan điểm giáo dục hoàn thiện con người trong tư tưởng của Phan Bội Châu Educational point of view for personality perfection in Phan Boi Chau’thought ThS. Trịnh Thị Kim Chi Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia TP.HCM M.A. Trinh Thi Kim Chi University of Social Sciences and Humanities – National University Ho Chi Minh City Tóm tắt Phan Bội Châu (1867 - 1940) là một trong những nhà tư tưởng, nhà cách mạng, nhà văn, nhà thơ, nhà giáo dục tiêu biểu của Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Trong cuộc đời hoạt động của mình, ông đã để lại nhiều tư tưởng có giá trị, là bài học bổ ích trong quá trình phát triển đất nước ta hiện nay. Một trong những tư tưởng quan trọng trong hệ thống tư tưởng của Phan Bội Châu là tư tưởng về giáo dục. Trong quan điểm về giáo dục của mình, Phan Bội Châu không những chỉ rõ mục đích, đối tượng, nội dung giáo dục mà còn chỉ ra những phương pháp, nhằm mở mang trí thức, hoàn thiện nhân cách, nâng cao tinh thần và ý chí của người Việt Nam; để từ đó đứng lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành lại độc lập, tự do cho dân tộc, xây dựng đất nước ngày càng giàu mạnh. Đó là một trong những quan điểm thể hiện tầm nhìn có giá trị nhân văn rất sâu sắc của Phan Bội Châu. Từ khóa: Phan Bội Châu, quan điểm về giáo dục, giá trị nhân văn… Abstract Phan Boi Chau (1867-1940) is one of the thinkers, revolutionaries, writers, poets, educators of Viet Nam at the end of the 19th century and the early 20th century. During his active life, he has left many valuable ideas, useful lessons for the process of developing our country today. One of the important thoughts in Phan Boi Chau’s ideological system is educational ideology. In his education’s view, Phan Boi Chau not only specifies the purpose, objective and the content of education but also points out the educational methods, in order to expand knowledge, improve personality, elevates the sense and will of the Vietnamese; from which to stand up to expel the French colonial government, struggle for the independence and freedom of the nation, building the country more wealthy. This is one of the views expresses the kindness of Phan Boi Chau, with deeply humanistic value. Keywords: Phan Boi Chau, educational view, deeply humanistic value… 1. Đặt vấn đề Nam, cũng như tiếp thu có chọn lọc tinh Trên cơ sở đặc điểm, yêu cầu của lịch thần nhân văn trong văn hoá phương Đông sử xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu và phương Tây, những giá trị nhân văn thế kỷ XX, bằng sự kế thừa những giá trị trong tư tưởng Phan Bội Châu đã hình nhân văn trong truyền thống văn hoá Việt thành và phát triển. 81
- QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU “Nhân văn”, nguyên nghĩa là cái đẹp mở mang, dân khí sẽ lớn mạnh, dân quyền của con người, hay rộng hơn là văn hoá sẽ phát đạt”(1) - một trong những cơ sở và con người. Chủ nghĩa nhân văn là chủ phương thức để duy tân, cách mạng, đánh nghĩa lấy con người làm trung tâm, đề cao đuổi giặc Pháp, giải phóng cho nhân dân và giá trị và phẩm chất cao đẹp của con người. dân tộc Việt Nam, xây dựng, kiến thiết đất Cùng với những quan điểm đề cao vai nước ta hùng cường, phồn vinh. Giáo dục, trò, giá trị con người và lòng yêu thương, theo Phan Bội Châu còn là cái gốc để xây quý trọng con người, yêu quý giống nòi, dựng nền chính trị - xã hội. Vì thế, trong đất nước; đặc biệt là lý tưởng giải phóng tác phẩm Tân Việt Nam, Phan Bội Châu đã con người, quan điểm về việc giáo dục viết: “Việc giáo dục là cái khuôn đúc hoàn thiện con người của Phan Bội Châu người. Quan lại, binh lính cũng từ đó mà cũng là một trong những nội dung thể hiện ra. Giáo dục cũng là cái gốc để gây dựng tinh thần và giá trị nhân văn sâu sắc. Nếu nền chính trị. Thuế khoá, hình pháp, mọi bỏ qua những hạn chế do sự chế định của sự đều do đó mà định”(2). điều kiện lịch sử, quan điểm giáo dục của Nhưng theo Phan Bội Châu, giáo dục Phan Bội Châu vẫn có ý nghĩa nhất định trở thành nhiệm vụ hết sức cơ bản và cấp đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo ở Việt bách đối với nước ta, không chỉ vì vai trò Nam hiện nay. to lớn của nó đối với việc hoàn thiện con 2. Nội dung cơ bản trong quan điểm người và sự phát triển đất nước, mà còn vì giáo dục của Phan Bội Châu người dân nước ta vẫn còn chìm đắm trong 2.1. Quan điểm của Phan Bội Châu ngu muội, tối tăm, khiến cho dân trí kém, về vai trò và mục đích của giáo dục dân khí yếu, cuộc sống nghèo hèn; người Là một nhà văn hoá lớn và một nhà dân chỉ biết cam chịu, phục tùng, cung đốn cách mạng nhiệt thành, với lòng yêu nước, cho bọn độc phu, dung nhân. Đó chính là thương dân thiết tha và lòng tự tôn dân tộc điều kiện cho thực dân Pháp cai trị, áp bức cao cả, Phan Bội Châu rất quan tâm đến nước ta, là nguyên nhân để bọn thống trị đè việc giáo dục cho người dân Việt Nam. đầu cưỡi cổ, bóc lột dân ta. Phan Bội Châu Hơn thế nữa, chính trong quá trình hoạt viết: “Người nước ta ngày nay còn chìm động thực tiễn vận động duy tân, cách đắm trong giấc ngủ miên man, còn rúc sâu mạng hết sức sôi nổi, Phan Bội Châu có vào trong cái ngu dại, cuồng si”(3). Ông nhiều điều kiện để quan sát, học hỏi, đúc đau xót, lo lắng cho đời sống cực khổ, trình kết kinh nghiệm về giáo dục của các nước; độ thấp kém, tinh thần nhu nhược, ý thức và cũng chính từ thực tiễn đó đã giúp ông lạc hậu, tầm nhìn thiển cận của người dân nhận thức rất rõ vai trò và sự cần thiết của nước ta. Ngoài cuộc sống ăn uống, trai gái giáo dục đối với công cuộc đấu tranh giải tầm thường, người dân không hề biết đến phóng dân tộc và kiến thiết đất nước. Theo dân quyền, quốc mệnh và sự nghiệp; ngoài Phan Bội Châu, giáo dục không chỉ là cái đời sống chật hẹp, quẩn quanh với cửa nhà, khuôn đúc đào tạo, rèn luyện con người, để làng xóm của mình, người dân cũng không từ đó mở mang tri thức, phát triển tâm hồn hề biết đến một thế giới nào khác hơn. và nhân cách con người Việt Nam, mà còn Phan Bội Châu viết: “dân ta ngu ngốc dại là cơ sở nâng cao tinh thần yêu nước và ý khờ, không biết giành dân quốc, giữ quốc thức dân tộc, góp phần phát triển hoàn mệnh. Chỉ ngày đêm lo hết lòng hết sức thiện con người Việt Nam. Phan Bội Châu đem máu mỡ của mình cung đốn cho bọn khẳng định, giáo dục là làm cho “dân trí sẽ độc phu, dung nhân uống nuốt! Than ôi! 82
- TRỊNH THỊ KIM CHI Thật đáng thương thay!”(4); và “ngoài cửa giáo dục, qua các bài viết và các tác phẩm nhà làng xóm của mình, dân nước ta không của ông, như Tân Việt Nam, Hải ngoại biết còn có cái thế giới nào nữa; ngoài ăn huyết thư, Vấn đề giáo dục - công dụng và uống gái trai, không biết còn có cái sự giá trị của văn chương, Nam quốc dân tu nghiệp gì nữa. Thật là cực kỳ ngu dại”(5). tri, Nữ quốc dân tu tri, Thuốc chữa bệnh Không những thế, từ khi xâm lược và cai nghèo, Thiên hồ, Đế hồ!… Ông đã phân trị nước ta, với chiêu bài “khai hoá”, thực tích, giải nghĩa làm rõ quan niệm về giáo dân Pháp đã dùng chính sách ngu dân hiểm dục; ông cũng đã trình bày khá hệ thống về độc, không chú ý đến phát triển giáo dục; phương châm, nội dung giáo dục; và ông một mặt, chúng vẫn chủ trương duy trì một cũng đã chỉ rõ mục đích, ý nghĩa cao cả nền giáo dục hủ lậu; và mặt khác, hơn thế, nhất của giáo dục, trong đó theo ông, giáo sau đó chúng lại chú tâm xây dựng một nền dục là để nâng cao trí tuệ, tâm hồn và ý giáo dục nô lệ, khiến cho dân ta chỉ biết thức của con người Việt Nam; từ đó người ngoan ngoãn phục tùng, để chúng dễ bề cai Việt Nam mới có đủ trình độ, bản lĩnh trị. Trong tác phẩm Thiên hồ! Đế hồ! Phan đứng lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành Bội Châu đã vạch rõ dã tâm ấy của thực lại quyền tự do, độc lập cho chính mình và dân Pháp, rằng: “Từ sau khi mất nước, cố cho dân tộc. Giáo dục không chỉ có ý nghĩa nhiên người Pháp chẳng những không đem và tác dụng đối với việc nâng cao giá trị lại cho người Việt Nam một nền giáo dục làm người của mỗi người, mà rộng lớn tốt đẹp, mà họ ngày càng cưỡng bức người hơn, nó còn có ý nghĩa to lớn đối với vận Việt Nam theo nền giáo dục nô lệ, trâu mệnh và sự phát triển của quốc gia, dân ngựa. Khi mới chiếm Việt Nam, người tộc. Giáo dục sẽ góp phần làm cho mọi Pháp rất khuyến khích cái học từ chương, người biết hy sinh lợi ích riêng tư cho lợi khoa cử, như văn bát cổ, thơ phú, huấn hỗ, ích chung, làm cho đất nước giàu mạnh. từ chương”(6). Còn với nền giáo dục mới, Phan Bội Châu viết: “Có chú trọng giáo mà sau này thực dân Pháp đem ra thi hành dục thì mới bỏ được việc riêng tư mà theo ở nước ta, Phan Bội Châu cho rằng đó chỉ công lợi, mà làm cho nước nhà giàu mạnh là nền giáo dục có tính nô dịch, “chỉ làm tiến tới”(9). cho người Việt Nam trở thành những con 2.2. Quan điểm của Phan Bội Châu về trâu, con ngựa cực kỳ ngoan ngoãn, những khái niệm giáo dục và đối tượng giáo dục tên nô lệ mắt mù, tai điếc, chân tay tê liệt Trong quan điểm giáo dục hoàn thiện mà thôi. Đáng thương biết chừng nào!”(7). con người, Phan Bội Châu đã phân tích và Vì thế, nhiệm vụ phát triển giáo dục để mở lý giải khá sâu sắc ý nghĩa của khái niệm mang tri thức, phát triển nhân cách, nâng giáo dục. Trong bài Vấn đề giáo dục - công cao giá trị và ý thức của người dân Việt dụng và giá trị của văn chương, ông viết: Nam, theo Phan Bội Châu, càng trở thành “hai chữ giáo dục nguyên ở Hán văn mà nhiệm vụ cấp thiết. Đó cũng chính là điều bây giờ đã thành ra tiếng Quốc ngữ, giáo Phan Bội Châu ngày đêm trăn trở, tâm nghĩa là dạy, dục nghĩa là nuôi”(10), “vô niệm. Trong bài Vấn đề giáo dục ở nước luận Âu hay Á, Đông hay Tây, giống da ta, Phan Bội Châu đã khẳng định: “Vấn đề trắng hay da vàng, nhất thiết phải lo sự thuộc về giáo dục là một việc cần thiết của sống, mà sở dĩ bảo tồn được sự sống, tất nước ta lúc bấy giờ”(8). cần phải có nuôi. Sự nuôi tất phải có hai Phan Bội Châu đã giành rất nhiều tâm phương pháp, một là nuôi xác thịt, hai là huyết nghiên cứu, đề xuất những vấn đề về nuôi tinh thần, tinh thần có được khôn 83
- QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU thiêng, thì xác thịt mới là hữu dụng, mà lại “Người lính có nhiệm vụ giúp người ruộng, xác thịt có được mạnh giỏi, thì tinh thần người đi buôn, mở đất dời dân, làm cho thế mới có chỗ dựa vào. Vì vậy mà giáo dục nước thêm mạnh, quyền dân thêm lớn. Nếu không thể một này nào thiếu được”(11). không có giáo dục chu đáo thì làm sao Phan Bội Châu cho rằng giáo dục là người lính dám bỏ mình vì nước, vì thương công việc chung của chính phủ và toàn xã yêu đồng bào, gây dựng cơ nghiệp, nước hội. Đó là việc cần thiết cho mọi người, bởi nhà ngày một thịnh…”(15). “chúng ta học cốt là để học làm người”(12), “Phụ nữ là người có trách nhiệm làm không phân biệt lớn hay nhỏ, trai hay gái, mẹ tốt, làm vợ hiền, biết việc văn thơ, hay giàu hay nghèo, sang hay hèn. Phan Bội nghề buôn bán, khéo đường dạy dỗ con Châu đã viết: “Mọi việc mà dân ta cần học em, giúp đỡ quân lính. Mẹ tốt thì sinh được đều mời thầy, mở trường để cho người con ngoan, vợ hiền thì được chồng nước ta bất kỳ giàu nghèo, sang hèn, trai giỏi”(16). Hơn thế, Phan Bội Châu còn gái, hễ từ năm tuổi trở lên, thì vào học ở khẳng định, nếu trong nước “không có phụ trường ấu trĩ viện để chịu sự giáo dục của nữ yêu nước, thì nước ấy sẽ làm đầy tớ cho bậc ấu trĩ; tám tuổi trở lên, thì vào trường người mà thôi. Nước mà được duy tân thì tiểu học để chịu sự giáo dục của bậc tiểu việc giáo dục nữ giới là quan trọng lắm. học; mười bốn tuổi trở lên thì vào học ở Sách để dạy cho chị em phụ nữ phải chọn trường trung học để chịu sự giáo dục của những sách hay sách tốt. Trường học để dạy bâc trung học; đến mười tám tuổi, tài chất cho chị em phụ nữ phải chọn những thầy đã khá, thì vào trường cao đẳng để chịu sự giáo tốt và giỏi hơn… Làm thế nào để phụ giáo dục của trường cao đẳng chuyên nữ trong nước, người nào cũng muốn làm nghiệp”(13). Ngoài ra, ông còn chủ trương bà mẹ tốt, cũng muốn làm người vợ hiền, “đặt Viện từ thiện cảm hoá để giáo hoá cũng muốn làm người phụ nữ tài giỏi”(17). người bị tội phải giam cầm; lập trường dạy 2.3. Quan điểm của Phan Bội Châu người mù, người câm, người điếc, người về nội dung, phương châm và cách thức tàn tật đáng thương; lập nhà nuôi trẻ mồ giáo dục côi, nhà nuôi người già yếu, nhà hộ sinh Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết của lịch cho bà đẻ. Trường học của trẻ nghèo khó, sử xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu mồ côi phải do các thầy giáo có tài học, có thế kỷ XX, đó là vấn đề giải phóng con lòng thương người dạy bảo, chăm sóc người, giải phóng dân tộc, Phan Bội Châu khiến cho dân ta được hưởng thái bình rất chú trọng đến nội dung giáo dục. Ông hạnh phúc”(14). cho rằng nội dung giáo dục phải toàn diện; Đặc biệt, Phan Bội Châu rất quan tâm phải giáo dục cả trí dục, đức dục và thể đến việc giáo dục binh lính và phụ nữ. Bởi dục; giáo dục cả tri thức khoa học tự nhiên vì, binh lính là những người phải đem cả đến khoa học xã hội; giáo dục các phẩm tính mạng của mình để giữ gìn đất nước, chất đạo đức, từ nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, bảo vệ, giúp đỡ mọi người dân trong xã kính đễ, cần, kiệm, trung thực, thành tín, hội. Còn phụ nữ là những người có trách liêm sỉ đến công, dung, ngôn, hạnh. Đặc nhiệm to lớn trong xã hội, với thiên chức biệt, với quan điểm hết sức tiến bộ, Phan làm mẹ, làm vợ, nuôi dạy con cái, giúp đỡ Bội Châu chủ trương cần phải giáo dục chồng con và là người có ảnh hưởng trực những tri thức mới về khoa học, về kinh tế, tiếp đến trí tuệ, tình cảm và nhân cách của quân sự, luật học, thông tin, về công con trẻ ngay từ nhỏ. Phan Bội Châu viết: nghiệp, nông nghiệp, thương nghiệp, lâm 84
- TRỊNH THỊ KIM CHI nghiệp, y học và các vấn đề mới về tư cũng đã đưa ra một phương châm giáo dục tưởng, chính trị - xã hội, như tư tưởng về cho nền giáo dục nước nhà, rằng: “nên chia dân chủ, dân quyền, quốc quyền, độc lập, ra làm ba thời kỳ. Kẻ còn bé từ sáu tuổi sắp tự cường, tự do, bình đẳng. Khái quát lại, lên đến mười, sáu tuổi là thời kỳ thứ nhất, đó là giáo dục cho người Việt Nam hiểu chỉ nên cho học bằng cách giáo dục cũ, biết về đạo làm người, như: đạo làm con, luyện tập cho nó lấy luân lý đạo đức xưa, đạo làm cha, đạo làm mẹ; là giáo dục nghĩa mà công khoá ở trong thời giờ học, chuyên vụ làm người, như: nghĩa vụ đối với mình, chú trọng về Quốc ngữ và Hán văn, và cho nghĩa vụ đối với gia đình, nghĩa vụ đối với nó biết được nhiều phổ thông thường thức, xã hội, nghĩa vụ đối với quốc gia, dân ví như nuôi đứa bé con thì cứ cho nó uống tộc… Trong đó, cần chú ý giáo dục lòng sữa mẹ, đó là thời kỳ đầu hết đó vậy. Còn yêu nước, ý thức dân tộc và giáo dục lên nữa là thời kỳ thứ hai, quốc dân từ những điều có ích cho dân cho nước. Phan mười sáu tuổi sắp lên cho đến hai mươi Bội Châu viết: “trên triều đình, dưới xã hội bốn, hai mươi lăm tuổi thì dùng bằng cách đều hết lòng chăm nom về việc giáo dục, giáo dục mới, chuyên dạy cho nó bằng Tây đức dục, thể dục, không sót sự gì. Học văn, mà cũng pha vào ít Hán văn, nhưng Trung Quốc, học Nhật Bản, học châu Âu, chú trọng thứ nhất là khoa học trí thức, cốt học đủ các điều. Các ấu trĩ viện, dục anh đào tạo cho thành một nhân tài hữu dụng, viện, các trường tiểu học, trung học, đại sẽ để đón người lấy trào lưu hiện tại và học khắp thành thị thôn quê chỗ nào cũng tương lai, đó là thời kỳ thứ hai vậy. Lại tiến có… Cách thức mở trường, sắp xếp việc lên một thời kỳ nữa tức là thời kỳ thứ ba… học, việc dạy và bổ nhiệm những người Đó là giáo dục bằng một cách Âu Á hỗn học đã thành tài, đều bắt chước cái hay cái hợp, tân cựu điều hoà”(19). tốt của các nước như Nhật Bản và châu Âu. 3. Kết luận Học triết học, văn học, sử học, chính trị, Có thể nói, quan điểm về giáo dục và kinh tế, quân sự, luật pháp… Học công sự quan tâm giáo dục hoàn thiện cho con nghiệp, thương nghiệp, nông nghiệp, nữ người Việt Nam trong tư tưởng của Phan công, y thuật, lâm nghiệp… Lại trước khi Bội Châu là một trong những quan điểm vào trường tiểu học, thì mọi người đã biết thể hiện tâm huyết của ông, mang giá trị chữ Quốc ngữ, đã xem được báo chí, đọc nhân văn sâu sắc. Giáo dục, theo Phan Bội biết tin tức mới lạ; đọc được các bài luận Châu không chỉ là cái khuôn đúc nhằm đào bàn. Dân trí được mở mang từ đó. Khi đã tạo, rèn luyện, mở mang trí tuệ, phát triển vào trường tiểu học rồi, thì hết lòng học tâm hồn, nhân cách và giá trị của người hành mới gây lên tư cách dân nước được. Việt Nam, mà còn nâng cao tinh thần yêu Hơn nữa, sách học tiểu học, trung học, đại nước, ý thức dân tộc của người Việt Nam, học thời có Bộ Giáo dục biên soạn có châm hoàn thiện con người Việt Nam; để từ đó chước với lời nghị bàn, xét duyệt chung nhân dân ta có đủ tài năng và bản lĩnh đứng trong nghị viện. Tất cả mọi nội dung của lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành lại độc sách chỉ nhằm mở mang lòng dân yêu nước lập, tự do cho dân tộc, xây dựng đất nước và lòng tin yêu lẫn nhau, khai dân trí, giúp ngày càng giàu mạnh. Những quan điểm đó dân quyền, khiến cho ai ai cũng tiến bộ của Phan Bội Châu vẫn là bài học bổ ích ngày ngàn dặm.”(18). đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo ở Việt Với tâm nguyện suốt đời chăm lo giáo Nam hiện nay. dục cho người dân nước ta, Phan Bội Châu 85
- QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU Chú thích: (18) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184-185. (1) Phan Bội Châu: Toàn tập, t. 2, Nxb Thuận (19) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.215. Hoá, Huế, 2001, tr. 179. TÀI LIỆU THAM KHẢO (2) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184. (3) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.121. 1. Phan Bội Châu (2001), Toàn tập (10 tập), (4) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.179. Nxb Thuận Hóa, Huế. (5) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.122. 2. Trần Văn Giàu (1996), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ XIX đến (6) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.5, sđd, tr.280. Cách mạng Tháng Tám (3 tập), Nxb Chính trị (7) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.5, sđd, tr.281. quốc gia, Hà Nội,. (8) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.213. 3. Chương Thâu (2012), Phan Bội Châu nhà yêu nước, nhà văn hóa lớn, Nxb Văn hóa - (9) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185. Thông tin, Hà Nội. (10) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd 001, tr.213. 4. Chương Thâu (2005), Văn thơ Phan Bội Châu, (11) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.213. Nxb Nghệ An. (12) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.9, sđd, tr.259. 5. Shiraishi (2000), (Nguyễn Như Diệm dịch), Phong trào dân tộc Việt Nam và quan hệ của (13) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184. nó với Nhật Bản và châu Á: Tư tưởng của (14) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.189. Phan Bội Châu về cách mạng thế giới, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. (15) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185. 6. Nguyễn Q.Thắng (1991), Từ điển nhân vật (16) Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185. lịch sử Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, (17) Phan Bội Châu: Toàn tập, t. 2, sđd, tr.185 - 186. Hà Nội. Ngày nhận bài: 28/5/2015 Biên tập xong: 15/9/2015 Duyệt đăng: 20/9/2015 86
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học