Phê bình báo chí - một hoạt động cần thiết của văn hóa truyền thông

PHÊ BÌNH BÁO CHÍ – M T HO T
NG C N THI T
C A VĂN HÓA TRUY N THÔNG
TS. Tr nh Th Bích Liên∗

các hình thái ý th c xã h i g n gũi v i báo chí như văn h c, sân kh u, i n nh, âm
nh c..., v cơ b n, th c ti n sáng t o

ng hành khá thư ng xuyên v i ho t

ó lý lu n phê bình luôn óng vai trò t ng k t, th m
năng hư ng
báo chí

ng lý lu n phê bình.

nh, ánh giá, th m chí th c hi n ch c

o thi t th c cho quá trình sáng t o c a các ch th . Còn trong ph m vi ho t

ng

ta, m i quan h tương h gi a 3 bình di n: sáng t o, nghiên c u lý lu n và phê bình

nhìn chung ít có ư c hi u ng tương tác như ý. Riêng b ph n phê bình báo chí v i tư cách là
m t ho t

ng h c thu t nh m vào

nh giá, phê bình các s n ph m nghiên c u và sáng t o tác

ph m báo chí thì còn khá nhi u b t c p. Trong ph m vi gi i h n c a bài vi t này, bư c
tôi xin bàn t i nh ng bi u hi n phát tri n thi u cân b ng c a ho t
tương quan v i ho t

ng phê bình báo chí trong

ng nghiên c u lý lu n và th c ti n sáng t o, t

phương hư ng nh m thúc

y s phát tri n c a ho t

u chúng

ó phác th o nh ng

ng phê bình báo chí hi n nay, góp ph n

nh hư ng và làm lành m nh hóa môi trư ng văn hóa truy n thông th i kỳ h i nh p.
1. Phê bình báo chí hi n nay còn thi u cân b ng h th ng
Trong th i kỳ

i m i, h i nh p và phát tri n, chúng ta ã có ư c nh ng thành t u nghiên

c u lý lu n báo chí r t áng ghi nh n. H th ng các giáo trình lý lu n v nghi p v báo chí ã
ư c hình thành và xác l p

n t ng lo i hình, lo i th báo chí cơ b n. Nh ng thành t u nghiên

c u báo chí h c c a các nư c ã ư c gi i thi u và c p nh t khá thư ng xuyên. Nhi u công trình
nghiên c u dư i d ng chuyên lu n và tài li u tham kh o v báo chí h c nói chung, v các tác gia
hay th lo i báo chí nói riêng càng góp ph n khơi thêm nh ng chi u sâu m i cho tư duy nghiên
c u khoa h c v báo chí. Th c ti n sáng t o tác ph m báo chí c a ta cũng ã vươn t i nh ng t m
cao m i chưa t ng có c v quy mô s lư ng và ch t lư ng nh không gian văn hoá dân ch
∗

H c vi n Báo chí và Tuyên truy n

thoáng r ng và c i m . Chưa bao gi chúng ta có ư c m t di n m o
và thăng hoa như hi n nay. T c
l n m nh c a m t

i s ng báo chí sôi

ng

hình thành nhanh chóng c a các ơn v báo chí m i cùng s

i ngũ các nhà báo thu c

các lo i hình báo chí khác nhau ã cho th y s c

s ng và uy l c to l n c a n n báo chí nư c nhà.
T khi

i m i và h i nh p,

i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí ã có ư c s

b t phá, vươn t m ngo n m c, x ng áng là công c

c l c ph ng s cho s nghi p

di n c a

ng c a ho t

t nư c. Nhìn vào b c tranh

i s ng sôi

báo chí, chúng ta có th kỳ v ng vào kh năng h i nh p năng

i m i toàn

ng nghiên c u và sáng t o

ng c a báo chí nư c nhà trong xu

th phát tri n chung c a báo chí khu v c và th gi i.
Ch ng nh ng chưa có ư c bư c chân
sáng t o tác ph m, ho t

ng phê bình báo chí

ng hành tin c y cùng v i

ta trong nh ng năm qua ã hi n di n trong m t

di n m o nh t nh t, thi u cân b ng h th ng v i các ch nh th khác c a
chung. Chúng ta có m t

i ngũ ông

i s ng nghiên c u và

i s ng báo chí nói

o các nhà báo tr c ti p tác nghi p và sáng t o tác ph m

báo chí trên m i ph m vi cu c s ng xã h i khác nhau. Chúng ta cũng ã có m t
các nhà nghiên c u và gi ng d y báo chí chuyên nghi p. Trong khi ó
phê bình báo chí nhi t tâm và t n tu v i úng nghĩa lao
báo chí hàng năm ư c trao cho

i ngũ không ít

ta chưa h có m t cây bút

ng phê bình ích th c. Gi i thư ng

các th lo i tin, bài, phóng s , bình lu n, bút ký, i u tra…,

song xưa nay chưa h có bài báo nào ư c gi i l i thu c th lo i phê bình báo chí.
Quy lu t sáng t o các giá tr tinh th n c a nhân lo i cho th y, ã có s sáng t o thư ng kéo
theo s hi n di n c a ho t

ng phê bình, ánh giá. Vì th , s xu t hi n có ph n quá vênh l ch so

v i th c ti n sáng t o tác ph m c a phê bình báo chí ã ph n nào ph n ánh tình tr ng phát tri n
thi u cân b ng h th ng t i m c khó ch p nh n c a n n báo chí chúng ta. Trong tương quan so
sánh v i

i s ng văn h c, âm nh c, h i ho , sân kh u, i n nh…,

lãnh

a báo chí dư ng như

chưa có ch

ng x ng áng cho ho t

ng phê bình v i tư cách là m t m t xích quan tr ng góp

ph n hư ng

o cho s phát tri n lành m nh c a báo chí trên c bình di n n i dung tư tư ng và

c u trúc hình th c sáng t o. Công b ng mà nói phê bình báo chí
m nh t, s ng nh và “ăn theo” ho t
v i tư cách là m t ho t

ta hi n m i ch là m t b ph n

ng nghiên c u lý lu n. Chúng ta chưa có phê bình báo chí

ng khoa h c t n t i

c l p,

ng

ng bên c nh các ho t

ng nghiên

c u lý lu n và sáng ta tác ph m báo chí. M t s
các chính tr gia, các nhà lãnh
cáo, ngh

ánh giá khái quát hay nh n xét v báo chí c a

o qu n lý báo chí ho c c a gi i nghiên c u thông qua các báo

nh, ch th hay các bài vi t… ôi khi có hơi hư ng phê bình

góc

phê phán, nh c

nh khi có bi u hi n nào ó l ch l c v tư tư ng. Tuy nhiên t t c ch là nh ng khái quát chung,
không ch m t g i tên hi n tư ng nào c th
t

ngư i c m bút có d p chiêm nghiêm, u n n n và

i u ch nh hành vi sáng t o c a mình .V l i, phê bình toàn di n không ch d ng l i

phê phán v v n

nh ng

n i dung tư tư ng mà còn bao g m c các khía c nh c u trúc hình th c sáng

t o n a. Ch có phê bình sâu s c và toàn di n v m i c p

c u thành ch nh th c a

i s ng báo

chí m i góp ph n làm giàu thêm ti m năng tri thưc sáng t o và nghiên c u c a ngư i làm báo.
M ts

n ph m báo chí có duy trì khá

y u trong ho t

u

n m c “d n vư n” nh m phê bình nh ng non

ng sáng t o báo chí nhưng cũng l i ch thiên v phê phán v n v t chuy n s

d ng câu t ch nghĩa chưa chu n, chưa hay…tuy t nhiên chưa th y bài vi t nào có kh năng m
r ng năng l c “d n vư n”

n các bình di n hình th c như k t c u, t ch c chi ti t, ngôn t , ý

tư ng, quan ni m c a ch th sáng t o… Nghiên c u, phê bình báo chí hi n

i chuyên nghi p r t

c n thi t ph i t o l p ư c tư duy phê bình toàn di n v m i y u t c u thành ch nh th

i s ng

báo chí.
Phê bình nh m u n n n k p th i nh ng sai sót và

nh hư ng tích c c cho ho t

ng báo chí

cũng chưa ư c ý th c như m t công vi c thư ng xuyên. Dư ng như phê bình báo chí c a ta hi n
nay ch chú tâm vào ph n ng n, thiên v x lý h u qu khi “s
năng l c phòng ng a c a m t n n phê bình giàu tính năng ch

ã r i”. Chúng ta chưa có ư c
ng tích c c, có th t o ư c s c

kháng t giác trong ý th c sáng t o c a các nhà báo. Thư ng tr c ý th c phê bình và t phê
bình cũng là th công năng

i tr ng hi u qu nh m ph n v l i nh ng nguy cơ sai sót t trong

ti m th c c a ngư i c m bút.
Phê bình báo chí c a ta hi n nay cũng m i ch d ng l i
kinh nghi m” ho c x lý “kín” trong các cu c h p giao ban
lý. Phê bình chưa tr thành m t ho t
thông tin

các trao

i, nh n xét nh m “rút

nh kỳ c a các c p lãnh

ng chuyên môn dân ch công khai trên các phương ti n

i chúng, do v y chưa t o ư c hi u ng lan to r ng rãi t i ông

ngư i làm báo.

o vá qu n

o

i ngũ nh ng

Nh ng phác th o trên cho th y tình tr ng phát tri n c a phê bình báo chí trong tương quan
h th ng c a

i s ng báo chí hi n v n còn nhi u b t c p khi n phê bình tr nên l c i u trư c s

phát tri n khá n

nh c a

vênh l ch h th ng di n ra

i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí. Tình tr ng phát tri n
lãnh

gây tr ng i không ít cho ho t

a phê bình - m t m t xích quan tr ng c a

i s ng báo chí s

ng báo chí nói chung. Phê bình báo chí lành m nh và úng

hư ng có giá tr như m t th “bi t dư c” có kh năng phòng ng a và ch a tr các căn b nh c h u
c a báo chí c v ý th c tư tư ng l n hình th c t ch c quá trình sáng t o tác ph m báo chí. S
phát tri n hài hoà c a phê bình báo chí cũng góp ph n c ng c b n ch c thêm trong ý th c sáng
t o c a ngư i làm báo v các nguyên lý lý lu n báo chí cơ b n, do ó nó kéo g n l i kho ng cách
gi a lý lu n và th c ti n sáng t o trong m t cơ c u quan h tương tác th ng nh t, h u cơ c a

i

s ng báo chí.
2.

phê bình báo chí tr thành m t m t xích c a văn hóa truy n thông
S tr m l ng c a phê bình báo chí ã t ng trư ng di n trong l ch s . Quan ni m s ng “dĩ

hoà vi quý”, truy n th ng ng x vi tình c a ngư i Vi t là m t trong nh ng căn nguyên chi ph i
thi u tích c c t i nh p

phát tri n b t thư ng c a phê bình báo chí

s phát tri n c a phê bình báo chí theo k p v i à phát tri n c a

nư c ta hi n nay. Thúc

y

i s ng nghiên c u lý lu n và

sáng t o báo chí do v y là công vi c c a c m t quá trình dài lâu, ph c t p, có liên quan t i t t c
các ngành, các c p và m i ch th ho t

ng báo chí. Bư c

phương hư ng cơ b n v i mong mu n góp ph n ưa

u xin ư c phác th o m t vài

i s ng báo chí phát tri n lên m t t m vóc

m i.
2.1. V nh n th c
Vi c tăng cư ng và thúc

y s phát tri n c a phê bình báo chí hi n nay ph i ư c khơi d y

trư c h t t vi c nâng cao nh n th c v vai trò, v trí, tính năng và các nguyên t c phê bình báo
chí hi n

i trong khuôn kh lu t pháp cùng

ti p ho c gián ti p tham gia ho t

o

c ngh nghi p cho m i t ch c, cá nhân tr c

ng báo chí. Phê bình ã

quy n c a các cơ quan ch c năng hay các nhà lãnh

n lúc không còn ch là công tác

c

o báo chí mà là công vi c bình thư ng c a

t t c m i ngư i có nhi t tâm v i báo chí nư c nhà. Ho t

ng phê bình báo chí, n u không thu c

nh ng n i dung thông tin nh y c m, c n ph i ư c ph c p r ng rãi t i m i ngõ ngách c a không
gian giao ti p xã h i theo hư ng công chúng hoá phê bình báo chí.
2.2. V t ch c hành

ng

Các cơ quan ch c năng qu n lý và các cơ quan ch qu n báo chí c n có các bi n pháp thu
hút ông

o l c lư ng xã h i, các t ng l p công chúng tham gia tích c c vào ho t

ng phê bình

báo chí nh m k p th i phát hi n nh ng “h t s n”, nh ng tỳ v t trong các s n ph m nghiên c u lý
lu n và sáng t o báo chí c trên bình di n n i dung tư tư ng và hình th c th hi n. Ch tài thư ng
ph t thích áng s góp ph n gi v ng m i quan h tương tác gi a

i s ng báo chí và ông

o

công chúng ti p nh n. Các n ph m, cơ quan báo chí c n hình thành và duy trì thư ng xuyên các
chuyên m c trao

i, phê bình báo chí như m t nh p c u g n k t báo chí v i công chúng ti p nh n

báo chí. Nh ng tác ph m báo chí t t ho c nh ng bài vi t còn non y u v m t s phương di n nào
ó c n ư c thông tin trao

i, phê bình, ánh giá k p th i. Theo

nh kỳ, gi i thư ng báo chí

hàng năm c n có thêm t l gi i thư ng cho các tác ph m nghiên c u lý lu n và phê bình báo chí
xu t s c (âu này ch ch y u trao gi i cho lĩnh v c sáng t o tác ph m báo chí).

các H i, Chi h i

nhà báo, n u i u ki n cho phép có th thành l p các Ti u ban nghiên c u lý lu n và phê bình báo
chí; C n s m hình thành m t l c lư ng nh ng ngư i có chuyên môn sâu v phê bình báo chí
có th

m trách công vi c này m t cách chuyên nghi p hơn.

có ư c hi u qu tích c c và sâu

r ng, nh ng tác ph m báo chí m c sai l m, thi u sót (n u không ph i là nh ng v n
c n ư c t ch c trao

i, phê bình công khai giúp ông

nh y c m),

o ngư i làm báo có i u ki n ti p c n

và rút kinh nghi m.
2.3. V

ào t o, b i dư ng

Ho t
v n

ng phê bình báo chí hi n nay ã

lý thuy t khái quát

n lúc c n ph i ư c h th ng hoá thành nh ng

trư c m t hình thành n i dung Chuyên

Phê bình báo chí, ti n t i

nh hình môn h c Phê bình báo chí có m t trong khung chương trình ào t o và b i dư ng báo
chí . Ngư i h c ngh báo chí c n s m ư c trang b nh ng tri th c cơ b n v c u trúc lý thuy t
c a B môn Phê bình báo chí như: vai trò, v trí, ch c năng, các nguyên t c và cách th c phê bình
báo chí hi n

i...C n có cơ ch

an xen h p lý gi a thông tin lý lu n v phê bình báo chí v i

th c hành phê bình nh ng hi n tư ng báo chí c th . Nh ng tác gia, tác ph m, trào lưu, xu hư ng