Xem mẫu
- 247 PHÁT TRIỂN VỐN TỪ HÁN VIỆT CHO SINH VIÊN HƢỚNG TỚI VIỆC GIẢNG DẠY MÔN TIẾNG VIỆT Ở TRƢỜNG TIỂU HỌC. Thạc sỹ, GVC: Bùi Văn Dược Khoa Tiểu học, trường Cao đẳng Sư phạm Hòa Bình Tóm tắt: Từ Hán Việt là lớp từ vay mược có một vị trí quan trọng trong hệ thống từ vựng tiếng Việt và được sử dụng rộng rãi trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Nếu không có những hiểu biết cơ bản, không có vốn từ Hán Việt phong phú, không hiểu nghĩa của từ sẽ ảnh hưởng không nhỏ tới việc tiếp nhận văn bản. Với sinh viên khoa Tiểu học, việc nghiên cứu tìm hiểu từ Hán Việt sẽ góp phần phục vụ việc giảng dạy môn Tiếng Việt cho học sinh Tiểu học. Bài viết sẽ đưa ra một số định hướng cơ bản giúp sinh viên khoa Tiểu học trường Cao đẳng Sư phạm Hòa Bình nắm chắc các kiến thức về từ Hán Việt như cấu tạo và cách nhận diện từ Hán Việt, các biện pháp giải nghĩa từ Hán Việt, đặc biệt là việc vận dụng thực hành để giải nghĩa các từ Hán Việt khi dạy các văn bản trong sách giáo khoa Tiếng Việt ở Tiểu học, qua đó góp phần phát triển năng lực dạy học bộ môn tiếng Việt cho sinh viên Cao đẳng Tiểu học, đáp ứng yêu cầu nghề nghiệp khi ra trường. I. Đặt vấn đề Từ Hán Việt là lớp từ vay mượn chiếm tỷ lệ khá cao, khoảng 70 đến 75% trong kho từ vựng tiếng Việt, có tần số xuất hiện lớn trong thực tế giao tiếp của người Việt và trở thành lớp từ văn hóa trong văn bản bút ngữ của người Việt. Có thể nói nó được sử dụng trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, nhưng thực tế việc hiểu đúng và dùng đúng từ Hán Việt trong nhà trường và ngoài xã hội, trên các phương tiện thông tin đại chúng vẫn còn nhiều hạn chế. Từ Hán Việt là nội dung được đưa vào môn học Tiếng Việt cho sinh viên khoa Tiểu học của trường Cao đẳng Sư phạm. Tuy nhiên, khi học nội dung này, sinh viên còn gặp nhiều khó khăn, do vốn từ Hán Việt ít, việc hiểu nghĩa của từ và việc sử dụng trong hoạt động nói và viết còn nhiều hạn chế, việc dùng từ Hán Việt mang tính tự phát hơn là tự giác. Ở chương trình môn Tiếng Việt tiểu học, từ Hán Việt xuất hiện rất nhiều trong các bài tập đọc và ở phân môn Luyện từ và câu cũng có nhiều nội dung liên quan đến từ Hán Việt và cách sử dụng từ Hán Việt. Nếu không có kiến thức chắc chắn về từ Hán Việt, không hiểu đúng nghĩa của những từ Hán Việt này thì chắc chắn chất lượng dạy học môn tiếng Việt của sinh viên không đạt yêu cầu như mong muốn. Xuất phát từ thực tế vốn từ Hán Việt của sinh viên và việc giảng dạy từ Hán Việt cho học sinh tiểu học, ở phạm vi bài viết này, chúng tôi sẽ đưa ra một số biện pháp giúp sinh viên khoa Tiểu học, trường Cao đẳng Sư phạm Hòa Bình nâng cao chất lượng học nội dung từ Hán Việt và cũng đề ra một số định hướng giúp sinh viên có thể vận dụng khi dạy tập đọc và dạy Luyện từ và câu có liên quan đến từ Hán Việt, từ đó góp phần nâng cao năng lực nghề nghiệp, phục vụ cho việc giảng dạy bộ môn tiếng Việt ở tiểu học khi ra trường. II. Phƣơng pháp nghiên cứu: 1. Phương pháp phân tích tổng hợp các vấn đề lý luận thông qua giáo trình, tài liệu, sách giáo khoa tiếng Việt tiểu học.
- 248 2. Phương pháp quan sát sư phạm thông qua quá trình giảng dạy và dự giờ của sinh viên III. Kết quả nghiên cứu và thảo luận 1. Cơ sở lý luận: Do sự cận kề về địa lý, sự tiếp xúc giữa ngôn ngữ Hán và ngôn ngữ Việt đã bắt đầu từ thời thượng cổ. Đặc biệt Việt Nam sớm bị phong kiến phương Bắc đô hộ và đã trải qua thời kỳ 1000 năm Bắc thuộc. Khi nhà nước phong kiến độc lập hình thành, chữ Hán đã được dùng như một ngôn ngữ chính thống trong các cơ quan hành chính và trong khoa cử đến tận thế kỷ thứ XIX. Trải qua quá trình lịch sử, dù bị đồng hóa nhưng người Việt chúng ta đã biết sàng lọc, lựa chọn, giữ lại chữ Hán nhưng Việt hóa về âm đọc cho phù hợp tạo thành các âm Hán Việt. Từ khi thực dân Pháp xâm lược cho đến Cách mạng tháng Tám, mặc dù chữ quốc ngữ đã thay thế cho chữ Hán, nhưng hệ quả của sự tiếp xúc ngôn ngữ Hán Việt vẫn để lại những dấu ấn, những hệ quả đậm nét trong tiếng Việt. Hiện nay trong thời đại khoa học kỹ thuật phát triển, chúng ta vẫn thấy xuất hiện những từ Hán Việt mới để chỉ những sự vật hiện tượng mới mà trước đây không có: tin học, ngoại thương, xuất siêu, tin tặc, siêu thị… “ Từ Hán Việt là một trong các loại từ gốc Hán, có vỏ ngữ âm là âm Hán Việt được mượn vào kho từ vựng tiếng Việt sau thế kỷ X và trở thành một bộ phận của từ vựng tiếng Việt, nếu là đơn tiết thì thường là từ cổ, khó hiểu, có thể tự do kết hợp hay không tự do kết hợp với các từ khác, nếu là song tiết thì được cấu tạo theo cú pháp Hán, có phong cách riêng (trang trọng, cổ kính, thấp thoáng) khác với phong cách từ thuần Việt (giản dị, dân dã, dễ hiểu)” ( Giáo sư Nguyễn Ngọc San- Giáo trình tiếng Việt 3) Từ Hán Việt bao gồm từ đơn và từ ghép có yếu tố Hán. Bên cạnh đó, chúng ta còn có một hệ thống khá lớn các thành ngữ, tục ngữ Hán Việt. Nhiều thành ngữ tục ngữ ít được sử dụng trong giao tiếp nên hầu như xa lạ và rất khó hiểu với nhiều người. Phải là người có vốn từ phong phú, có am hiểu về từ Hán Việt mới có khả năng hiểu và sử dụng được các thành ngữ tục ngữ này, ví dụ các thành ngữ: hữu thủy vô chung, không tiền khoáng hậu, các tục ngữ: dục tốc bất đạt, ngôn dị hành nan…. Từ Hán Việt mang phong cách trang trọng, tao nhã, dùng trong những trường hợp đặc biệt. Ví dụ Ngày quốc tế phụ nữ, Thủ tướng cùng với phu nhân mở tiệc chiêu đãi. Trong rất nhiều trường hợp, từ Hán Việt cón tránh gây ấn tượng ghê rợn, thô tục cho người đọc người nghe: ví dụ Thi hài (xác chết), hỏa táng (thiêu), phụ nữ (đàn bà), tiểu tiện, đại tiện… Từ Hán Việt có hiện tượng đồng âm rất lớn, nếu không hiểu biết chắc chắn sẽ có hiện tượng nhầm lẫn. Ví dụ: Thiên - Thiên (trời): thiên tai, thiên tử, thiên sứ, thiên bẩm - Thiên (nghìn): thiên lý, thiên niên kỷ - Thiên: (chuyển dời): thiên di, thiên đô chiếu Phụ - Phụ (cha): phụ mẫu, phụ tử, phụ huynh - Phụ (người đàn bà): phụ sản, quả phụ, chinh phụ
- 249 - Phụ (thêm vào): phụ lục, phụ phí, phụ gia - Phụ (làm trái): phụ ước, phụ bạc, phụ tình 2. Cơ sở thực tiễn:. Từ Hán Việt có tần số sử dụng cao trong đời sống xã hội. Bên cạnh các từ Hán Việt ta còn bắt gặp rất nhiều các thành ngữ, tục ngữ Hán Việt. Tuy nhiên việc hiểu đúng và sử dụng đúng từ Hán Việt hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, cụ thể: - Nhầm lẫn về âm ở những cặp từ gần âm với nhau: Thâm nhập/ xâm nhập, bàng quan/bàng quang, mãi dâm/mại dâm, tham quan/thăm quan, thiên chuyển/thuyên chuyển… Do có âm đọc gần giống nhau nên trong quá trình sử dụng nhiều người do không hiểu nghĩa gốc nên đã sử dụng sai. - Các từ có cách đọc giống nhau nhưng viết khác nhau dẫn đến việc dùng từ không đúng nếu viết chính tả sai: Chữ/trữ; chung/trung, dao/giao, da/gia Có người viết: tàng chữ và bảo quản tài liệu. Ở đây không viết tàng chữ mà phải viết tàng trữ (Trữ: lưu giữ, giữ lại) - Chưa hiểu đúng nghĩa các từ Hán Việt nên sử dụng sai trong giao tiếp đặc biệt đối với các từ đồng âm. Từ Hán Việt có số lượng các từ đồng âm tương đối lớn nên rất dễ hiểu sai và sử dụng không đúng Ví dụ: thủy 水 (nước): thủy điện, thủy sản, sơn thủy Thủy 始 (đầu tiên): nguyên thủy, chung thủy. Tử: 子 ( con) thiên tử, nghịch tử Tử 死 (chết) Sinh tử, tử trận. - Vốn từ ngữ Hán Việt của đa số học sinh sinh viên rất ít ỏi, nhiều từ ngữ và tục ngữ Hán Việt hầu như xa lạ đối với học sinh. Nguyên nhân chính là ở các cấp học phổ thông các em ít quan tâm và chưa có ý thức trau dồi, học tập, đặc biệt là ít đọc sách báo, ít đọc các tác phẩm văn học mà sách báo và tác phẩm văn học lại có rất nhiều các từ Hán Việt. Có thể nói vốn từ Hán Việt của một cá nhân chỉ có thể được bồi đắp khi trong quá trình học tập người học có ý thức đọc và ghi nhớ. - Chính vì vốn từ Hán Việt ít không hiểu nghĩa nghĩa của từ nên trong các tiết học và thực hành tiếng Việt, đặc biệt khi dạy các nội dung liên quan đến từ Hán Việt trong trong các tiết Tập đọc, Luyện từ và câu, sinh viên còn bộc lộ nhiều hạn chế, lúng túng trong việc giải nghĩa từ, việc dùng từ đặt câu dẫn đến nội dung bài giảng chưa sâu, học sinh chưa nắm được nghĩa của các yếu tố Hán Việt cũng như chưa biết sử dụng từ trong giao tiếp. 3. Thảo luận Từ cơ sở lý luận và thực tiễn trên đây, bài viết đưa ra một số biện pháp giúp sinh viên Cao đẳng Tiểu học trường Cao đẳng Sư phạm Hòa Bình nâng cao vốn từ Hán Việt và hướng tới việc nâng cao chất lượng và năng lực dạy học tiếng Việt cho học sinh Tiểu học. 3.1. Giúp sinh viên nắm chắc các kiến thức về từ Hán Việt 3.1.1. Nắm được các kiểu cấu tạo của từ Hán Việt. - C¸c tõ H¸n ViÖt ®¬n tiÕt t¸ch thµnh 2 nhãm:
- 250 + Nhãm 1: §îc sö dông nhiÒu h¬n ®îc ViÖt ho¸ nhiÒu, kh«ng cã ranh giíi khu biÖt víi tõ thuÇn ViÖt, cã thÓ tù do kÕt hîp víi c¸c tõ kh¸c. VÝ dô: bót, s¸ch, cung hoÆc hiÕu (cã hiÕu víi cha mÑ; ngêi con cã hiÕu), t©m (ch÷ t©m kia míi b»ng ba ch÷ tµi). + Nhãm 2: Cã nghÜa trän vÑn lµ tõ ®¬n tiÕt trong tiÕng H¸n vµo tiếng Việt, khi cÇn thiÕt nã cã thÓ t¸ch b¹ch ®øng ®éc lËp song Ýt cã kh¶ n¨ng kÕt hîp tù do víi c¸c tõ ViÖt. VÝ dô: quèc, gia, v¬ng, triÒu, thÊt, ... - Tõ song tiÕt H¸n ViÖt: VÒ cÊu t¹o tõ bao giê còng cÊu t¹o theo có ph¸p H¸n theo các kết cấu sau: + KÕt cÊu chÝnh phô (ghép chính phụ): Bé phËn quan trong chÝnh ®Æt ë sau (kh¸c víi tiÕng ViÖt). VÝ dô: - Bæ ng÷ danh tõ: chÕ ®é, ®éc gi¶, c«ng viªn, hiÒn nh©n, thuû ®iÖn, nam giíi - Bæ ng÷ ®éng tõ: tiÒn tiÕn, ®éc lËp, bµng quan, bi quan, gi¸m s¸t, liÖt kª. + KÕt cÊu ®¼ng lËp (ghép đẳng lập): Hai yếu tố tương đương về nghĩa. Danh tõ - danh tõ: phụ mẫu, quèc gia, nh©n d©n, phÈm chÊt. TÝnh tõ - tÝnh tõ: phó quý, c¬ hµn, phong phó, trang nghiªm, huy hoµng, ... Ngoài ra trong các từ Hán Việt đa tiết có một số yếu tố (tiền tố hay hậu tố) có khả năng sản sinh từ. Nếu hiểu được nghĩa các yếu tố này thì có thể hiểu nghĩa các từ song tiết một cách dễ dàng Một số hậu tố thường gặp: - Sỹ: chỉ người có một nghề nghiệp, chức vụ, địa vị hay chức năng phận sự nhất định: chiến sỹ, dũng sỹ, đấu sỹ, bác sỹ, thác sỹ, tiến sỹ, cư sỹ, ẩn sỹ, đạo sỹ, nho sỹ, nhạc sỹ, họa sỹ, thi sỹ, văn sỹ…. - Viên: chỉ một cá nhân trong một tổ chức, cơ quan trường học, khách sạn: giáo viên, nhân viên, xã viên, hội viên, ủy viên, công tố viên, học viên, giảng viên, đảng viên, đoàn viên, chiêu đãi viên, vận động viên, phát thanh viên, bình luận viên… - Giả: chỉ người có danh vị hoặc người thực hiện một chức trách nhất định: Học giả, độc giả, khán giả, hành giả, nho giả, trưởng giả, tác giả… - Gia: chỉ người chuyên môn làm những công việc phức tạp, có trình độ: Tác gia, phi hành gia, triết gia, phật gia, pháp gia, thương gia, nông gia, chính trị gia. - Nhân: chỉ người nói chung: ân nhân, hành nhân, phạm nhân, tội nhân, hiền nhân, công nhân, phế nhân, thương nhân, văn nhân, mỹ nhân, danh nhân, yếu nhân, vĩ nhân, chủ nhân, nạn nhân… Các tiền tố thường gặp: - Phi: không đúng với các từ đứng sau: Phi lý, phi thường, phi nghĩa, phi phàm, phi pháp, phi đạo lý, phi luận lý… - Vô: không có cái mà từ đứng sau biểu thị: vô lý, vô luân, vô vọng, vô sản, vô đạo đức, vô thường, vô học, vô ích, vô can, vô dụng, vô hạn, vô phúc… - Sở: đứng trước tính từ hay động từ để tạo thành danh ngữ: sở trường, sở hữu, sở nguyện, sở tại, sở kiến,…
- 251 - Bất: từ phủ đinh nghĩa từ đứng sau: bất biến, bất chính, bất công, bất diệt, bất định, bất giác, bất hạnh, bất hiếu, bất hòa, bất hợp pháp, bất động sản, bất kham, bất ổn, bất tiện, bất trắc… - Hữu: cóp tác dụng biến cả tổ hợp thành một tính từ : hữu ích, hữu quan, hữu hiệu, hữu hảo, hữu ái… 3.1.2. Giúp sinh viên xác định và nhận diện tõ H¸n ViÖt - C¨n cø vµo tõ thuÇn ViÖt t¬ng ®¬ng: BÊt cø mét yÕu tè H¸n ViÖt nµo còng ®Òu cã kh¶ n¨ng dÉn ra mét yÕu tè ViÖt t¬ng ®¬ng. Ví dụ YÕu tè H¸n ViÖt Tõ thuÇn ViÖt trung trong ngo¹i ngoµi l©m rõng - C¨n cø vµo kh¶ n¨ng s¶n sinh vµ tÝnh ®éc lËp cña c¸c yÕu tè cÊu t¹o. C¸c yÕu tè H¸n ViÖt cã søc s¶n sinh lín ®Ó t¹o ra c¸c tõ nhiÒu ©m tiÕt (tõ ghÐp H¸n ViÖt). VÝ dô, tõ yÕu tè thiªn (trêi) ta cã thÓ t¹o ra c¸c tõ nh: thiªn nhiªn, thiªn ®Þa, thiªn phó, thiªn tÝnh, thiªn tai, thiªn hµ, thiªn tö, duyªn thiªn. - PhÇn lín c¸c yÕu tè H¸n ViÖt kh«ng thÓ sö dông ®éc lËp nh mét tõ. VÝ dô: giang lµ s«ng, ta chØ cã thÓ nãi “Giang s¬n ta giµu ®Ñp hïng vÜ” mµ kh«ng thÓ nãi “§©y lµ mét con giang dµi nhÊt ViÖt Nam”. Trong tiÕng H¸n gèc, hÖ thèng nguyªn ©m rÊt Ýt so víi tiÕng ViÖt nªn tiÕng H¸n cã hiªn tîng ®ång ©m rÊt lín. Dêng nh tõ ®¬n gèc H¸n nµo còng cã hiÖn tîng ®ång ©m (đọc giống nhau nhưng viết khác nhau). Ngêi biÕt ch÷ H¸n khã nhÇm lẫn nhng víi ngêi kh«ng biÕt ch÷ H¸n dÔ x¶y ra nhÇm lÉn. VÝ dô: tõ Phong phong trµo: sù viÖc diÔn ra s«i næi trong mét thêi kú phong lu: d dËt, nhµn h¹ , phong t: d¸ng vÎ ®Ñp phong bao: ®ãng kÝn l¹i , cuång phong: giã d÷ déi phong phó: nhiÒu, giµu cã Do ®ã khi t×m hiÓu tõ H¸n ViÖt, ta cÇn lu ý t×m hiÓu thªm hiÖn tîng ®ång ©m cña nhãm c¸c yÕu tè H¸n ViÖt. 3.1.3. Giá trị phong cách của từ Hán Việt Từ Hán Việt mang sắc thái trang trọng có thể thay thế từ thuần Việt trong rất nhiều trường hợp vì từ Hán Việt tạo cảm giác trang trọng hơn. Ví dụ: phụ nữ – đàn bà nông dân – dân cày hi sinh – chết Từ Hán Việt mang sắc thái tao nhã có thể thay thế cho từ thuần Việt trong trường hợp từ thuần Việt khi được nói ra gây cảm giác thô tục, khiếm nhã. Ví dụ Các từ chỉ bệnh tật ghê sợ: thổ huyết, xuất huyết, viêm họng...Các từ chỉ tai nạn, chết chóc: hoả hoạn,
- 252 thương vong, từ trần...Đôi khi từ Hán Việt được dung với tư cách là uyển ngữ: mãn nguyệt khai hoa, động phong hoa trúc, cấp dưỡng... Sắc thái khái quát và trừu tượng: Một số từ Hán Việt, đặc biệt là thuật ngữ khoa học có ý nghĩa khái quát hoá cao mà từ thuần Việt không có hoặc không có nghĩa tương đương. Về chính trị: độc lập, tự do, dân chủ, dân quyền... Về ngoại giao: công hàm, lãnh sự, sứ quán... Về quân sự: tiến công, kháng chiến, du kích... Về toán học: đồng quy, tiếp quyến, tích phân... Những thuật ngữ này có nội hàm lớn, khái quát cao, nếu dùng từ thuần Việt thì dài dòng. Từ Hán Việt có tính chất trừu tượng, tĩnh gợi cho ta hình ảnh thế giới ý niệm im lìm, tĩnh tại...Ví dụ trong bài thơ Cảnh chiều hôm của Bà Huyện Thanh Quan lại là hình ảnh về buổi chiều của nội tâm. Tác giả đã đẩy lùi bức tranh vào thế giới của tâm tưởng, ý niệm. Trong Mẹo giải thích từ Hán Việt của Phan Ngọc có viết: Các từ Hán Việt mà nữ thi sĩ dùng đẩy ta vào thế giới muôn đời. Trên đời chỉ có những ông chài, những thôn bản, những trẻ chăn trâu, những người ở đài cao, những người khách trọ, cảnh ấm lạnh của cuộc đời. Làm gì có những ngư ông, những viễn phố, những mục tử, những cô thôn, làm gì có trang đài, người lữ thứ... Từ Hán Việt đều đặt vào vị trí quyết định – vần cuối câu thơ – dễ gây tiếng vọng trong tâm hồn ta, kéo ta về cõi vĩnh viễn của ý niệm. Và nỗi u hoài của nhà thơ là nỗi u hoài của cái kiếp trước không biết đến tháng năm, thời đại. Đây là nghệ thuật lựa chọn từ ngữ rất công phu. Những từ đó là những tín hiệu thẩm mĩ, những mô típ nghệ thuật gắn với phong cách Đường thi và trở thành nét đẹp truyền thống của thơ ca Việt Nam. - Sắc thái cổ: Một số từ Hán cổ quen dùng trong quá khứ đến bây giờ dùng lại gợi sắc thái cổ: tôn ông, huynh ông, phụ vương, ái phi, đồng môn, đồng tuế... 3.2. Nắm đƣợc các phƣơng pháp giải nghĩa từ Hán Việt 3.2.1. Gi¶i nghÜa tõ H¸n ViÖt b»ng c¸ch thuyÕt minh c¸c yÕu tè cÊu t¹o vµ quan hÖ gi÷a chóng (Chiết tự) Đây là phương pháp thường được dùng ở nhà trường và cũng là cách giả thích tiện lợi và đơn giản nhất. Chúng ta biết đa sè tõ H¸n ViÖt lµ tõ ghÐp và c¸c thµnh ng÷, tục ngữ H¸n ViÖt thêng ®îc h×nh thµnh theo ph¬ng thøc hîp kÕt, hîp nghÜa. V× vËy, ®Ó hiÓu nghÜa cña nã (tõ ghÐp H¸n ViÖt, thµnh ng÷, tục ngữ), trong mét sè trêng hîp cô thÓ ta cã thÓ dïng c¸ch chiÕt tù: t¸ch c¸c tõ ghÐp, thµnh ng÷, tục ngữ thµnh từng tiÕng ®Ó t×m hiÓu nghÜa cña nã. VÝ dô: - Hải đăng: hải (biển), đăng (đèn): đèn biển; phong ba: phong (gió), ba (sóng) : sóng gió; thi sinh: thí (thi), sinh (học sinh): học sinh đi thi. - Thùc sù cÇu thÞ: thùc: thËt; sù: viÖc; cÇu:t×m, theo ®uæi; thÞ: lÏ ph¶i, ch©n lÝ, xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ t×m ra ch©n lÝ, lÏ ph¶i. - Tiªn u hËu l¹c: tiªn: tríc; u: lo; hËu: sau; l¹c: vui : lo tríc thiªn h¹, vui sau thiªn h¹. - Tri kØ, tri bØ: tri: biÕt; kØ: m×nh; bØ: ngêi kh¸c: biÕt ngêi biÕt ta.
- 253 - Dôc tèc bÊt ®¹t: dôc: muèn; tèc: nhanh; t¾c: th×; bÊt: kh«ng; ®¹t: kÕt qu¶: lµm viÖc g× chí cã nãng véi; cÇn ph¶i tuÇn tù mµ tiÕn míi cã thÓ ®¹t ®îc môc ®Ých. 3.2.2. Gi¶i nghÜa tõ H¸n ViÖt b»ng v¨n c¶nh, ng÷ c¶nh: Thùc tÕ cho thÊy trong sè c¸c tõ ghÐp H¸n ViÖt, thµnh ng÷, tôc ng÷ H¸n ViÖt cã nh÷ng tõ ghÐp, thµnh ng÷, tôc ng÷ kh«ng thÓ gi¶i nghÜa b»ng c¸ch thuyÕt minh cÊu t¹o, quan hÖ gi÷a chóng nh trªn. Bëi lÏ cã nhiÒu tõ ghÐp H¸n ViÖt mµ nghÜa gèc cña h×nh vÞ H¸n ViÖt (trong tõ ghÐp ®ã) bÞ mê ®i, kh«ng râ rµng, kh«ng dÔ nhËn biÕt, cã nh÷ng thµnh ng÷, tôc ng÷ ngoµi nghÜa ®en, nghÜa trùc tiÕp cßn cã nghÜa bãng hoÆc xuÊt ph¸t nguån gèc mét ®iÓn tÝch, ®iÓn cè (c©u truyÖn d©n gian)... Do vËy, ®Ó n¾m ®îc nghÜa cña chóngta ph¶i t×m hiÓu nguån gèc, ®iÓn tÝch, ®iÓn cè chøa nã ®Ó hiÓu ®îc mét c¸ch chÝnh x¸c nghÜa biÓu ®¹t cña chóng. Ví dụ: §Ó hiÓu ®îc nghÜa cña tõ bµn hoµn: nghÜ quanh, nghÜ quÈn, kh«ng døt ra ®îc ta cã thÓ lÊy hai c©u th¬: - Lßng riªng riªng nh÷ng bµn hoµn Lo sao kh«i phôc giang san tiªn rång Ở đây ta bắt gặp từ bàn hoàn và cụm từ giang san tiên rồng. Từ bàn hoàn thể hiện rất rõ tâm trạng trăn trở, lo âu của Bác Hồ trong hoàn cảnh đang ở chiến khu Việt Bắc để lãnh đạo cuộc kháng chiến chống Pháp với muôn vàn khó khăn thử thách. Mượn cớ để đi thuyền trên sông nhưng thực tế là đi để bàn việc cách mạng. Giang san tiên rồng là cụm từ chỉ nguồn gốc tổ tiên của chúng ta theo tích con rồng cháu tiên. Cách giải nghĩa này thường được áp dụng khi dạy tác phẩm văn học. Bởi vì trong đó có rất nhiều các điển tích điển cố và các từ Hán Việt cũng thường gắn với ngữ cảnh mỗi tác phẩm. 3.3.3. Gi¶i nghÜa tõ H¸n ViÖt b»ng c¸ch ®èi chiÕu víi tõ thuÇn ViÖt tương đương Vèn tõ tiÕng ViÖt tiÕp nhËn mét sè lîng tõ H¸n ViÖt kh¸ lín. Khi nÒn v¨n häc N«m h×nh thµnh, nhiÒu tõ H¸n ViÖt ®îc ViÖt ho¸ thay thÕ b»ng nh÷ng tõ t¬ng øng. V× vËy mét trong nh÷ng biÖn ph¸p gi¶i nghÜa ®Ó gióp ngêi sö dông hiÓu nghÜa ®óng vµ dïng tõ H¸n ViÖt cho phï hîp lµ ta dïng tõ H¸n ViÖt ®èi chiÕu víi tù thuÇn ViÖt cã gi¸ trÞ nghÜa t¬ng ®- ¬ng. VÝ dô: Tõ H¸n ViÖt Tõ thuÇn ViÖt Thanh nh·n m¾t xanh NguyÖt cÇm ®µn tr¨ng Thµnh ng÷ H¸n ViÖt Thµnh ng÷ thuÇn ViÖt Kim chi ngäc diÖp Cµnh vµng l¸ ngäc KhÈu phËt t©m xµ MiÖng nam m«, bông mét bå dao g¨m Tôc ng÷ H¸n ViÖt Tôc ng÷ thuÇn ViÖt Thùc tóc b×nh cêng Níc giµu, d©n m¹nh Cách giải thích này đòi hỏi phải có một vốn từ tương đối rộng khi sử dụng có thể thay thế cho phù hợp với cách diễn đạt từng ngữ cảnh nói cũng như viết. 3.3. Thiết kế hệ thống các bài tập thực hành từ Hán Việt
- 254 3.3.1. Các bài tập thực hành về cấu tạo từ Hán Việt: Mục đích của các bài tập này là giúp sinh viên nắm và hiểu được nghĩa của các yếu tố Hán Việt, đặc biệt là các yếu tố đồng âm từ đó tìm thêm các từ có chứa các yếu tố đó. Ví dụ: T×m thªm c¸c tõ Hán Việt từ các yếu tố sau đây: - Thiªn (Trêi): thiên tử, thiên phú… - Thiªn (Ngh×n): thiên di, thiên niên kỷ… - Trung (gi÷a): trung bình, trung gian, trung lập… - Phô (cha): phụ mẫu, phụ tử… - Phô (n÷ giíi): quả phụ, chinh phụ… - Phô (thªm ): phụ lục, phụ phí… - Phong (giã): phong ba… - Phong (g¾n): phong bao, niêm phong… Hoặc kiểu bài tập x¸c ®Þnh kiểu cấu t¹o c¸c tõ H¸n ViÖt sau. Ví dụ: Xác định cấu tạo các từ Hán Việt sau: - Quả phô, sinh tö, phong trần, hµn «n, hµi kÞch, bi kịch, ca từ, phú quý, kh¸n gi¶, trung hiÕu, chung thñy, chung kÕt, nhiệt điên,… 3.3.2. Các bài tập thực hành giải nghĩa từ Hán Việt: Mục đích các kiểu bài tập này là để người học biết cách vận dụng các biện pháp giải nghĩa từ Hán Việt theo các cách khác nhau, hơn nữa biết đưa từ Hán Việt vào trong những câu nói và hoàn cảnh cụ thể. Ví dụ: Gi¶i nghÜa c¸c tõ , thµnh ng÷ H¸n ViÖt sau bằng cách chiết tự và đặt câu với mỗi từ ngữ đó: - Bi quan, c¬ b¶n, giai nh©n, thiÕu phô, chinh phô, thÞ hiÕu, hµi niÖm, ch©n lý, môc lôc, tuyÖt lé, cè quèc, nh©n ¸i, nh©n v¨n, håi ký, tïy bót, huyÒn tho¹i, huyÒn sö, tæ chøc, h¶i phËn, xuÊt thÇn, ca tõ, tuyÖt väng, l¹c quan, v« thêng, phï du, phong thñy - Tam thËp nhi lËp, thi dÜ ng«n chÝ, khæ tËn cam lai, h÷u thñy v« chung, nh©n v« thËp toµn, kÝnh nhi viÔn chi, th¬ng h¶i tang ®iÒn, c¶i tµ quy chÝnh, nh©n ®Þnh th¾ng thiªn, danh chính ngôn thuận Giải nghÜa c¸c tõ H¸n ViÖt b»ng c¸ch ®èi chiÕu víi tõ ThuÇn ViÖt t¬ng ®¬ng: Chñ ®Ò , gia nh©n, giai nh©n, tÕ tö, nh¹c phô, nh¹c mÉu Có thể là một số bài tập gi¶i nghÜa c¸c tõ H¸n ViÖt sau b»ng v¨n c¶nh ng÷ c¶nh. Ví dụ: Giải thích các điển tích điển cố Hán Việt có trong đoạn thơ sau: Xãt ngêi tùa cöa h«m mai Qu¹t nång Êp l¹nh nh÷ng ai ®ã giê S©n Lai c¸ch mÊy n¾ng ma Cã khi gèc Tö ®· võa ngêi «m (TruyÖn KiÒu)
- 255 Bên cạnh đó có thể hướng dẫn người học phân tích giá trị biểu cảm của từ Hán Việt trong những ngữ cảnh cụ thể. Ví dụ H·y ph©n tÝch gi¸ trÞ biÓu c¶m cña c¸c tõ H¸n ViÖt trong ®o¹n th¬ sau: “ R¶i r¸c biªn c¬ng må viÔn xø ChiÕn trêng ®i ch¼ng tiÕc ®êi xanh ¸o bµo thay chiÕu anh vÒ ®Êt S«ng M· gÇm lªn khóc ®éc hµnh” (T©y tiÕn Quang Dòng) 3.3.3. Bài tập giải nghĩa từ Hán Việt có trong các văn bản sách giáo khoa tiếng Việt Tiểu học Với sinh viên Cao đẳng sư phạm Tiểu học, việc học từ Hán Việt ngoài việc trau dồi vốn từ vựng cho bản thân, quan trọng hơn là để hiểu và biết cách giải thích các từ Hán Việt trong những bài tập đọc cụ thể, hoặc trong các tiết Luyện từ và câu có liên quan đến từ Hán Việt có trong chương trình Tiểu học. Học sinh ở lứa tuổi Tiểu học, nhất là ở mẫu giáo và lớp một chủ yếu giao tiếp với mọi người trong gia đình và thầy cô giáo bằng những câu nói đơn giản, những từ thường nhật trong gia đình, ít sử dụng từ Hán Việt. Chỉ qua phương tiện truyền thông (ra đi ô, vô tuyền, In tơ nét) các em mới bắt đầu tiếp xúc với một số lượng ít từ Hán Việt và có nhu cầu thông hiểu nó. Rối từ lớp 2 nhà trường bắt đầu dạy từ Hán Việt từ dễ đến khó tức là những từ có tần số xuất hiện cao trước, những từ có tần số xuất hiện thấp sau. Các em có thể học và hiểu từ Hán Việt không phải qua sự phân tích mà qua kinh nghiệm giao tiếp và sử dụng. Do vậy các thầy cô cần phải nắm vững, phân tích được và sử dụng chính xác từ Hán Việt rồi từ đó mới giúp các em hiểu nghĩa và biết cách sử dụng chúng. Ở phân môn Tập đọc, đặc biệt từ lớp 3, từ Hán Việt đã bắt đầu xuất hiện nhiều hơn theo chủ điểm. Mỗi chủ điểm trung bình từ 15 đến 20 từ. Đặc biệt ở lớp 4,5, số lượng các từ Hán Việt trong một bài Tập đọc chiếm số lượng lớn. Sau đây là văn bản Ngƣời tìm đƣờng lên các vì sao (Tiếng Việt 4, tập 1) Từ nhỏ, Xi-ôn-cốp-xki đã mơ ước được bay lên bầu trời. Có lần, ông dại dột nhảy qua cửa sổ để bay theo những cánh chim. Kết quả, ông bị ngã gãy chân. Nhưng rủi ro lại làm nảy ra trong đầu óc non nớt của ông lúc bấy giờ một câu hỏi: "Vì sao quả bóng không có cánh mà vẫn bay được?" Để tìm điều bí mật đó, Xi-ôn-cốp-xki đọc không biết bao nhiêu là sách. Nghĩ ra điều gì, ông lại hì hục làm thí nghiệm, có khi đến hàng trăm lần. Có người bạn hỏi: - Cậu làm thế nào mà mua được nhiều sách và dụng cụ thí nghiệm như thế? Xi-ôn-cốp-xki cười: - Có gì đâu, mình chỉ tiết kiệm thôi. Đúng là quanh năm ông chỉ ăn bánh mì suông. Qua nhiều lần thí nghiệm ông đã tìm ra cách chế khí cầu bay bằng kim loại. Sa hoàng chưa tin nên không ủng hộ. Không nản chí, ông tiếp tục đi sâu vào lí thuyết bay trong không gian. Được gợi ý từ chiếc pháo thăng thiên, sau này, ông đã thiết kế thành công tên lửa nhiều tầng, trở thành một phương tiện bay tới các vì sao.
- 256 Hơn bốn mươi năm khổ công nghiên cứu, tìm tòi, Xi-ôn-cốp-xki đã thực hiện được điều ông hằng tâm niệm: "Các vì sao không phải để tôn thờ mà để chinh phục." (Theo Lê Nguyên Long, Phạm Ngọc Toàn) Có thể thấy văn bản này gồm 18 từ Hán Việt, nhưng sách giáo khoa chỉ giải thích các từ: Khí cầu, Sa hoàng, thiết kế, tâm niệm, tôn thờ. Các từ còn lại, khi dạy người giáo viên cũng cần phải nắm vững nghĩa của chúng để giải thích khi học sinh cần, giúp học sinh hiểu thấu đáo nội dung bài học và cũng là để phát triển vốn từ thông qua bài học. Hoặc khi dạy bài Truyện cổ nước mình (Lâm Thị Mỹ Dạ, Tiếng Việt 4, tập 2), người dạy cần phải nắm chắc và biết cách giải nghĩa cho học sinh các từ Hán Việt, bởi chúng chính là nhãn tự giúp học sinh hiểu sâu sắc bài đọc, ví dụ một đoạn trong bài: “Chỉ còn truyện cổ thiết tha Cho tôi nhận mặt ông cha của mình Rất công bằng rất thông minh Vừa độ lượng lại đa tình đa mang” Đoạn thơ có đến 5 từ Hán Việt : công bằng, thông minh, độ lượng, đa tình, đa mang. Hiểu được ý nghĩa của những từ Hán Việt đó mới giúp cho học sinh cảm nhận được ý nghĩa sâu sắc của bài thơ về truyện cổ nước mình. Việc học tập, nghiên cứu về từ Hán Việt rất cần có sự tra cứu, tìm hiểu công phu tỷ mỷ, nghiêm túc của người học. Có như vậy vốn từ Hán Việt mới phong phú, có tác dụng không chỉ trong công việc giảng dạy tiếng Việt mà cả trong đời sống. IV. Kết luận: Từ Hán Việt là lớp từ vay mượn chiếm tỷ lệ khá cao trong hệ thống từ vựng tiếng Việt và có tần số sử dụng lớn trong đời sống ở tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Bên cạnh những từ Hán Việt đã có, hiện nay theo xu thế phát triển của xã hội vẫn xuất hiện những từ Hán Việt mới để gọi tên những sự vật hiện tượng mới. Để hiểu và có 7cần phải có sự hiểu biết tường tận về nguồn gốc, cấu tạo từ, về ý nghĩa của chúng, đặc biệt cần phải có ý thức học tập trau dồi thì mới có một vốn từ phong phú và biết cách sử dụng chính xác và hiệu quả nhất là đối với văn bản bút ngữ. Hiện nay việc dùng từ Hán Việt nhiều khi còn tùy tiện và chưa chính xác do chưa hiểu nghĩa của chúng. Với sinh viên ngành sư phạm Tiểu học, việc học từ Hán Việt còn giúp cho việc dạy Tiếng Việt cho học sinh Tiểu học khi ra trường được thuận lợi và có hiệu quả. Hy vọng những biện pháp trên đây sẽ góp phần giúp sinh viên Cao đẳng Tiểu học nâng cao chất lượng học tập bộ môn tiếng Việt nhằm phát triển năng lực dạy môn tiếng Việt cho học sinh Tiểu học khi ra trường giảng dạy. Tài liệu tham khảo 1. Giáo trình Tiếng Việt và phương pháp dạy học tiếng Việt ở Tiểu học, Đinh Thị Oanh, Vũ Thị Kim Dung, Phạm Thị Thanh, Dự án đào tạo Giáo viên Tiểu học, NXB ĐHSP, Hà Nội 2006. 2. Giáo trình Tiếng Việt, tập 3, Bùi Minh Toán, Nguyễn Ngọc San, NXBGD, Hà Nội, 1997 3. Bồi dưỡng học sinh giỏi môn tiếng Việt ở Tiểu học, Lê Phương Nga, NXB Giáo dục , H 2016.
- 257 4. Các bộ Sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 4,5, NXBGD, Hà Nội 2004,2005. 5. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn, tháng 12/1018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học