Xem mẫu
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH GẮN VỚI BẢO TỒN DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO TRÚC LÂM YÊN TỬ NGUYỄN PHẠM HÙNG Tóm tắt Di sản văn hóa Phật giáo Trúc Lâm tại Yên Tử thuộc loại di sản đặc sắc ở Việt Nam, nằm trong Quần thể di tích danh thắng Yên Tử đang được hoàn thiện hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận là Di sản thế giới. Đồng thời, đây cũng là điểm du lịch quốc gia mỗi năm đón hàng trăm nghìn lượt khách. Việc phát triển du lịch tại Yên Tử sơn đã đem lại nhiều lợi ích kinh tế, song cũng bắt đầu bộc lộ những bất cập ảnh hưởng nghiêm trọng đến cảnh quan môi trường, xâm phạm những nguyên tắc căn bản của bảo tồn di sản văn hóa, đến sức chứa du lịch và nhất là đến di chuyển bền vững. Bài viết nêu lên những giá trị tư tưởng của di sản văn hóa Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử, hiện trạng phát triển du lịch, những tác động của du lịch tới di sản, những đánh giá và định hướng cho phát triển du lịch bền vững gắn với việc bảo tồn di sản văn hóa Phật giáo Trúc Lâm tại Yên Tử. Từ khóa: Di sản văn hóa, Yên Tử, Phật giáo Trúc Lâm, du lịch tôn giáo, du lịch bền vững Abstract The Truc Lam Buddhism cultural heritage in Yen Tu is a unique heritage in Vietnam, located in Yen Tu scenic relic complex which is being completed to request the UNESCO recognizing as World Heritage. Simultaneously, this is also a national tourist destination welcome hundreds of thousands of tourists every year. The development of tourism in Yen Tu mountain has brought many economic benefits, but also revealed inadequacies that seriously affect the environmental landscape, violated the basic principles of cultural heritage preservation as well as tourism capacity and especially to sustainable travel. The article highlights the ideological values of Truc Lam - Yen Tu Buddhist cultural heritage, the current status of tourism development, the impact of tourism on heritage, and assessments and directions for sustainable tourism development that firmly associated with the preservation of Truc Lam Buddhist cultural heritage in Yen Tu. Keywords: Cultural heritage, Yen Tu, Truc Lam Buddhism, religious tourism, sustainable tourism V iệt Nam là một quốc gia có Phật sản phẩm du lịch tôn giáo chuẩn, người làm giáo/đạo Phật truyền vào từ rất sớm. du lịch phải có những hiểu biết sâu sắc về đối Đạo Phật có lịch sử trên 2.000 năm tượng được khai thác. Nếu không hiểu đúng và có vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống đối tượng, rất có thể sẽ tạo ra những sản phẩm dân tộc (1). Phật giáo đã tạo nên một di sản du lịch giả, hay kém chất lượng, không phản văn hóa to lớn có giá trị cho phát triển du lịch ánh đúng bản chất của đối tượng cần khám Phật giáo. Du lịch văn hóa Phật giáo là một bộ phá, thậm chí có thể làm ảnh hưởng nghiêm phận của du lịch tôn giáo, tín ngưỡng - một trọng tới việc bảo tồn di sản văn hóa tôn giáo, loại hình du lịch giúp cho du khách có được tới việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc cũng sự thưởng thức, trải nghiệm, khám phá những như phát triển du lịch bền vững. Một ví dụ khác biệt, mới lạ, độc đáo của một tôn giáo, điển hình cho vấn đề này là du lịch văn hóa tín ngưỡng. Nó đòi hỏi sản phẩm du lịch phải Phật giáo Trúc Lâm tại Yên Tử sơn, Quảng Ninh, thể hiện được những nét đặc sắc nhất của đang đặt ra những vấn đề cấp bách cần được tôn giáo, tín ngưỡng đó. Muốn có được một giải quyết. 72 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH 1. Yên Tử sơn - tư tưởng Phật giáo Trúc Lâm - với những võ công và văn trị kiệt xuất và là một du lịch di sản Phật giáo vị Giáo chủ uy vọng của Phật giáo. Về sau ông Yên Tử sơn là ngọn núi cao 1.068m so với được gọi cung kính là Phật hoàng (Vua Phật), mực nước biển, nằm ở ranh giới giữa hai tỉnh danh xưng này ở Việt Nam chỉ được dành cho Bắc Giang và Quảng Ninh, với hệ thống động Trần Nhân Tông. Trần Nhân Tông là một hiện thực vật phong phú và đa dạng đã được công tượng độc đáo, cũng có thể nói rằng là độc nhận là khu bảo tồn thiên nhiên. Đồng thời, nhất vô song trong giới tu hành theo Phật giáo nó có một hệ thống các di tích lịch sử văn hóa trên thế giới, bởi ông là vị Hoàng đế duy nhất cổ kính gắn với sự hình thành và phát triển của trở thành Giáo chủ, và là vị Hoàng đế - Giáo chủ Thiền phái Phật giáo Trúc Lâm, một tôn giáo thống nhất được cả giáo quyền và thế quyền, mang dậm dấu ấn Việt Nam thời Trần. Đỉnh núi có nhiều đóng góp cho sự phát triển văn hóa, Yên Tử thuộc xã Thương Yên Công, thành phố tư tưởng Việt Nam (8). Tinh thần nhập thế của Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh, là một thắng cảnh Trần Nhân Tông được mọi tín đồ Phật giáo hết thiên nhiên kỳ vĩ. Đây được mệnh danh là “đất mực ca ngợi. Ngay cả việc chọn nơi đất tổ cho tổ Phật giáo Việt Nam”. Chiều dài đường bộ để Thiền Trúc Lâm, nhà vua cũng không quên lên đỉnh Yên Tử (chùa Đồng) khoảng 6.000m, trách nhiệm với đất nước. Nói như Hải Lượng với hàng ngàn bậc đá, đường rừng núi quanh thiền sư, tức danh sĩ Ngô Thì Nhậm ở thế kỷ co, cheo leo, thậm chí hiểm trở... Yên Tử có XVIII, trong cuốn sách nổi tiếng Trúc Lâm tông nhiều điểm di tích từ chân núi lên đỉnh núi, rất chỉ nguyên thanh: “Đức ngài lúc bấy giờ xem cuốn hút du khách như: Chùa suối Giải Oan, thiên hạ là công, trong nước vô sự, nhưng ở tháp mộ Tam tổ Trúc Lâm Trần Nhân Tông, phía Bắc vẫn có nước láng giềng mạnh mẽ, Pháp Loa và Huyền Quang, chùa Hoa Yên (hay chưa được yên tâm. Cái ý ấy là không tiện nói chùa Vân Yên), chùa Một Mái, chùa Bảo Sái, rõ, sợ người ta dao động. Cho nên nhằm được tượng đá Yên Kỳ Sinh, am Ngọa Vân, bàn cờ ngọn núi Yên Tử là núi cao nhất, phía đông tiên, chùa Vân Tiêu, cuối cùng là chùa Đồng, nhìn về Yên Quảng, phía bắc liếc sang tỉnh nằm tại đỉnh cao nhất của núi Yên Tử. Quần Lạng, dựng lên ngôi chùa, thời thường dạo thể di tích danh thắng Yên Tử đang được hoàn chơi để xem động tĩnh, cốt để ngừa cái mối lo thiện hồ sơ để đề nghị UNESCO công nhận là nước ngoài xâm phạm. Thật là một vị Vô Lượng Di sản thế giới (11). Đại lực Thế Chí Bồ Tát” (15). Đó là thể hiện sâu Yên Tử sơn trở nên nổi tiếng từ thế kỷ XIII sắc tư tưởng nhập thế của Phật giáo Trúc Lâm. bởi vai trò đất tổ của Thiền phái Trúc Lâm do Nhưng Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử còn thể vua Trần Nhân Tông sáng lập. Trần Nhân Tông hiện tinh thần “vô úy và phi cứu cánh” của (1258 - 1308) tên thật là Trần Khâm, là con trai đạo trong quan niệm “đạt đạo” của Trần Nhân trưởng của vua Trần Thánh Tông với Nguyên Tông thông qua “con đường nghiệm đạo” Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu Trần Thị tồn tại hiện thực trong quá trình tu hành của Thiều, sinh ngày 11 tháng 11 âm lịch năm Đức Phật hoàng. Đó là con đường dài khoảng Mậu Ngọ, niên hiệu Thiệu Long năm thứ 1 (tức 6.000m đầy gian nan, khó nhọc từ chân núi lên ngày 7 tháng 12 năm 1258). Ông ở ngôi 15 đỉnh Yên Tử đã được Phật hoàng Trần Nhân năm (1278 - 1293), rồi nhường ngôi cho con, Tông chủ ý tạo nên. Phật hoàng chủ ý khai xuất gia tu hành tại cung Vũ Lâm, Ninh Bình, mở một con đường “độc hành” (chỉ đi được sau đó rời đến Yên Tử (Quảng Ninh) và thành một người) nhỏ bé, gập ghềnh lên Yên Tử như lập Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, lấy đạo hiệu là một sự “hành xác”, một sự “nghiệm đạo”, nhằm Điều Ngự Giác Hoàng (hay Trúc Lâm đầu đà). mục đích “đạt đạo” cho mình và cho người. Ông mất ngày 03 tháng 01 âm lịch, năm Mậu Hòa thượng Thích Thanh Từ, một học giả uyên thân (1308) tại am Ngọa Vân núi Yên Tử. Xá lị thâm về Phật giáo Trúc Lâm, trong sách giảng được cất trong bảo tháp tại am Ngọa Vân. Ông về Phật hoàng Trần Nhân Tông, Hai quãng đời được sử sách ca ngợi là một trong những vị của sơ tổ Trúc Lâm, đã chỉ rõ: “Tổ không đi ngựa, vua anh minh bậc nhất trong lịch sử Việt Nam chỉ đi bộ thôi… Ở đây đường nhỏ xíu, chỉ một Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 73
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU người đi, không có người thứ hai cùng đi, làm sản phẩm “du lịch tinh hoa” hay phát triển sản sao kiệu cáng khiêng cho được. Như vậy để phẩm “du lịch đại chúng”; vấn đề sức chứa du thấy rằng ý nguyện của Ngài dứt khoát, khi lịch, an toàn du lịch; nhất là vấn đề di chuyển tu là phải đạt đạo” (7). Con đường này là sản bền vững trong phát triển du lịch bền vững... phẩm tinh thần của Phật giáo Trúc Lâm mà Bài viết này chỉ đề cập tới một trong những Phật hoàng trực tiếp tạo nên, như một trong tác động của du lịch đối với di sản có tính cấp những di sản văn hóa quan trọng nhất mà ông bách cần nghiên cứu thấu đáo, đó là vấn đề di để lại tại Yên Tử sơn. Đó là tư tưởng tu hành đối chuyển bền vững tại Yên Tử, trong đó nổi cộm là với người xuất gia của Trần Nhân Tông1. việc xây dựng các tuyến cáp treo. Từ đánh giá Hiện nay, Yên Tử sơn là một điểm du lịch văn việc xây dựng cáp treo đã đặt ra nhiều vấn đề hóa Phật giáo quan trọng thu hút hàng trăm cấp bách trong giải quyết di chuyển bền vững, nghìn lượt du khách mỗi năm. Du lịch Phật trong bảo tồn di sản văn hóa quan trọng này. giáo Trúc Lâm Yên Tử là du lịch có tính chuyên Du lịch là sự di chuyển từ nơi này tới nơi biệt, nó chuyên biệt cả về sản phẩm du lịch và khác trên phạm vi toàn cầu hay trong phạm vi chuyên biệt cả trong yêu cầu đối với du khách. một quốc gia. Di chuyển du lịch trên thế giới Không phải ai cũng có thể tham gia những cũng như ở Việt Nam hiện nay đang thể hiện chuyến du lịch này, và tham gia một cách tùy những đặc điểm chính: Thứ nhất, số lượng tiện (10). Dù là người tu hành hay người thế du khách tăng không ngừng; thứ hai, không tục, khi tham gia vào chuyến du lịch này, đều gian di chuyển rộng hơn, nên quãng đường phải chuẩn bị cho mình tâm thế, hành trang di chuyển dài hơn; thứ ba, thời gian di chuyển cần thiết và phù hợp để được thưởng thức, và lưu trú nhiều hơn; thứ tư, chi phí cho du trải nghiệm những danh lam, thắng cảnh Phật lịch cao hơn. Đồng nghĩa với nó là hiệu quả giáo, được tắm mình trong không gian Phật của sự phát triển du lịch rất rõ rệt trong việc giáo Trúc Lâm uy nghiêm, kỳ bí và thiêng liêng, trong việc tăng thu nhập cho quốc gia, cho giữa thiên nhiên kỳ vĩ, với những dấu tích kiến doanh nghiệp, cho người lao động, tạo nhiều trúc xưa cũ rêu phong cổ kính còn lại ẩn mình công ăn việc làm, tăng cường giao lưu, hợp trong sương mờ hay trong những rừng cây, tác, phát triển... Tuy nhiên, sự phát triển mạnh dưới những vách núi hoang sơ... Và nhất là, du mẽ của du lịch hiện nay đang có nhiều tác khách phải được đi trên con đường “nghiệm động tiêu cực tới sự bền vững của môi trường đạo” từ chân núi lên đỉnh núi, được đặt chân tự nhiên và môi trường văn hóa xã hội, mà lên những dấu chân của các bậc sư tổ đã “khai nguyên nhân đầu tiên có thể được xem là xuất đạo và tạo đường” lên núi năm xưa. Yếu tố trải phát từ sự di chuyển du lịch. Những tác động nghiệm của du lịch Phật giáo Trúc Lâm tiêu tới môi trường tự nhiên bởi sự vươn xa các di biểu nhất tại điểm du lịch này chính là con chuyển du lịch không ngừng do sự phụ thuộc đường “hành hương”, con đường “nghiệm đạo” vào nhiên liệu hóa thạch và tác động của nó đó. Vì vậy, mỗi bước đi của du khách hôm nay đối với thay đổi khí hậu. Phần lớn việc thải khí phải là một bước trải nghiệm trên con đường CO2 đến từ nhu cầu vận tải và nhu cầu khách “nghiệm đạo” đó, trong sự hỗ trợ của toàn bộ sạn tăng. Theo số liệu từ các tổ chức quốc tế, cảnh quan văn hóa Trúc Lâm Yên Tử, thể hiện 72% của việc thải khí CO2 đến từ vận tải, 24% “tinh thần vô úy và phi cứu cánh” của đời sống từ khách sạn, và 4% từ các hoạt động tại địa đạo còn lưu giữ được. phương. Việc thải khí của hàng không được 2. Những tác động của du lịch đối với di sản thực hiện ở độ cao đã tác động lên khí hậu văn hóa Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử được khuếch đại nhiều lần, nên chiếm tới 75% Du lịch văn hóa Phật giáo Trúc Lâm tại Yên tác động xấu đến khí hậu của ngành du lịch. Tử hiện nay đang đứng trước những lựa chọn, Những tác động tới môi trường văn hóa xã hội thử thách không dễ vượt qua, đó là vấn đề bảo bởi sự thâm nhập ngày càng nhiều của du tồn “tính nguyên bản” hay “hiện đại hóa” di khách từ nơi khác tới các nền văn hóa bản sản văn hóa; bảo vệ sự khác biệt, đặc thù của địa, sự quá tải du khách tới các điểm đến di 74 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH sản văn hóa gây ra những xáo trộn và biến đổi Thứ hai, nó ảnh hưởng lớn tới môi trường văn hóa ở mức báo động. Vấn đề “di chuyển tự nhiên và văn hóa. Môi trường tự nhiên bị bền vững” đang là vấn đề của du lịch toàn cầu. xâm hại do sự tác động cơ học của con người, Muốn phát triển du lịch bền vững, trước hết sự tàn hủy sinh thái tự nhiên, cộng với việc phải được bắt đầu từ “di chuyển bền vững”. xả thải rác thải sinh hoạt của hàng nghìn du Khái niệm “du lịch bền vững” phải liên kết chặt khách mỗi ngày. Môi trường văn hóa cũng bị chẽ với khái niệm “di chuyển bền vững”. Cần xâm hại bởi sự xô bồ, lộn xộn, mất anh ninh, có di chuyển bền vững trước khi có du lịch bền trật tự, sự dung tạp không được kiểm soát của vững. Vì thế, bên cạnh việc phát triển du lịch nhiều du khách đã vi phạm tính thiêng của di cộng đồng, du lịch có trách nhiệm, du lịch sản tôn giáo này. xanh, du lịch thông minh, thì Việt Nam cũng Thứ ba, nó ảnh hưởng tới sức chứa du lịch. phải chú trọng hơn tới giải quyết vấn đề di Lượng khách quá đông vào mùa lễ hội, khi chuyển bền vững trong du lịch. hàng nghìn người di chuyển trong một giờ, phủ kín Yên Tử chật hẹp đã tạo ra sự quá tải về Việc di chuyển du lịch tại Yên Tử sơn hiện sức chứa, tiềm ẩn (và đã xảy ra) nguy cơ mất an đang đặt ra những vấn đề cấp bách trong ninh và an toàn du lịch (16). việc bảo tồn di sản văn hóa quan trọng này. Để thuận lợi cho việc đưa được thật nhiều du Thứ tư, nó ảnh hưởng tới giá trị văn hóa khách lên đỉnh Yên Tử, người ta đã xây dựng cốt lõi của “đất tổ Phật giáo Trúc Lâm” trong sự toàn vẹn của nó. Trung tâm Phật giáo Trúc Lâm và sẽ xây dựng nhiều đường cáp treo lên Yên Tử được tạo nên bởi toàn bộ không gian ngọn núi này (2). Việc làm cáp treo đưa khách thiên nhiên hùng vĩ, hiểm trở, bởi các công lên đỉnh Yên Tử nhận được sự tán thưởng của trình tôn giáo cổ kính, tôn nghiêm, và nhất là nhiều người, từ chính quyền địa phương đến bởi con đường hơn 6.000 mét cheo leo gập nhiều doanh nghiệp đầu tư và “du khách đại ghềnh từ chân núi tới đỉnh núi có hơn 700 năm chúng”. Điều đó cho thấy tiện ích “giao thông” lịch sử. Đây là con đường của “đạo”, một bộ của phương tiện này. Nhưng việc xây dựng phận cấu thành không thể tách rời của không những đường cáp treo lên đỉnh Yên Tử cần gian văn hóa Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử, là con phải hết sức cân nhắc, khi nó vi phạm những đường mà tổ sư Trần Nhân Tông và các tu sĩ nguyên tắc căn bản trong phát triển du lịch đã “hành xác”, “nghiệm đạo”, chứ không phải là gắn với bảo tồn di sản văn hóa (6, tr.25-26), đã con đường “giao thông” thông thường. Không được quy định trong hai bộ luật quan trọng phải ngẫu nhiên mà Phật hoàng Trần Nhân liên quan là Luật Di sản văn hóa (Quốc hội nước Tông và các môn đồ không chủ trương có một CHXHCN Việt Nam, 2001) và Luật Du lịch (Quốc con đường đi ngựa hay khiêng kiệu nhàn nhã, hội nước CHXHCN Việt Nam, 2017). Qua khảo mà mở con đường “độc hành” vất vả này lên sát trực tiếp thực tiễn, qua phản ánh của dư đỉnh núi, như Hòa thượng Thích Thanh Từ đã luận xã hội và qua các phương tiện thông tin phân tích. Đây là con đường mang tư tưởng Phật giáo Trúc Lâm, góp phần tạo nên giá trị đại chúng, với tư cách là người đã nghiên cứu của di sản văn hóa mang tầm cỡ thế giới. Làm văn hóa Phật giáo và văn hóa du lịch lâu năm, cáp treo có thể góp phần lãng quên, góp phần chúng tôi thấy việc xây dựng và sẽ tiếp tục xây từng bước xóa bỏ con đường “nghiệm đạo” dựng cáp treo lên đỉnh Yên Tử sơn đã bộc lộ này, xóa bỏ một phần quan trọng trong giá trị những bất cập sau đây: của di sản. Thứ nhất, nó phá vỡ cảnh quan di tích tôn Thứ năm, nó vi phạm những nguyên tắc giáo nơi đây. Bức tranh thiên nhiên và văn hóa của du lịch tôn giáo, tín ngưỡng. Người làm đặc thù của di tích tôn giáo được xem là kinh cáp treo chưa hiểu rõ giá trị di sản Phật giáo đô Phật giáo Trúc Lâm trang nghiêm, u tịch, Trúc Lâm Yên Tử, chưa hiểu rõ du lịch Phật giáo huyền bí đã và sẽ bị những đường cáp treo Trúc Lâm Yên Tử. Giá trị của di sản Phật giáo hiện đại xé rách. Trúc Lâm là “tính nguyên bản” của các công Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 75
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU trình cổ xưa và sự linh thiêng của đất tổ Trúc một điểm đến linh thiêng và hấp dẫn du khách. Lâm. Du lịch Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử quan Bảo tồn “tính nguyên bản” của di sản văn hóa trọng nhất là thưởng thức, trải nghiệm, khám không chỉ là cho văn hóa, mà còn cho chính phá sự khác biệt, mới lạ của không gian văn du lịch, bởi vì, “tính nguyên bản” của di sản văn hóa đất tổ Phật giáo Trúc Lâm. Hạt nhân của hóa tạo nên sự khác biệt, mới lạ, chính nó tạo sự khác biệt, mới lạ đó là tính thiêng của Yên nên sức hấp dẫn du lịch. Bảo tồn “tính nguyên Tử sơn. Tính thiêng đó tồn tại một phần bởi sự bản” của di sản văn hóa phải được xem là một trang nghiêm huyền bí tôn giáo từ những di hoạt động phát triển du lịch bền vững. Tất cả tích cổ xưa còn lại, và một phần bởi sự cách trở các hoạt động đầu tư, tôn tạo, khai thác đối với “giao thông” với đời tục xô bồ bằng con đường điểm di sản Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử số một “nghiệm đạo” kỳ vĩ độc nhất ở Việt Nam. Sự tại Việt Nam này đều phải đảm bảo không là gian nan, cách trở của của con đường hành ảnh hưởng tới “tính nguyên bản” đó (7). xác, nghiệm đạo lên Yên Tử sơn chính là một Không phải chỗ nào cũng có thể đại chúng bộ phận cấu thành của Phật giáo Trúc Lâm tại hóa du lịch, hay phát triển du lịch đại chúng, Yên Tử sơn. nhất là đối với những điểm đến du lịch thuộc 3. Đánh giá và định hướng loại di sản đặc biệt cần được bảo vệ, như hang Ngày nay, người ta đã nhìn con đường Sơn Đoòng trong Vườn quốc gia Phong Nha - 6.000m lên núi Yên Tử như là con đường “giao Kẻ Bàng ở Quảng Bình, hay Yên Tử sơn trong thông” khó nhọc, nên mới quyết định làm cáp Quần thể di tích danh thắng Yên Tử ở Quảng treo cho tiện. Họ không biết rằng, con đường Ninh. Để bảo vệ Sơn Đoòng, theo khuyến cáo càng hiểm trở, càng khó khăn bao nhiêu, thì của UNESCO, người ta đã không làm “đường càng thể hiện được cái “tinh thần vô úy và phi giao thông thuận tiện” vào hang, và không cứu cánh” của Phật giáo Trúc Lâm bấy nhiêu. phải du khách nào cũng có thể vào đó. Chỉ Chính con đường này đã tạo ra sự mới lạ và một lượng khách nhất định được khống chế khác biệt, đã tạo ra sự tò mò muốn thưởng bởi những yêu cầu cao về chuyên môn, về tâm thức, trải nghiệm, khám phá của du khách. thế, và cả về tiền bạc mới có điều kiện tiếp cận. Cáp treo đã xóa bỏ con đường “nghiệm đạo” Đây là tour du lịch đắt nhất Việt Nam mà vẫn tôn giáo bằng con đường “giao thông” thế tục. “cháy hàng”. Có thời điểm du khách phải trả Người ta sẽ nhàn nhã trèo lên buồng cáp treo tới 3.000 USD cho một tour khám phá hang để lên đỉnh non thiêng. Và cái nhàn nhã đó sẽ động 6 ngày tại đây (14). Trước mối lợi to lớn “giết chết”“đỉnh non thiêng” trong tâm hồn họ. trước mắt từ doanh thu du lịch, chính quyền Người ta đã nhìn Yên Tử sơn chỉ như nhìn địa phương Quảng Bình từng chủ trương “đại những điểm tham quan Phật giáo thông trà hóa” du lịch nơi đây, nên lập đề án xây dựng thường khác, thậm chí như nhìn bao điểm tuyến cáp treo để đưa đón khách. Đề án đó đã tham quan du lịch thông thường khác. Vì thế nhanh chóng bị UNESCO “tuýt còi” (4, 13, 17). mới có thái độ hành xử thiếu cẩn trọng đối với Điều này cũng xảy ra tương tự tại ngôi làng điểm đến du lịch đặc biệt này. Không dừng hang động Zhongdong duy nhất trên thế lại ở đó, trước nhu cầu ngày càng lớn của “du giới còn lại ở tỉnh Quý Châu, Trung Quốc, khi khách đại chúng”, của nhà đầu tư, người ta một công ty du lịch lập dự án làm cáp treo lên đang chuẩn bị xây dựng thêm một tuyến cáp núi. Và người ta đã lo ngại một cách có lý rằng treo lên núi Yên Tử từ phía địa phận tỉnh Bắc “liệu có thực sự phát triển kinh tế hay lại gián Giang (3). Một lượng lớn du khách sẽ cùng lúc tiếp xóa sổ cộng đồng dân cư hang động cuối đổ về đây. Và đỉnh non thiêng Yên Tử sẽ bị ảnh cùng tại Trung Quốc?” Vì khi đó sẽ chẳng thể hưởng vô cùng nặng nề. Nếu điều đó xảy ra, còn một điểm đến du lịch hấp dẫn mang tên trong tương lai, chúng ta khó có thể còn được Zhongdong (12). Yên Tử Sơn cũng thuộc loại chiêm ngưỡng dấu tích “nguyên bản” của “kinh như vậy. Theo chúng tôi, chỉ một lượng khách đô Phật giáo Trúc Lâm” như nó vốn có. Và không nhất định được khống chế bởi hiểu biết, tâm có gì làm chắc rằng Yên Tử sơn sẽ mãi còn là thế, hành vi phù hợp, chứ không nhất thiết 76 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH phải là du khách có nhiều tiền, sẽ được lên Yên Thánh địa Mecca là điểm đến có tính bắt buộc Tử. Đó là những du khách phải được tinh tuyển theo luật định tôn giáo của khoảng một tỷ về tâm thế, tri thức và hành vi. Không nên tín đồ Hồi giáo trên toàn thế giới (5). Và dù ở làm “đường giao thông thuận tiện” (cáp treo) một “bình địa”, với những hoạt động quản lý lên đỉnh non thiêng. Con đường 6.000m gập nghiêm ngặt, thánh địa Mecca vẫn thường xảy ghềnh cheo leo là con đường “nghiệm đạo” ra cảnh giày xéo lên nhau có khi tử vong đến vô giá. Bản thân nó là một di sản văn hóa. Nó hàng trăm người (1). Còn đến Yên Tử sơn, có chẳng những giúp du khách trải nghiệm đạo mấy người là tín đồ Phật giáo Trúc Lâm? Cũng pháp, trải nghiệm văn hóa Trúc Lâm, mà còn không có một giáo luật nào của Phật giáo Trúc là sự “điều tiết” một cách tự nhiên và hữu hiệu Lâm bắt buộc tín đồ phải đến nơi này như thế. nhất lượng du khách đổ lên đỉnh Yên Tử. Nếu Phật hoàng Trần Nhân Tông từng dạy, hãy vui như với Sơn Đoòng, giá vé rất cao và những với đạo trong chính cuộc sống trần thế của yêu cầu chuyên môn rất cao giữ vai trò “điều mình (Cư trần lạc đạo thả tùy duyên!) (9). Còn tiết” lượng khách hợp lý cho nó, thì ở Yên Tử nếu có đến Yên Tử, tôi tin rằng, không một tín sơn, con đường “nghiệm đạo” 6.000m lên núi đồ Phật giáo Trúc Lâm thuần thành nào lại từ giữ vai trò “điều tiết” lượng khách hợp lý nhất chối dẫm lên vết chân của Đức Tổ Sư. của điểm đến di sản này. Đó chính là việc điều Nguyên nhân sâu xa của tình trạng trên tiết cho hoạt động di chuyển bền vững trong chính là việc chưa giải quyết tốt vấn đề “di du lịch. chuyển bền vững” trong du lịch nơi đây. Bảo Yên Tử là điểm đến cho những “du khách tồn di sản văn hóa qua hoạt động du lịch tại tinh hoa”, “du khách có trách nhiệm” chứ không Yên Tử chính là giải quyết vấn đề di chuyển phải là cho “du lịch đại chúng” mặc dù di sản bền vững. Điểm đến du này là một ví dụ điển tôn giáo này là thuộc về đại chúng, như hang hình cho việc giải quyết vấn đề “di chuyển bền Sơn Đoòng, nhưng làm như vậy là để giữ gìn di vững” ở Việt Nam hiện nay. sản vô giá này, hay sản phẩm du lịch đặc biệt Kết luận này, cho “đại chúng muôn đời”. Còn đại chúng Du lịch Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử chẳng hôm nay, muốn lên Yên Tử sơn, hãy “tinh hoa những phải đem đến cho du khách những sản hóa” bản thân, “tinh hóa hóa” tâm hồn, thể phẩm du lịch khác biệt, độc đáo, đặc thù, sự an phách, ý chí, nghị lực, quyết tâm, hành vi, chứ toàn du lịch, mà còn phải bảo tồn được “tính không phải chỉ với tiền bạc và sự nhàn nhã. Di nguyên bản” tạo nên giá trị lâu bền của di sản chuyển bền vững sẽ giúp cho Yên Tử trở thành văn hóa vô giá này. Đó chính là việc bảo tồn và điểm đến du lịch tinh hoa, sẽ giúp cho việc bảo phát huy giá trị của các di sản văn hóa quá khứ tồn “tính nguyên bản” của của di sản văn hóa cho hôm nay và mai sau. Cần có một cái nhìn Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. thận trọng đối với những đường cáp treo lên Chúng ta có thể chứng kiến trong những đỉnh Yên Tử sơn, nếu chúng ta muốn di sản văn ngày lễ hội, một biển người phủ kín khu di hóa vô giá này có thể tồn tại cho Phật tử muôn tích Đền Hùng ở Phú Thọ, một biển người đời, có thể trở thành một Di sản thế giới cho phủ kín khu di tích Phủ Dày hay Đền Trần ở muôn người. Muốn phát triển bền vững Yên Tử Nam Định, trên những “bình địa”, mà đã phát sơn, trước hết phải chú ý giải quyết tốt vấn đề sinh bao nỗi lo về an toàn du lịch và bảo vệ di chuyển du lịch bền vững tại đây. di sản, bảo vệ môi trường. Nỗi lo đó sẽ gấp N.P.H nhiều lần khi chúng ta chứng kiến cảnh một (PGS.TS, Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHN) biển người phủ kín đỉnh núi Yên Tử chon von. Có thể có ý kiến cho rằng, so với ngày thánh lễ Chú thích Ramadan tại thánh địa Mecca ở Ả Râp Xê Út, 1 Lần đầu tiên và duy nhất chúng ta được nơi hội tụ của hàng triệu tín đồ Hồi giáo mỗi chiêm ngưỡng hoạt động của Phật hoàng Trần năm, thì khách đến Yên Tử sơn đâu có là bao. Nhân Tông tại Yên Tử qua một họa phẩm cùng Người ta đâu biết, trong tháng lễ Ramadan, thời của họa sư người Trung Quốc Trần Giám Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 77
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Như, hoàn thành năm 1363. Đó là bức Trúc Lâm thảo khoa học “Phát triển du lịch trong bối cảnh đại sĩ xuất sơn chi đồ vẽ lại cảnh Phật hoàng Trần khủng hoảng kinh tế”, Trường ĐHKHXH&NV, Đại Nhân Tông xuống núi giáo hóa, có tổng chiều học Quốc gia Hà Nội. dài lên đến 3m, miêu tả 82 nhân vật, trong đó 8. Nguyễn Phạm Hùng (2015), Văn học Phật đoàn đi đón của vua Trần Anh Tông có 61 người giáo Việt Nam, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà và đoàn xuống núi của Phật hoàng Trần Nhân Nội. Tông có 21 người, ngoài ra còn nhiều chi tiết khác như tùng, lau, voi trắng chở kinh, hạc dẫn 9. Nguyễn Phạm Hùng (2015), Tư tưởng Thiền đường, ngựa, quang gánh, các đồ đạc tuỳ tùng,... Trúc Lâm của Trần Nhân Tông qua hai tác phẩm Cư Sau này, tranh được các danh sĩ đời Minh viết nối trần lạc đạo phú và Đắc thú lâm tuyền thành đạo thêm lời bình dẫn, tôn vinh Trúc Lâm đại sĩ, thư ca, Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Phật giáo Trúc Lâm pháp đặc sắc của họ hợp cùng họa phẩm tạo nên - Hội tụ và lan tỏa”, Giáo hội Phật giáo Việt Nam. một chỉnh thể nghệ thuật thư - họa độc đáo. Bức 10. Nguyễn Phạm Hùng (2017), Văn hóa du tranh được vẽ theo phong cách thuỷ mặc, nhưng lịch, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. các chi tiết trong tranh không hoàn toàn là tượng 11. Phạm Kế (1995), Danh Sơn Yên Tử, Nxb. Lao trưng, ước lệ như tranh thuỷ mặc mà được vẽ khá động, Hà Nội. chân thật, sinh động. Điều đáng chú ý ở đây là 12. Nguyễn Mai, Dự án cáp treo sẽ thay đổi bức tranh miêu tả Phật hoàng đã xuống núi chứ cuộc sống làng hang động cuối cùng tại Trung không phải lên núi. Đường lên núi không có chỗ Quốc?, http://vtv.vn/the-gioi/du-an-cap-treo-se- nào cho hoạt động đông đúc như thế. thay-doi-cuoc-song-lang-hang-dong-cuoi- Tài liệu tham khảo cung-tai-trung-quoc-20170216170913731.htm. 13. Phạm Mỹ, UNESCO ra hạn chót để 1. Minh Anh, Hồng Duy, Giẫm đạp ở Thánh giải trình cáp treo gần Sơn Đoòng, https:// địa Mecca, 717 người chết, https://news.zing.vn/ thethaovanhoa.vn/tin-hot-24h/unesco-ra- giam-dap-o-thanh-dia-mecca-717-nguoi-chet- han-chot-de -giai-trinh-cap-treo-gan-son- post583187.html. doong-n20141107170511197.htm. 2. Minh Cương, Quảng Ninh xây thêm hai 14. Quốc Nam, 6 đêm ở hang Sơn Đoòng - Tour tuyến cáp treo ở Yên Tử, https://vnexpress.net/tin- du lịch đắt nhất VN, http://www.24h.com.vn/ tuc/thoi-su/quang-ninh-xay-them-hai-tuyen- du-lich-24h/6-dem-o-hang-son-doong-tour-du- cap-treo-o-yen-tu-3400708.html. lich-dat-nhat-vn-c76a671042.html. 3. Văn Đức, Quảng Ninh sẽ xây dựng cáp treo 15. Ngô Thì Nhậm (1978), Trúc Lâm tông chỉ tại cụm di tích chùa Lôi Âm, https://www.baomoi. nguyên thanh, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. com/quang-ninh-se-xay-dung-cap-treo-tai- 16. An Nhi, Du khách bất ngờ tử vong khi khi cum-di-tich-chua-loi-am/c/22675858.epi. leo Yên Tử, http://doanhnghiepvn.vn/du-khach- 4. Ninh Hạ, UNESCO đề nghị Việt Nam hủy bỏ bat-ngo-tu-vong-khi-khi-leo-yen-tu-d64638. vĩnh viễn dự án cáp treo vào Sơn Đoòng, http:// html. nguoidothi.net.vn/unesco-de-nghi-viet-nam- 17. Hương Thu, PGS Đặng Văn Bài: Không nên huy-bo-vinh-vien-du-an-cap-treo-vao-son- vì bảo tồn mà cấm phát triển, https://vnexpress. doong-12453.html. net/tin-tuc/thoi-su/pgs-dang-van-bai-khong- 5. Vũ Hoàng, Vì sao hàng triệu người hành nen-vi-bao-ton-ma-cam-phat-trien-3103501. hương về thánh địa Mecca, https://vnexpress.net/ html. tin-tuc/the-gioi/tu-lieu/vi-sao-hang-trieu-nguoi- hanh-huong-ve-thanh-dia-mecca-3284896. Ngày nhận bài: 16 - 9 - 2018 html. Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 12 - 2018 6. Nguyễn Phạm Hùng (2012), Cần bảo tồn di Ngày chấp nhận đăng: 25 - 12 - 2018 sản văn hóa đúng cách, Tạp chí Du lịch Việt Nam, số 10. 7. Nguyễn Phạm Hùng (2012), Bảo tồn văn hóa như một hoạt động phát triển du lịch, Kỷ yếu Hội 78 Số 26 - Tháng 12 - 2018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học