Xem mẫu
- PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ĐỜI SỐNG KINH TẾ, VĂN HÓA VÀ XÃ HỘI CỦA NGƯỜI BA-NA Tiến sĩ Trần Đình Lâm Giáo sư Phan Thanh Tiến sĩ Trương Văn Môn Giới thiệu Huyện Mang Yang là nơi cư trú lâu đời các nhóm người Kinh, Tày, Nùng và ảnh của người Ba-na. Trong quá trình thực thi các hưởng của họ đối với sự đổi mới ở làng Polei chính sách của chính phủ Việt Nam dành cho của người Ba-na. sự phát triển của vùng nông thôn tại vùng cao Cụ thể, các số liệu thống kê về số lượng trong những năm gần đây, một số chương trình hộ gia đình trong làng, số lượng nhà rông, nhà như đề án 137 hay 327 đã có những tác động ở, trường học và trên hết là các sự kiện kinh tế, tích cực đến sự phát triển kinh tế của các dân văn hoá xã hội có liên quan đến sự thay đổi tộc thiểu số ở huyện Mang Yang. Tuy nhiên, của các ngôi làng người Ba-na. Cuối bài nếu chỉ chú ý đến sự phát triển kinh tế một nghiên cứu, chúng tôi sẽ đưa ra một số đề nghị cách đơn thuần thì sẽ rất khó để tránh khỏi tác nhằm phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội cho động của những yếu tố tiêu cực đến xã hội và người Ba-na ở hai xã Lo Pang và Kon Thup văn hóa truyền thống. trong tương lai, ví dụ như việc chú ý đến đầu Xu hướng Kinh hóa trong các hoạt động tư và nguồn nước sạch, xây dựng hệ thống văn hóa và xã hội trong các hoạt động gia đình đường điện cho các gia đình, và hỗ trợ kỹ thuật như cưới xin, các hoạt động văn hóa vật chất trong việc tổ chức các đội sản xuất và các làng như ăn uống, sinh sống, ăn mặc và văn hóa sản xuất… tinh thần như lễ nghi, hội hè, nghệ thuật, âm Về mặt kinh tế, sinh kế của người Ba-na nhạc của người Ba-na ở xã Lo Pang và Kon phụ thuộc vào cả phương thức truyền thống lẫn Thup đã làm thay đổi một cách sâu sắc các giá hiện đại. Dựa trên việc so sánh giữa hai sinh trị truyền thống và những sự phân biệt dân tộc kế, chúng tôi sẽ chỉ ra những thay đổi hiện tại trong cộng đồng này. Bởi vậy, việc nghiên cứu trong các hoạt động kinh tế của người Ba-na ở văn hóa truyền thống và những thay đổi hiện Lo Pang và Kon Thup. Lĩnh vực kinh tế truyền đại cho thấy tầm quan trọng của khoa học thống chủ yếu dựa vào các phương kế sinh trong việc tạo ra nền tảng cho việc hoạch định nhai truyền thống của người Ba-na như săn bắn phát triển kinh tế tại các vùng nông thôn nơi (hươu, lợn lòi, chim, chuột, cá,…), hái luợm những người dân tộc thiểu số đang sinh sống. (một số loại rau phổ biến), chăn thả tự do bằng Để đạt được những điều vừa kể trên, bài các phương pháp tự nhiên (chủ yếu là trâu, bò, báo cáo này sẽ chủ yếu tập trung vào các lợn, gà), trồng trọt theo phương thức “chặt cây nghiên cứu kinh tế, văn hóa và xã hội của – dọn bãi – đốt – vãi hạt và chờ mưa” và các người Ba-na ở xã Lo Pang và Kon Thup. ngành công nghiệp truyền thông như dệt may, Trước hết, chúng tôi xin trình bày bối làm thảm và đan lát. Hơn nữa, người ta cũng cảnh lịch sử của từng nhóm trong đó bao gồm đưa ra lịch nông vụ, những điều cấm kỵ, cùng quá trình hình thành của mỗi ngôi làng, từ khi với những quan niệm tốt và xấu của người Ba- thành lập cho đến ngày nay (2009). Lịch sử na trong sản xuất và trong cuộc sống thường của các ngôi làng ở xã Lo Pang như làng Hlim, ngày. Trong khi đó, lĩnh vực kinh tế hiện đại Toh, Chup sẽ được trình bày, sau đó là lịch sử chủ yếu liên quan đến việc thay thế các của các ngôi làng thuộc xã Kon Thup bao gồm phương thức sản xuất truyền thống và ảnh làng Chuk, Groi, Dak, Ponang. Hơn nữa, hưởng của nó đối với rừng và môi trường sinh chúng tôi cũng sẽ phân tích quá trình di cư của thái. Sự tham gia của cộng đồng người Ba-na 225
- vào việc quản lý rừng và sự trồng rừng phủ Mối quan hệ hài hòa giữa phong tục – luật xanh đồi trọc cũng được đề cập đến. Sự tăng lệ - và pháp luật. nhanh dân số và các chính sách mới về định cư Cộng đồng địa phương sẽ có nhiều quyền và các chính sách về rừng khác liên quan đến hơn trong việc đưa ra quyết định. Đồng thời, sự phát triển và việc bảo vệ rừng đã làm thay sự phát triển mô hình kinh tế của những người đổi phần nào phương thức canh tác truyền di cư mới cần được xem xét như một mô hình thống, khiến họ áp dụng những kỹ thuật canh để nhân rộng. tác mới và luôn phiên mùa vụ, điều này gây ra Kiến trúc nhà cửa phục vụ cho các hoạt những khó khăn trong việc tiếp cận đa dạng động của gia đình và cho các hoạt động cộng cây trồng có giá trị kinh tế cao trong người đồng. dân. Hơn nữa, cách thức mà người Ba-na trao Nhạc cụ đổi hàng hóa và thuê mướn lao động cùng với Hiện nay, các nhạc cụ của người Ba-na sự sẵn có của chính sách tín dụng cũng được đang dần trở nên hiếm. Chỉ một số nhạc cụ thảo luận trong bài báo cáo này. Cuối cũng, được bảo tồn tại nhà rông và tại một số gia chúng tôi sẽ đề xuất một số giải pháp thực tế đình, chúng chỉ được sử dụng trong lễ hội đâm và các kiến nghị để phát triển nền kinh tế trâu và nghi lễ mai táng. Ngày nay, cùng với truyền thống, kinh tế hiện đại, kinh doanh, và làn sóng phát triển mới, các nhạc cụ phương hệ thống tín dụng chính thống nhằm cải thiện tây cũng đã xâm nhập vào cuộc sống của cộng mức sống của cộng đồng Ba-na trong thời gian đồng người Ba-na và có xu hướng lấn át các tới. nhạc cụ truyền thống. Người ta cho rằng những Một khía cạnh quan trong khác của đời nhạc cụ truyền thống này sẽ không còn được sống người Ba-na chính là văn hóa vật chất, sử dụng trong các lễ hội trong tương lai không bao gồm toàn bộ sự đa dạng trong lối sống, xa. nhà cửa, cách ăn mặc, các nhạc cụ, ẩm thực, và Nghệ thuật ẩm thực phương tiện giao thông… của người Ba-na ở Khởi nguồn của thực phẩm từ tự nhiên xã Lo Pang và Kon Thup. Một số vấn đề ảnh của người Ba-na rất phong phú và đa dạng, bao hưởng đến sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã gồm khoai lang, nấm cục nâu, củ chuối, hoa hội của người Ba-na bao gồm: quả trên rừng, v.v... Thêm vào đó, cũng có Polei – Tập thể người Ba-na sống chung những loại thực phẩm khác như: động vật, cùng nhau được gọi là Polei - được coi là tế chim, chuột, hải sản, côn trùng, rau, măng tre, bào xã hội của cộng đồng Ba-na nói chung và và nấm. Ngày nay, khi nguồn cung cấp thực là nét văn hóa của người Ba-na ở Lo Pang và phẩm từ các khu rừng trở lên ngày càng hiếm, Kon Thup nói riêng. Đây chính là đơn vị chủ người dân bắt đầu định cư và nuôi trồng, trồng yếu của tổ chức xã hội, tổ chức chịu ảnh hưởng trọt, một số loại rau và hoa quả tại nhà hoặc của các yếu tố khác nhau như các điều kiện tự trên ruộng bậc thang. Đồng thời, cùng với các nhiên, bối cảnh lịch sử, và sự phức tạp trong nguồn thực phẩm lấy từ thiên nhiên, người Ba- các hoạt động kinh tế và trao đổi văn hóa giữa na tự cung tự cấp các sản phẩm tự nuôi trồng người với người. hoặc trên ruộng bậc thang như bầu, bí, cà tím, Từ những đặc điểm về cấu trúc của các mướp, ớt, dứa, chuối. Tuy nhiên, cá, thịt gà, Polei của người Ba-na, các vấn đề sau cần thịt lợn và thịt bò rất ít thấy trong các bữa ăn được cân nhắc: hàng ngày của các gia đình. Cấu trúc xã hội cần dựa trên đơn vị văn Về đồ uống, đồ uống hàng ngày của người hóa truyền thống và cấu trúc xã hội dựa trên cơ Ba-na bị ảnh hưởng một phần và thay thế bởi cấu tổ chức nhà nước. đồ uống của người Kinh. Ẩm thực truyền Vai trò của già làng cần được đề cao. thống chỉ xuất hiện trong các lễ hội và nghi lễ. Còn đối với “todro”, đây chính là đồ uống ưa 226
- thích của người già. Ngày nay, những người đàn ông Ba-na trẻ thích uống rượu trắng của Hôn nhân và gia đình người Kinh mua ở chợ. Đối với người Ba-na, hôn nhân là một sự Phương tiện giao thông hiện đại kiên không chỉ dành cho các cặp đôi mà còn Phương tiện vận chuyển truyền thống của cho cả đại gia đình hoặc thậm chí cả làng. Bên người Ba-na hầu như không có gì ngoài cái cạnh đó, gia đình cũng là một trong những vấn địu. Mặc dù xe máy Honda và các xe máy kéo đề đáng quan tâm nhất trong đời sống của nông nghiệp đã bắt đầu xuất hiện trong đời người Ba-na. sống, nhưng công cụ thồ địu vẫn là một Về hôn nhân phương tiện gắn liền với người Ba-na ở hai xã Hôn nhân là để tạo dựng mối quan hệ gia này. Xe máy và máy kéo làm ô nhiễm môi đình và nuôi dưỡng những mối quan hệ khác trường. Đồ đựng nước trước đây giờ được thay giữa hai gia đình. Nguyên tắc kết hôn của thế bằng các thùng, hộp nhựa. Trong tương lai người Ba-na là “kết hôn với một người ngoài không xa, lượng đồ vật bằng nhựa và ni-lông dòng họ, nhưng cũng không nhất thiết”. Người thải trong khu vực sẽ trở thành nguy cơ ô ta khuyến khích anh, em thuộc đời thứ 4, cùng nhiễm môi trường sinh thái nếu như chúng ta thế hệ trong một gia đình được khuyến khích không có giải pháp cho vấn đề này. kết hôn với nhau vì điều đó sẽ tăng cường mối Một trong những đặc điểm mà cần phải liên kết trong gia đình. lưu ý khi nghiên cứu về người Ba-na đó chính Theo phong tục truyền thống, chế độ là văn hóa cộng đồng. Mối quan hệ trong xã ngoại hôn của người Ba-na không quá chặt hội của họ trong các công việc cưới xin, gia chẽ. Điều này phản ánh những nét đặc thù của đình trước đây có thể thay đổi bởi những thay xã hội, dân tộc và con người Ba-na. Đặc tính đổi trong văn hóa vật chất và và xã hội của bối này được gìn giữ và lưu truyền từ thế hệ này cảnh kinh tế địa phương. sang thế hệ khác nhằm duy trì tổ chức gia đình Quan hệ họ hàng là một cấu trúc xã hội và dòng họ Ba-na. mà trong đó mối quan hệ giữa các thành viên Cách thức lựa chọn bạn đời của họ cũng được xác định bởi dòng máu, bao gồm dòng vẫn rất truyền thống. Nam và nữ phải kết hôn ở họ, hôn nhân và quan hệ gia đình. Bởi vậy, mỗi thời niên thiếu (từ 13 đến 18 tuổi). Tảo hôn là cộng đồng thị tộc sẽ phát triển mối quan hệ họ kết quả của sự yếu kém trong việc phổ cập hàng riêng của chính cộng đồng đó. Đối với giáo dục và sự thiếu hiểu biết về luật pháp, người Ba-na, việc xác định hình thức hệ thống cùng với ảnh hưởng của các văn hóa phẩm đồi quan hệ là một vấn đề phức tạp, tuy nhiên cho trụy và các lễ hội kéo dài. Đây là một trở ngại đến ngày nay chúng ta vẫn chưa tìm thấy bất lớn về văn hóa gây ra nhiều bất lợi cho các em kỳ hệ lụy nào. gái ở độ tuổi thiếu niên. Mối quan hệ Về gia đình Không giống như các thị tộc, người Ba-na Trong vòng 20 năm qua, bước chuyển đổi không đặt tên mình với họ. Do đó, rất khó để từ đại gia đình với 3 đến 4 thế hệ sang gia đình có thể xác định mối quan hệ. Tuy nhiên, nếu hạt nhân với chỉ 2 thế hệ đã ngày càng rõ ràng. xét trên các quy định hôn nhân, có thể có hôn Mô hình gia đình mới đã đóng góp tích nhân giữa 2 người thuộc thế hệ song song (con cực vào việc triển khai các mô hình phát triển chú con bác), mà điều này không bị ràng buộc kinh tế, thúc đẩy các cá nhân tham gia tích cực bởi các quy định gia đình. Do đó, tất cả các vào các hoạt động cộng đồng. Mô hình này thành viên đều có liên hệ với cả bên bố và bên đảm bảo chức năng kinh tế và xã hội trong mẹ. phạm vi làng xã. Về giới, mô hình này đã có ảnh hưởng tích cực tới việc phân công lao động, với xu 227
- hướng tăng trách nhiệm của nam giới trong kỳ nông nghiệp. Nghi lễ lấy nước, mừng lúa việc quản lý kinh tế gia đình. mới, nghi lễ đâm trâu là ba lễ hội lớn nhất thu Sự tăng mạnh của mô hình gia đình đã hút sự tham gia của toàn bộ cộng đồng. Trong phá vỡ một phần cấu trúc xã hội truyền thống số đó, nghi lễ đâm trâu là lớn nhất, nó bao gồm của người Ba-na. Đặc biệt, khi thế hệ trẻ chưa cả phần lễ (Thủ tục hiến trâu, cầu nguyện) và đủ trưởng thành, sự tăng lên này không phù phần hội (âm nhạc, ca múa). Thông thường, lễ hợp với thực tế về văn hóa mà đã từng là thuộc hội bao gồm giá trị tôn giáo lẫn giá trị thẩm tính cố hữu của họ, đe dọa sụt giarmhay thậm mỹ. Không giống như lễ hội đâm trâu, hai lễ chí xóa sổ tinh thần cộng đồng trong các ngôi hội còn lại dường như đang dầng mất đi do ảnh làng người Ba-na. hưởng và sự điều chỉnh trong các chính sách Người ta cho rằng thể chế hôn nhân và gia của chính phủ, sự hiểu biết của người dân, ảnh đình đã cho thấy các đặc điểm của chế độ dân hưởng của quá trình tiếp nhận khoa học công chủ. Về chức năng của gia đình, các gia đình nghệ và các yếu tố kinh tế. người Ba-na có tất cả các chức năng như duy Văn hóa tinh thần của người Ba-na cũng trì nòi giống, các chức năng kinh tế, xã hội và được thể hiện trong văn học và nghệ thuật văn hóa. chẳng hạn như các truyển thuyết, tục ngữ, dân Giới và vai trò của giới trong gia đình và ca và câu đố. Dân ca và các bài hát cho trẻ con xã hội của người Ba-na là hai thành tố chính trong âm nhạc của người Trong một gia đình Ba-na, phân chia lao Ba-na. Người Ba-na có bốn loại dân ca: tình động luôn rõ ràng dựa trên giới tính, và do đó yêu thiên nhiên, hát ru, các bài hát tình yêu và vi phạm các giới hạn về độ tuổi và thế hệ. các bài hát khóc thương. Những bài hát cho trẻ Các yếu tố như phong tục truyền thống, thường ngắn, có nhịp điệu và rất dễ ghi nhớ thừa kế tài sản, giáo dục, tiếp cận thông tin đã nhưng chúng đang dần mất đi. Các điệu múa tạo ra ảnh hưởng lớn đối với mức độ giới tham trong các mùa lễ hội thường nhằm phục vụ các gia vào sự phát triển kinh tế xã hội của người niềm tin tôn giáo và các hoạt động nghi lễ cùng Ba-na tại hai xã Lo Pang và Kon Thup. với những hoạt động đời sống hàng ngày, Cuối cùng, chúng tôi tiến hành một chuyển đổi từ canh tác sang lễ hội mùa màng. nghiên cứu về tinh thần văn hóa của người Ba- Cũng giống như dân ca và bài hát cho thiếu na, yếu tố phản ánh văn hóa tinh thần của họ nhi, múa dân gian của người Ba-na cũng đang bao gồm đức tin, các lễ hội, truyện cổ, danh bị mai một, chỉ xuất hiện trong lễ hội đâm trâu. ngôn, âm nhạc, dân ca, nhảy múa và luật làng. Do đó, cần hành động ngay để bảo vệ nét văn Theo tín ngưỡng của người Ba-na, tất cả hóa riêng của người Ba-na. mọi thứ trên trái đất, thậm chí cả con người Lệ làng là yếu tố cuối cùng chịu ảnh đều được Chúa tạo ra. Hệ thống tín ngưỡng hưởng của văn hóa tinh thần. Một hội đồng của họ có già làng là tối cao, và chủ yếu bao gồm 3 đến 8 người cao tuổi trong làng đưa ra gồm các đấng chúa siêu nhiên giống như thần các giải pháp hoặc lời khuyên cho tất cả các sấm, mưa, gió, và chúa bảo vệ cho con người vấn đề trong làng dựa trên lệ làng. Họ đóng vai và gia đình. Tuy nhiên, hiện tại niềm tin của trò hòa giải những tranh cãi mà các bên không người Ba-na đang thay đổi bởi những ảnh thể tự giải quyết. Lệ làng bao gồm luật lệ của hưởng của các chính sách của chính phủ, khoa ngôi làng, trật tự công cộng trong làng và các học công nghệ, văn hóa hiện đại và nhận thức nguyên tắc bảo vệ môi trường. của con người. Từ đó, một số nghi thức tín Luật lệ của một ngôi làng không những áp ngưỡng đã được tối giản, dẫn đến giảm thiểu dụng đối với cư nhân trong làng mà còn cho cả mê tín và một số phép tắc khác. người lạ. Trước khi vào họ phải được sự cho Các nghi lễ được gắn liền với các lễ hội phép của các bậc lão làng. Phụ nữ mang bầu từ của người Ba-na mà chủ yếu theo sau các thời nơi khác không được phép đến và sống trong 228
- làng trừ phi họ có họ hàng ở đây, và tất nhiên sự hỗ trợ của chính phủ và các tổ chức quốc tế, là họ phải chịu phạt. Phụ nữ không được phép vấn đề nước sạch đã được cải thiện đáng kể. đến nhà rông bởi những kỳ kinh. Khách thăm Kết luận quan không nên từ chối khi được mời uống Nhìn chung, bài nghiên cứu này tập trung rượu cần, nếu không họ sẽ không bao giờ được vào các nhân tố ảnh hưởng đến nền kinh tế địa mời uống nữa, mà đây lại được coi là bước đầu phương và cuộc sống của người Ba-na, đặc tiên để xây dựng lên mối quan hệ. Hơn nữa, tất biệt là văn hóa và sinh kế của hai xã Lo Pang cả mọi người đều phải tuân thủ trật tự xã hội. và Kon Thup từ các khía cạnh lịch sử, kinh tế, Sống trong một cộng đồng, con người cần phải văn hóa và xã hội. Bài nghiên cứu này giúp đề yêu thương và giúp đỡ lẫn nhau. xuất giải pháp cho sự phát triển các địa Mỗi ngôi làng đều có những quy tắc riêng phương. để bảo vệ và gìn giữ môi trường đặc biệt là đất Thông qua việc ngụ ý và cảnh báo dựa và nước, hai nhân tố quan trọng trong đời sống trên các số liệu thống kê từ thực tiễn của xã Lo của người Ba-na. Trong hệ thống nước của Pang và Kon Thup, chúng tôi hy vọng các dự người Ba-na, nước mạch ngầm là quan trọng án quy mô lớn cho sự phát triển kinh tế trong nhất bởi vì nó không chỉ sạch mà còn được ban vùng sẽ được tiến hành nhằm góp phần bảo tồn tặng bởi Chúa. Trong những năm gần đây, với nền văn hóa đa dạng của người Ba-na và nâng cao mức sống cho cộng đồng. 229
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học