Xem mẫu
- DI SẢN VĂN HÓA PHÁT HUY BỀN VỮNG GIÁ TRỊ TÀI NGUYÊN DI SẢN KHẢO CỔ HỌC TIỀN, SƠ SỬ LƯU VỰC SÔNG THU BỒN LÂM THỊ MỸ DUNG CHU LÂM ANH Tóm tắt Lưu vực sông Thu Bồn, theo nghiên cứu cho đến nay, là nơi tập trung đậm đặc nhất dấu tích của các cộng đồng cư dân sinh sống từ cách ngày nay trên 3.000 năm. Nhờ những nỗ lực của các bên: chính quyền - cộng đồng - nhà nghiên cứu mà những giá trị tiêu biểu của các di sản vật thể (di tích và di vật khảo cổ học Sa Huỳnh - Champa) đã và đang được bảo tồn, bảo vệ, sử dụng và phát huy khá hiệu quả. Tuy nhiên, quá trình phát triển với những tác động hai mặt của đô thị hóa, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, biến đổi khí hậu và môi trường tự nhiên,… đem lại những thách thức lớn đối với sự tồn vong của di sản vật thể nói chung và di sản khảo cổ nói riêng. Để phát triển và bảo tồn tương hỗ cho nhau, cần phải xây dựng những kế hoạch và chiến lược dài hơi dựa trên cơ sở pháp lý quốc gia, quốc tế, cơ sở khoa học liên ngành cùng những kinh nghiệm thực tiễn trong nước, ngoài nước về bảo tồn, sử dụng và phát huy di sản. Bài viết do đó tập trung vào vấn đề: Khái quát trữ lượng tài nguyên di sản; đánh giá giá trị di sản; phương hướng phát huy và sử dụng di sản bền vững. Từ khóa: Di sản khảo cổ học, phát triển bền vững, Sa Huỳnh, Champa, sông Thu Bồn Abstract According to some researches up to present, the Thu Bon River basin is the most condensed traces of the communities living there more than 3,000 years ago. Thanks to the efforts of the government, the community and the researchers that the typical values of tangible heritages (archaeological relics of Sa Huynh - Champa) have been preserved, protected, used and promoted quite effectively. However, the development process of urbanization, industrialization, modernization, climate and the natural environment change... with the dual effects bringing about great challenges to the survival of the tangible heritage in general and archaeological heritage in particular. For mutual development and conservation, it is necessary to have long-term plans and strategies based on national and international legal, interdisciplinary scientific basis as well as practical experiences of domestic and abroad researchers on conservation, use and promotion of heritage. Therefore, the article focuses on overview the heritage resource reserves; assess the value of heritage; the directions to promote and use heritage sustainably. Keywords: Archaeological heritage, sustainable development, Sa Huynh, Champa, Thu Bon River Dẫn nhập C Khái niệm “Di sản Khảo cổ học” (DSKCH) ho tới nay, theo văn liệu văn hóa trong Luật Di sản văn hóa của nước CHXHCN Việt học Việt Nam và thế giới, có nhiều Nam được trình bày trong Chương 1, Điều 4.2. loại hình di sản khác nhau. Tổ chức Di sản vật thể (bất động sản và động sản) là “sản UNESCO đã đưa ra Sơ đồ phân loại di sản văn phẩm vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa hóa (Sơ đồ 1). Di sản văn hóa Việt Nam cũng học, bao gồm di tích lịch sử - văn hóa, danh lam được phân loại chủ yếu dựa trên hệ thống này. thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia” [14]. Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 15
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Sơ đồ 1. Phân loại di sản văn hóa của UNESCO (Nguồn: [8]) Trong Hiến chương về Bảo tồn và Quản lý di gồm những giá trị tinh thần và biểu tượng, sản khảo cổ học của Hội đồng Quốc tế về Di những câu chuyện và ký ức, những kỹ thuật, tích và Công trình (ICOMOS), Điều 1 xác định: kỹ năng bí truyền, những tri thức dân gian, “Di sản khảo cổ là một phần của di sản vật chất những dấu ấn có thể cả tích cực và tiêu cực của mà nhờ các phương pháp khảo cổ học để thu quá trình lịch sử, chính sách văn hóa của mỗi thập được thông tin chính. Di sản khảo cổ là tất thời kỳ, mỗi cộng đồng dân cư. Như vậy, việc cả các dấu tích về sự tồn tại của con người và bao đánh giá giá trị DSKCH để từ đó đưa ra chiến gồm các địa điểm liên quan đến tất cả các biểu hiện lược bảo tồn, sử dụng và phát huy sẽ cần đề của hoạt động của con người, các cấu trúc bị bỏ cập tới cả hai khía cạnh vật thể và phi vật thể hoang và dấu tích của mọi thứ (bao gồm cả các địa như sơ đồ dưới đây về các giá trị di sản (Sơ đồ điểm dưới đất và dưới nước), cùng với tất cả các di 2). Và nếu coi di sản là tài nguyên thì giá trị của vật văn hóa liên quan” [10]. Tuy nhiên, DSKCH không chỉ là di sản vật thể (mặc dù trong các tài liệu pháp lý quốc gia và quốc tế dẫn ra trên đây chỉ chú trọng vào tính chất vật lý “sờ thấy được” và những chính sách cũng như chiến lược và phương pháp bảo tồn, bảo vệ, sử dụng và phát huy cũng chỉ ưu tiên những giá trị vật chất) mà còn chứa đựng khía cạnh phi vật thể “không sờ thấy được” (intangible) và “sống” (living), bao Sơ đồ 2. Các khối giá trị di sản khảo cổ học (Nguồn: [1]) 16 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA tài nguyên DSKCH theo chiều thời gian gồm yếu có niên đại muộn, cận kề Công nguyên và giá trị quá khứ, giá trị hiện tại và giá trị tương nhiều đồ nghi lễ bằng đồng như gương, đỉnh, lai. Giá trị của tài nguyên DSKCH theo nguồn chậu, bát… mang phong cách đồ đồng Hậu kỳ gốc và tính chất gồm giá trị tự thân được kế Tây Hán, Sơ kỳ Đông Hán và những hàng hóa có thừa, giá trị tái tạo, giá trị sáng tạo của cộng nguồn gốc từ Ấn Độ [5, tr.80-83]. Gò Dừa cũng đồng chủ nhân hay sở hữu di sản và giá trị chia là một khu mộ địa đặc biệt, lần đầu tiên trong sẻ cho và với các cộng đồng khác. văn hóa Sa Huỳnh phát hiện được một quần 1. Loại hình và giá trị tài nguyên di sản khảo thể mộ chum lồng dạng “trong quan, ngoài cổ học Tiền, Sơ sử lưu vực sông Thu Bồn quách”, đồ chôn theo cũng cho thấy thân phận 1.1. Loại hình cao quý của chủ nhân các ngôi mộ và mối quan hệ với thế giới Trung Hoa, Ấn Độ… Có nhiều Loại hình DSKCH văn hóa Sa Huỳnh (từ 2.400 khả năng đây là khu mộ của dòng họ có vị thế năm đến thế kỷ I TCN) cao trong cộng đồng, khu mộ của dòng họ thủ Cho tới nay, lưu vực sông Thu Bồn cùng lĩnh của một xã hội lãnh địa (chiefdom). các chi lưu là nơi tập trung đậm đặc nhất các Loại hình DSKCH Champa di tích văn hóa Sa Huỳnh và có thể xác định những cụm di tích lớn tại vùng thượng lưu, trung Lưu vực sông Thu Bồn cũng là địa bàn của lưu và hạ lưu các sông Thu Bồn, sông Vu Gia… các nhóm địa điểm cư trú, bến cảng, giếng, Điển hình là cụm từ Hội An đến Điện Bàn với thành lũy,… (bên cạnh đền - tháp) Champa qua những khu mộ chum lớn Hậu Xá I, Hậu Xá II, nhiều thời kỳ khác nhau: Lâm Ấp (khoảng 192 An Bang, Lai Nghi, cụm Gò Mả Vôi - Gò Miếu - 758) và những tiểu quốc khác cùng thời Lâm Ông - Thôn Tư; Gò Dừa,… ở Duy Xuyên; cụm Ấp - Hoàn Vương (khoảng 758 - 866) - Chiêm di tích tại các huyện Đại Lộc, Tiên Phước; cụm Thành (khoảng 866-1471). Tên Chiêm Thành di tích huyện Hiệp Đức… Đặc biệt là những phiên từ Champapura (thành phố của người khu mộ địa giàu có của những cộng đồng Cham)1. Dựa vào mô hình một tiểu quốc Ấn thu gom sản vật núi rừng Quế Lộc, Đại Lãnh, Độ Bàlamôn giáo, một số nhà nghiên cứu giả Bình An, Gò Đình,… hay khu mộ địa của cộng định rằng mỗi tiểu vương quốc/mandala được đồng thương nhân Lai Nghi, Hậu Xá,… cửa thiết lập trên địa bàn miền Trung Việt Nam sông ven biển. Trong số đó có An Bang và Lai đã dựa vào 5 yếu tố phong thủy như: 1) Núi Nghi, những khu mộ địa giàu có nhất, nhiều Thiêng (tượng trưng thần Siva); 2) Sông Thiêng khả năng là của cộng đồng thương nhân Sa (tượng trưng nữ thần Ganga, vợ thần Siva); 3) Huỳnh buôn bán tại cảng thị sơ khai tiền thân Cửa biển Thiêng (cảng - thị, nơi trao đổi hàng của Đại Chiêm Hải khẩu Lâm Ấp Phố sau này. hoá, mậu dịch hải thương, là trung tâm kinh Ví dụ như Lai Nghi với 63 mộ chum lớn (trên tế); 4) Thành phố Thiêng/Hoàng thành (nơi cư diện tích khai quật 192m²), chum quan tài chủ ngụ của vua và hoàng tộc hoặc lãnh chúa, là yếu hình trụ có kích thước rất lớn với nắp đậy trung tâm vương quyền); 5) Đất Thiêng/Thánh hình nón cụt, hình lồng bàn hoặc đáy của một đô (nơi thờ tự thần linh và tổ tiên, là trung tâm chum khác. Đồ chôn theo người chết giàu có tín ngưỡng) [13]. Trong tất cả các lưu vực sông và phong phú cả về số lượng cũng như chất ở miền Trung, lưu vực sông Thu Bồn cho thấy lượng, phân bố không đồng đều cho thấy mức rõ nhất cấu trúc của một tiểu quốc/mandala độ phân hóa của cải và xã hội cao trong nhóm Champa với cấu trúc mô tả ở trên (Hình 1). Trần cư dân này. Tỉ lệ của cải cho người chết trên đầu Kỳ Phương nhận định rằng tiểu quốc Amaravati, chum quan tài cao nhất so với tất cả những mộ ở lưu vực sông Thu Bồn ngày nay, được hình địa đã biết. Đồ đồng tùy táng ở Lai Nghi chủ thành dựa trên 5 yếu tố sau: Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 17
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU luôn được áp dụng ở những giai đoạn muộn hơn nhưng có lẽ với những thay đổi nhất định cho phù hợp với điều kiện địa hình và điều kiện xã hội, những yếu tố ngoại sinh dần được địa phương hoá. Một lý do khác nữa là Thánh đô Mỹ Sơn cùng với đền tháp Po Nagar đã đóng vai trò là trung tâm tín ngưỡng tôn giáo của vùng/vương quốc cũng hạn chế sự hình thành của những Thánh đô lớn ở thượng nguồn các sông khác. Và bên cạnh những thành lũy, đền tháp, tại đây, những làng (Chú thích: a. Mỹ Sơn; b. Trà Kiệu; c. Hội An; D. Cù Lao Chàm) cư trú Champa (nền tảng duy trì các tiểu quốc) cũng đã được Hình 1. Cấu trúc của một tiểu quốc/mandala Champa (Nguồn: Nhóm tác giả) phát hiện, phần lớn trùng khớp với địa bàn văn hóa Sa Huỳnh trước đó. Những nhóm địa 1) Núi Thiêng là Mahaparvata/Đại Sơn điểm Champa ở Hội An, ở Duy Xuyên trong Thần/Thần Siva hay núi Mỹ Sơn/Răng Mèo; thời gian từ thế kỷ I đến thế kỷ XII, XIII,… với 2) Sông Thiêng là sông Thu Bồn; tính chất khác nhau, phản ánh đời sống chính 3) Cửa biển Thiêng/Cảng - thị là vùng Cửa trị, kinh tế và văn hóa của các cộng đồng cư Đại/Hội An; dân hơn một thiên niên kỷ, từ khởi đầu của nhà 4) Thành phố Thiêng/Hoàng thành là Sim- nước Champa (Lâm Ấp) đến những thời kỳ cực hapura/Thành Sư Tử tại Trà Kiệu; thịnh. Và nếu so với những tiểu quốc Champa 5) Đất Thiêng/Thánh đô là Srisanab- ở các lưu vực sông khác thì bên cạnh di tích hadresvara tại Mỹ Sơn. đền tháp tại lưu vực sông Thu Bồn, những làng cư trú, hệ thủy (giếng), bãi bến, cảng, kho báu, Cho tới nay, ngoài lưu vực sông Thu Bồn - thành lũy, cung điện,… phản ánh đầy đủ và địa vực của tiểu quốc Amaravati, với cấu trúc hệ thống mọi khía cạnh vật chất, tinh thần và đầy đủ như đã nêu trên, những lưu vực sông tâm linh… của các cộng đồng cư dân Champa khác - những tiểu quốc khác chưa cho thấy ở lưu vực sông Thu Bồn cũng như mối quan một cách rõ ràng cấu trúc như vậy. Có một hệ giao lưu văn hóa buôn bán trong, ngoài sôi số lý do giúp giải thích hiện tượng này, đó là động và mạnh mẽ. tiểu quốc Amaravati ở lưu vực sông Thu Bồn và một số lưu vực sông khác ở các tỉnh Quảng 1.2. Giá trị Nam, Quảng Ngãi hiện nay được thành lập Giá trị lịch sử sớm, kế thừa cơ sở vật chất của Lâm Ấp rồi Sa Các di tích khảo cổ học Tiền, Sơ sử ở lưu vực Huỳnh Bắc giàu mạnh trước đó. Cơ cấu hành sông Thu Bồn có giá trị nổi bật về quá trình chính, chính trị của Amaravati cho thấy những liên tục (kế thừa và phát triển) văn hóa; về chuẩn Ấn Độ ban đầu được áp dụng một cách những chuyển biến bước ngoặt về chính trị, tư khá chặt chẽ và đầy đủ. Cơ cấu này mặc dù tưởng,… từ cách đây 3.500 năm đến hiện nay. 18 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA Trong tất cả các lưu vực sông ở miền Trung Việt kinh tế khu vực của các cộng đồng cư dân văn Nam, lưu vực sông Thu Bồn là nơi tìm thấy đầy hoá Sa Huỳnh đã được kế thừa và phát huy ở đủ các loại hình di tích và di vật khảo cổ học Sa những giai đoạn sau. Cùng với sự chuyển dịch Huỳnh Champa. của dân cư từ bên ngoài vào, áp lực chính trị từ • Từ cách đây 3.500 năm (Văn hóa Tiền Sa Trung Hoa, tiếp xúc với Nam Á và sự phát triển Huỳnh): Bãi Ông (Cù Lao Chàm), Bàu Trám (Núi nội tại đã dẫn đến quá trình kết tinh và thể chế Thành)… hóa kinh tế - chính trị từ sau Công nguyên dẫn đến sự hình thành của những nhà nước sớm, từ • Từ cách đây 2.300 năm đến cuối thế kỷ I góc độ môi trường địa lý - sinh thái, những nhà Tr.CN (Văn hóa Sa Huỳnh): Hậu Xá I, II, Xuân nước Champa sớm đã cho thấy sự tái chọn lựa Lâm, Thanh Chiếm, An Bang, Lai Nghi, Gò Mả không gian chính trị xã hội của những lãnh địa Vôi, Gò Dừa, Gò Cấm (lớp dưới), Thôn Tư… thời Sa Huỳnh, những lãnh địa thời Sa Huỳnh là • Thời kỳ quận Nhật Nam thế kỷ I - II: Hồ cơ sở nền tảng căn bản cho sự hình thành những Điều Hòa - Chùa Cầu, Hậu Xá I di chỉ (lớp dưới), tiểu quốc Lâm Ấp, liên bang giữa các tiểu quốc/ Sưu tập Hậu Xá II, Gò Cấm, Trà Kiệu (lớp dưới mandala Champa [4]. cùng)… • Thời kỳ Lâm Ấp thế kỷ III - V: Hồ Điều Hòa Thời kỳ Hình thái tổ chức nhà nước - Chùa Cầu, Hậu Xá I di chỉ (lớp dưới), Thanh Sa Huỳnh (Các) Lãnh địa Chiếm, Trảng Sỏi (lớp dưới), Trà Kiệu (lớp dưới), Lâm Ấp (Các) Tiểu quốc Ruộng Đồng Cao… Champa Liên minh/Liên bang của các • Thời kỳ Champa từ thế kỷ V đến XII, XIII: tiểu quốc kiểu cấu trúc mandala Hậu Xá I di chỉ (lớp trên), Trảng Sỏi (lớp trên), Bảng 1. Những hình thái tổ chức nhà nước Đồng Nà, Ruộng Đồng Cao, Trà Kiệu (lớp trên), Champa qua các thời kỳ (Nguồn: Tác giả lập) Bãi Làng (Cù Lao Chàm)… Bộ sưu tập vườn nhà ông Nguyễn Lư khu vực Hậu Xá, khối I, phường Những DSKCH ở lưu vực sông Thu Bồn, đặc Thanh Hà, Hội An… biệt là vùng hạ lưu cho thấy rõ quá trình chuyển • Thời kỳ Đại Việt biến trong cả hạ tầng cơ sở và thượng tầng kiến trúc của những nhà nước ven biển được • Thời kỳ Việt Nam thành lập dựa trên những trung tâm buôn Giá trị văn hóa xã hội bán chợ thường tọa lạc ở cửa những hệ thống Những DSKCH cho thấy khả năng thích ứng sông chính và duy trì mối quan hệ chặt chẽ với bằng những phương thức/mô hình mưu sinh những làng trên thượng nguồn, đóng vai trò đa dạng với những điều kiện tự nhiên và môi những điểm thu thập/mua bán sản phẩm rừng trường sinh thái, những cộng đồng cư dân Sa núi với miền xuôi “Tương tự như những người Huỳnh - Champa ở đây đã mở rộng mạng lưới cai trị của những nền kinh tế chính trị ven sông quan hệ trao đổi nội vùng, liên vùng và quốc quần đảo, quyền lực của một quốc vương Chàm tế, gia tăng mức độ ứng dụng và sản xuất công (Cham) tập trung trong đồng bằng cửa sông của cụ, vũ khí kim loại và phát triển nông nghiệp ông ta; bên ngoài cơ sở thành thị trung tâm cửa (trồng lúa nước) để đạt được những thành tựu sông của mình chủ quyền của một quốc vương to lớn, tạo ra những chuyển biến sâu sắc trong Chàm (Cham) phụ thuộc vào khả năng của ông đời sống kinh tế, xã hội. Kiểu tổ chức không ta kiến tạo một mạng lưới đồng minh với những gian xã hội và sự phát triển đa dạng phù hợp thủ lĩnh của những cộng đồng dân cư ở thượng với điều kiện tự nhiên sinh thái cũng như cách nguồn cũng như với thủ lĩnh của những cộng thức hội nhập phù hợp với bối cảnh chính trị - đồng cư dân Chàm (Cham) ở hệ thống sông biển Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 19
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU khác” [7, tr.253-254]. Những di vật và di tích phát triển, sự tiêu tốn năng lượng càng lớn thì khảo cổ Sa Huỳnh, Champa ở lưu vực sông tác động tiêu cực đối với di sản càng lớn. Mỗi Thu Bồn mang những giá trị tiêu biểu giúp loại di sản chịu các tác động tự nhiên, con người chúng ta hình dung về một cơ cấu kinh tế đa khác nhau với mức độ gây hại khác nhau. Đối ngành, đa lĩnh vực theo thế chân vạc mà trong với DSKCH, đó là sự xuống cấp, huỷ hoại hoàn đó nông nghiệp và thủ công nghiệp đóng vai toàn hay từng phần do nhiều nguyên nhân, trò nền tảng, đảm bảo “an ninh lương thực” trong đó có những nguyên nhân khách quan trong khi thương mại đường sông và đường như khí hậu, môi trường thời tiết khắc nghiệt, dài trên biển tạo ra những thặng dư vật chất khó lường, chiến tranh, xung đột tôn giáo, tín duy trì và thúc đẩy những khía cạnh đời sống ngưỡng, hoặc đứt gãy truyền thống do những tôn giáo phát triển mà chứng cứ là những khu quan điểm sai lầm của một giai đoạn lịch sử, mộ địa rộng lớn với những chum quan tài kích nhiều công trình tôn giáo bị phá huỷ một cách thước lớn, đồ tùy táng phong phú, giàu có thời cố ý. Bên cạnh đó, việc chưa có quy hoạch đồng Sa Huỳnh và thành lũy, đền tháp và điêu khắc bộ giữa cái cần bảo tồn và xây dựng mới dẫn Phật giáo và Hidu giáo thời Champa [5]. đến mức độ hủy hoại DSKCH ngày càng nhanh 2. Phát huy giá trị di sản khảo cổ học Tiền, hơn. Môi trường thiên nhiên truyền thống của Sơ sử lưu vực sông Thu Bồn một số khu di sản bị biến dạng, nhiều không gian hoạt động tại di sản văn hóa, không gian 2.1. Những yếu tố tác động đến di sản lễ hội bị phá vỡ, hoặc thu hẹp lại (đình, chùa Cũng giống như các loại hình di sản khác, bị phá hoại trong chiến tranh, các con đường DSKCH có đời sống riêng của mình từ lúc hình hành lễ, các địa điểm sinh hoạt lễ hội, không thành, phá hủy, tái tạo và sống lại. Để di sản trở gian văn hóa bị chia cắt do việc xây dựng mở thành tài nguyên cho hiện tại, tương lai, mỗi di mang các đô thị, khu công nghiệp…). Thế hệ sản cần được quan tâm tìm hiểu chăm sóc duy trẻ ngày càng ít quan tâm và không còn muốn trì và phát huy giá trị (Hình 2). sống trong những môi trường truyền thống, Di sản chịu nhiều tác động của môi trường môi trường sống tại các đô thị hiện đại có lực tự nhiên và môi trường nhân tạo, xã hội càng hấp dẫn mạnh mẽ đối với họ. Con người ngày càng muốn sống trong các điều kiện hiện đại, có đầy đủ tiện nghi hơn, vì vậy, di sản văn hóa luôn đứng trước nguy cơ bị cải biến theo hướng hiện đại. Bên cạnh đó, bảo tồn không đúng cách dẫn đến làm mới di tích, hiện tượng hoành tráng hoá di tích làm mất di tích... Quan điểm bảo tồn trái ngược nhau, kinh phí bảo tồn ít và chi tiêu chưa hợp lý, thất thoát, lãng phí và có cả những trường hợp Hình 2. Vòng đời di sản (Nguồn: [17]) tham nhũng... Chưa có đội 20 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA ngũ làm công tác trùng tu chuyên nghiệp và Văn hóa Khảo cổ học (LSVHKCH) và phát triển đồng bộ [6, tr.15-26]. Du lịch Khảo cổ học (Archaeotourism), một Tại hội nghị của ICOMOS Dublin 2010, bốn hình thức của du lịch văn hóa. vấn đề lớn về quan hệ giữa di sản với biến đổi Để kết nối các nguồn tài nguyên di sản và xã hội hiện nay đã được đặt ra, đó là: 1) Di sản để việc quản trị di sản không đối đầu với khai của những cộng đồng đang biến đổi, đang thác di sản, có lẽ cần có những hành động thiết phát triển; 2) Di cư, di dân và di sản bản địa; thực và kịp thời để xây dựng một kế hoạch có 3) Di sản tôn giáo; 4) Các tác động xã hội của quy mô cấp tỉnh với sự phối kết hợp chặt chẽ biến đổi khí hậu toàn cầu [11]. Trong những giữa nhiều bên liên quan xây dựng chuỗi Công thảo luận xung quanh tính bền vững của di viên LSVHKCH với mục đích bảo tồn kết hợp sản, Trung tâm Di sản Thế giới đã thực hiện khai thác với sự tham góp của các bên quản lý thu thập và xây dựng một bộ dữ liệu hữu ích. nghiên cứu và phát huy. Quan hệ giữa Du lịch Những phân tích các mối đe dọa đối với các di và Khảo cổ học trong con mắt của nhiều người sản văn hóa (bất kể vị trí hoặc loại hình) đã chỉ làm công tác di sản thường không được xem ra rằng các vấn đề toàn cầu xuất phát từ các là quan hệ thuận chiều. Mặc dù ở phạm vi toàn vấn đề quản lý, các dự án phát triển và du lịch cầu và phạm vi quốc gia, du lịch văn hóa, du đều nằm trong nhóm đầu tiên [16]. Do vậy, đối lịch di sản, du lịch khảo cổ đều mang lại lợi ích với công cuộc bảo tồn phát huy giá trị những to lớn về vật chất, nhưng thực tế cho thấy, du nguồn tài nguyên DSKCH lưu vực sông Thu lịch càng phát triển, khách du lịch càng đông Bồn, chúng tôi cũng cho rằng vấn đề quản trị/ thì sự gây hại cho di sản văn hóa, di sản khảo quản lý, các dự án phát triển và du lịch là ba cổ càng lớn. Không ít trường hợp tác động gây vấn đề đầu tiên cần được quan tâm. hại của du lịch đến di sản lớn đến mức người 2.2. Phát huy di sản, phát triển du lịch ta phải tạm thời đóng cửa di tích hay địa điểm khảo cổ học để có thời gian phục hồi và duy trì. Tuy nhiên, Hội An, Điện Bàn và Duy Xuyên là những du lịch không ngừng tăng về quy mô và số khu vực có nhiều DSKCH và ở hai đầu tây đông lượng do nhiều điều kiện thuận lợi như gia từ núi xuống biển là hai di sản thế giới Hội An tăng các hãng hàng không giá rẻ, phương tiện và Mỹ Sơn. Hai di sản này hiện đang được quản giao thông đa dạng, thu nhập tăng, thời gian lý và phát huy hiệu quả cùng với hệ thống nhà nghỉ ngơi dài và những hình ảnh thắng cảnh, cổ, bảo tàng, làng nghề truyền thống, đền - di tích,… đẹp long lanh phát tán qua nhiều tháp… Tuy nhiên nhiều nguồn tài nguyên di kênh thông tin chính thống, phi chính thống, sản khác vẫn chưa thực sự được phát huy tốt cá nhân làm dòng người đổ về các khu di tích các giá trị vì vẫn đang ẩn tàng trong lòng đất càng ngày càng tăng. Những người quản lý, và đang đứng trước nguy cơ bị phá hủy từng nhà nghiên cứu không thể làm ngơ, không thể phần hay toàn phần bởi các dự án phát triển chỉ buông ra những lời phàn nàn hay tỏ thái độ hiện đại. Mạng lưới di sản, Con đường di sản hay phản đối cản đường du lịch, mà phải có những Dòng chảy di sản Sa Huỳnh - Champa - Đại Việt hành động và cách giải quyết thích hợp, mềm men theo sông Thu Bồn có nhiều tiềm năng dẻo và khả thi trong quản trị du lịch, đặc biệt và cơ hội để hình thành, kết nối các di sản, để là quản trị tác động của du lịch lên tài nguyên cùng khai thác và phát huy giá trị nhiều tầng, di sản như quản trị bảo tồn, diễn giải và khách nhiều lớp di sản. tham quan [9]. Có nhiều cách thức khác nhau để sử dụng Khảo cổ học và du lịch như là sự pha trộn và phát huy giá trị của các tài nguyên khảo cổ phức tạp và cũng như “hai mặt của cùng một học. Trong đó có xây dựng Công viên Lịch sử đồng xu” [2]. Để cân bằng giữa hai mặt của một Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 21
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU đồng xu này, mỗi nước có những giải pháp và - Champa đã xuất lộ và vẫn còn trong lòng đất chính sách khác nhau và đều dựa trên luật của ở lưu vực sông Thu Bồn kết hợp với những bảo quốc gia và các công ước, hiến chương quốc tàng, nhà trưng bày hiện đang hoạt động là rất tế. Một trong những điểm thú vị được Hiến cấp thiết, đó có thể là Công viên LSVHKCH An chương ICOMOS 1999 về Du lịch Văn hóa đưa Bang - Trảng Sỏi - Lai Nghi. Hiện nay, chúng ta ra là cần phải “tạo điều kiện và khuyến khích đã có khá đầy đủ những tài liệu khảo cổ học đối thoại giữa lợi ích bảo tồn và ngành du lịch về phạm vi phân bố, tính chất, niên đại và giá về tầm quan trọng và tính chất mong manh của trị của ba địa điểm nói trên do đã có khá nhiều các địa điểm di sản... bao gồm cả nhu cầu gìn giữ các cuộc khảo sát và khai quật. Trong ba địa tương lai bền vững cho những di sản đó” [14]. điểm này, ở Lai Nghi hiện cư dân sinh sống với Khảo cổ học hơn lúc nào hết phải có những mật độ đông đúc, tuy nhiên, vẫn có thể tìm giải pháp mới, phù hợp với nhu cầu và thách được những khoảnh sân vườn nhà của người thức của du lịch phát triển. Người làm khảo dân để tái dựng một số mô hình và trưng bày cổ đặt mình vào vị trí của người làm du lịch tại chỗ. Đối với An Bang và Trảng Sỏi, diện tích và đi du lịch trong khi người làm du lịch cũng nghiên cứu và làm trưng bày ngoài trời cũng cần biết và hiểu mình cần gì từ khảo cổ học như dựng mô hình mô phỏng còn khá rộng, cũng như những hoạt động du lịch sẽ mang lại tuy nhiên, khu vực này hiện đang nằm trong những lợi ích và tác hại gì cho các di sản mình quy hoạch phát triển khu dân cư mới… Nếu đang và sẽ khai thác. Du lịch cần các nghiên không có những kế hoạch, chỉ trong vài năm cứu hoặc cập nhật các nội dung mới từ khảo tới, các dự án phát triển sẽ mau chóng phá hủy cổ học cũng như các kỹ năng từ quản lý di sản các di tồn dưới mặt đất (mặc dù tại Trảng Sỏi và để đảm bảo duy trì bền vững [15]. Từ góc độ di An Bang đã có mốc cắm di tích và khoanh vùng sản, du lịch cung cấp một lượng công chúng một diện tích nhất định để bảo tồn). cho các chiến lược nghiên cứu và bảo tồn cũng như phương tiện để chứng minh giá trị và ích Công viên hay chuỗi công viên này có tính lợi phục vụ cộng đồng để đổi lấy tài trợ và hỗ khả thi cao (tính khả thi là điều kiện quan trợ cần thiết. Do vậy, đối với nghiên cứu khảo trọng nhất trong quản lý di sản bền vững) [3] cổ học hiện nay, khả năng tương tác với cộng do phần lớn diện tích nằm trong khu vực quản đồng, khả năng quản trị các di sản khảo cổ, lý của Ban Quản lý và Bảo tồn Di sản Văn hóa khả năng hợp tác chia sẻ các tri thức khảo cổ Hội An, những nhận diện và đánh giá giá trị cho sử dụng đương đại để phát triển bền vững của các di sản này đã được tiến hành từ nhiều cần được coi là những khả năng cần thiết và năm nay. Kinh nghiệm khai thác di sản và mối tối quan trọng. quan hệ với các cơ quan và công ty du lịch Sự phối kết hợp ba bên hiện đã và đang của ba bên người quản lý - người nghiên cứu được triển khai ở các mức độ khác nhau và cộng đồng hình thành và phát triển theo nhưng chưa thành hệ thống dẫn đến nhiều thời gian đủ để kết nối các lực lượng thực thi giá trị chưa được phát huy đầy đủ trong một xây dựng công viên này. Kinh nghiệm ở khu mạng lưới kết nối các điểm di tích khác nhau vực và trên thế giới không hiếm để chúng ta trên cả khía cạnh thời gian, không gian và tham khảo về quy trình, nội dung cấu thành và vẫn bị những chính sách quản lý di sản theo phương pháp xây dựng cũng như những bài địa giới hành chính chi phối. Do vậy, việc xây học rút ra từ quá trình vận hành loại hình công dựng và thiết lập một dự án nghiên cứu triển viên này (Hình 3). Cơ sở pháp lý và giải pháp kỹ khai xây dựng chuỗi công viên lịch sử văn hóa thuật hiện cũng không hề thiếu cả, bằng tiếng khảo cổ học dựa trên những di sản Sa Huỳnh Việt và tiếng Anh. 22 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA Hình 3. Công viên LSVHKCH Yoshinoggari, Nhật Bản (Nguồn: Nguyễn Hữu Mạnh) Kết luận kế hoạch trước mắt để phát triển bền vững: Tài nguyên DSKCH Sa Huỳnh, Champa ở Không chỉ bền vững trong khai thác và phát lưu vực sông Thu Bồn đa dạng về thể loại và huy giá trị mà cả bền vững trong nghiên cứu, giàu có về số lượng cùng những tiềm năng luôn cần có sự đồng hành bình đẳng giữa bộ vô tận để phát huy giá trị, không chỉ về giá trị ba này. văn hóa mà cả những lợi ích đáng kể về kinh Chọn lựa để xây dựng những gói sản phẩm tế. Trên cơ sở những điển hình đã có về bảo du lịch văn hóa Sa Huỳnh, Champa trong mỗi tồn và phát huy di sản như Hội An, Mỹ Sơn, đã khu vực và liên vùng dựa trên khai thác những đến lúc cần có bước đột phá mới để tạo ra một giá trị vật thể và phi vật thể có cùng niên đại, mạng lưới và hệ thống tài nguyên di sản rộng cùng tính chất, sáng tạo giá trị mới dựa trên cơ hơn, đa tầng ý nghĩa sâu hơn và được phát huy sở khoa học và thiết kế hiện đại. Mặt khác, một hiệu quả hơn. trong những điều kiện quan trọng đảm bảo sự Dựa trên những kinh nghiệm và bài học cân bằng giữa nghiên cứu bảo tồn và khai thác bảo tồn và phát huy giá trị di sản/nguồn tài là tái đầu tư tương xứng từ nguồn lợi bán giá nguyên văn hóa trong nước và nước ngoài, có trị tài nguyên di sản quay trở lại tái tạo giá trị thể thấy, để bảo tồn và phát huy giá trị di sản tài nguyên di sản. Sa Huỳnh, Champa ở lưu vực sông Thu Bồn nói Quản lý - Nghiên cứu - Sử dụng tài nguyên riêng, Quảng Nam nói chung, để phát triển di sản trên cơ sở hợp tác chặt chẽ giữa người bền vững, trước hết cần khảo sát tổng thể triển khai/thực thi chính sách, người làm khảo đánh giá trữ lượng tài nguyên, tìm hiểu những cổ, người làm du lịch và cộng đồng là nền tảng nhân tố tác động tới hiện trạng và tương lai cho sự thành công để quá khứ trở thành tài của những nguồn tài nguyên này cả từ góc nguyên cho phát triển hiện tại và tương lai. độ khách quan và chủ quan, tham khảo luật quốc gia, công ước quốc tế và đánh giá những kết quả đã đạt được cùng những bài học kinh L.T.M.D nghiệm thực tế để xây dựng kế hoạch bảo tồn (GS.TS, Chủ nhiệm Bộ môn Khảo cổ học, Giám đốc và phát huy, đồng thuận nhiều mặt giữa bộ Bảo tàng Nhân học, Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHN) ba: Đào tạo/Nghiên cứu - Quản lý - Khai thác/ Phát huy. Đào tạo/Nghiên cứu đi trước một C.L.A bước, dựa trên dữ liệu lập kế hoạch dài hơi và (CN, Đại học Kanazawa, Nhật Bản) Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 23
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU Chú thích (chủ biên), Feasible Management of Archaeologi- cal Heritage Sites Open to Tourism, Springer. 1 Tên gọi Campã xuất hiện lần đầu vào năm 658 trong bia ký Chăm C.96 tại Mỹ Sơn, và vào 10. ICOMOS (1990), “Charter for the Protec- năm 667 trong bia ký Khmer K.53 tại Kdei Ang, tion and Management of the Archaeological Her- Prey Veng. itage”, http://wp.icahm.icomos.org/wp-content/ uploads/2017/01/1990-Lausanne-Charter-for- Protection-and-Management-of-Archaeologi- Tài liệu tham khảo cal-Heritage.pdf. 1. Arjo Klamer (2014), “The Values of Archaeo- 11. ICOMOS (2010), Changing World, Chang- logical and Heritage Sites”, Public Archaeology, ing Views of Heritage: Heritage and Social Change, volume 13, Issue 1-3: Archaeology and Economic Proceedings of the ICOMOS Scientific Sympo- Development. sium Dublin Castle 30 October 2010, Dublin, Ire- 2. Cassar G. (2014), “Heritage sites and tour- land. ism: Two sides of the same coin?”, in trong V. M. 12. ICOMOS General Assembly (1999), The van der Haas & P. A. C. Schut (Eds.), The valletta ICOMOS International Cultural Tourism Charter, convention: Twenty years after - benefits, problems, Mexico. challenges (pp. 69-77), Brussels: Europae Archae- 13. Trần Kỳ Phương (2002), “Góp phần tìm hiểu ologia Consilium (EAC). về nền văn minh của vương quốc cổ Champa tại 3. Douglas C. Comer, Annemarie Willems (chủ miền Trung Việt Nam”, Nghiên cứu và Phát triển, số biên) (2019), Feasible Management of Archaeo- 3 (37), tr.63-74; số 4 (38), tr. 71-78. logical Heritage Sites Open to Tourism, Springer. 14. Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam (2017), 4. Lâm Thị Mỹ Dung (2016), Một số vấn đề về Luật Di sản văn hóa, https://ditichkhanhhoa.org. xã hội Champa qua tài liệu khảo cổ học, Đề tài vn/index.php/2017/05/30/luat-di-san-van-hoa/ nghiên cứu khoa học NAFOSTED, mã số IV.1.2- 15. Royal Irish Academy (2017), Archaeology 2012.18, Hà Nội. 2025: Ireland’s Strategy, Dublin. 5. Lâm Thị Mỹ Dung (2018), Sa Huỳnh - Lâm 16. Sarh Court, Ascanio D’Andrea, Francesca Ấp - Champa thế kỷ V trước Công nguyên đến thế Del Duca, Paola Pesaresi, Jane Thompson (2019), kỷ V sau Công nguyên (Một số vấn đề khảo cổ học), “Managing Herculaneum in Context: Measuring Nxb. Thế giới, Hà Nội. Benefits for People and Places”, in trong Douglas 6. Lâm Thị Mỹ Dung, Chu Lâm Anh, Nguyễn C. Comer, Annemarie Willems (chủ biên), Feasible Anh Thư (2018), “Tài nguyên di sản văn hóa trong Management of Archaeological Heritage Sites Open to Tourism, Springer. bối cảnh đương đại (thách thức, khó khăn trong bảo tồn và phát huy giá trị)”, in trong Kỷ yếu Hội 17. Simon Thurley (2005), “Into the future, thảo khoa học quốc tế Hội nhập quốc tế về bảo Our stategy for 2005 - 2010”, in trong Conserva- tồn - Cơ hội và thách thức cho các giá trị di sản văn tion Bulletin (English Heritage), (49). hóa, Nxb. Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh. Ngày nhận bài: 14 - 7 - 2019 7. Hall K (1992), “An Economic History of Early Southeast Asia”, in trong Tarling (chủ biên), Cam- Ngày phản biện, đánh giá: 12 - 9 - 2019 bridge History of Southeast Asia, Vol.1, Cambridge Ngày chấp nhận đăng: 25 - 9 - 2019 University Press, Cambridge. 8.https://www.researchgate.net/figure/ Cultural-Heritage-Classification-From-UNESCO_ fig1_267994765 9. Ian W. Doyle (2019), “Arrchaeology and Tourism in Ireland: Bridging Two Cultures”, in trong Douglas C. Comer, Annemarie Willems 24 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học