Phân bố theo không gian - Một số phép đo sự phân bố và tái phân bố theo không gian của đô thị

114 X· héi häc thÕ giíi X· héi häc sè 1 (89), 2005 Ph©n bè theo kh«ng gian - Mét vµi phÐp ®o sù ph©n bè vµ t¸i ph©n bè theo kh«ng gian cña ®« thÞ1 Jack P. Gibbs 2 PhÇn lín c¸c nghiªn cøu c¬ cÊu kh«ng gian bªn trong c¸c khu vùc ®« thÞ liªn quan ®Õn mét trong ba chñ ®Ò: 1. B¶n chÊt ph©n bè cña hiÖn t−îng ®· cho trong khu vùc. 2. Sù liªn kÕt gi÷a ph©n bè cña hai hay nhiÒu h¬n c¸c lo¹i hiÖn t−îng, hoÆc 3. Nh÷ng thay ®æi trong (1) vµ (2) Môc ®Ých vµ chñ ®Ò cña nghiªn cøu cã thÓ kh¸c nhau, dÜ nhiªn, nh−ng tÊt c¶ c¸c nghiªn cøu kiÓu nµy, liªn quan ®Õn nh÷ng so s¸nh, ®Òu ®èi mÆt víi cïng mét c©u hái: mét m« h×nh ph©n bè cã thÓ ®−îc miªu t¶ theo c¸ch hÖ thèng vµ tiªu chuÈn hãa kh«ng? C©u hái nµy ®Æt ra vÊn ®Ò vÒ ®o l−êng, vµ nã sÏ ®−îc coi nh− cã quan hÖ víi bèn kh¸i niÖm: tËp trung, ph©n t¸n, trung t©m hãa vµ phi trung t©m hãa. C¸c kh¸i niÖm nµy th−êng lµ liªn quan víi d©n sè. §Þnh nghÜa c¸c kh¸i niÖm Ph©n bè tËp trung hµm ý chØ sù tËp hîp c¸c ®¬n vÞ trong c¸c ranh giíi cña mét khu vùc nhÊt ®Þnh. §¬n gi¶n nhÊt lµ mét kho¶ng c¸ch tèi thiÓu t¸ch mçi ®¬n vÞ khái tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ kh¸c. Qu¸ tr×nh tËp trung hãa xÈy ra khi c¸c ®¬n vÞ thay ®æi vÞ trÝ, theo c¸ch lµ kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a chóng gi¶m ®i. §èi lËp víi kh¸i niÖm nµy lµ sù ph©n t¸n hoÆc phi tËp trung hãa; víi viÖc m« t¶ mét ph©n bè kh«ng gian cña c¸c ®¬n vÞ vµ nh÷ng thay ®æi ph©n bè, trong ®ã, kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a c¸c ®¬n vÞ t¨ng lªn. Kh¸c biÖt gi÷a d©n c− tËp trung vµ ph©n t¸n lµ vÒ møc ®é. Sù tËp trung vµ ph©n t¸n, nh− c¸c qu¸ tr×nh, còng ®−îc xem lµ c¸c kh¸i niÖm ®Þnh l−îng, nh−ng chóng biÓu thÞ nh÷ng thay ®æi ph©n bè theo h−íng ng−îc l¹i. TËp trung hãa, phi tËp trung hãa, trung t©m hãa vµ phi trung t©m hãa chØ râ nh÷ng m« h×nh ph©n bè, lµ nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt cña sù tËp trung vµ c¸c kh¸i niÖm liªn quan. Chóng m« t¶ sù ph©n bè, quan hÖ víi mét ®iÓm ®· cho, lµ trung t©m cña khu vùc. Møc ®é mµ c¸c ®¬n vÞ trung t©m hãa, phô thuéc vµo kho¶ng c¸ch trung b×nh cña chóng tõ ®iÓm nµy vµ lµ më réng sù t¨ng hay gi¶m kho¶ng c¸ch nµy, sù trung t©m hãa hoÆc phi trung t©m hãa sÏ diÔn ra. Theo nghÜa nµo ®ã, trung t©m hãa hoÆc tËp trung t©m lµ ®ång nghÜa, tuy nhiªn, ph©n bè tËp trung cao ®é kh«ng ph¶i lµ 1 DÞch tõ bµi: "Spartial Distribution - Some measures of spatial distribution and redistribution of Urban Phenomena", s¸ch Urban Research Methods, Jack P. Gibbs biªn tËp, Van Nostrand Company, Princeton, USA. 1980, (235 - 251) 626 tr. 2 Thµnh viªn V¨n phßng Nghiªn cøu §« thÞ quèc tÕ Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Jack P. Gibbs 115 sù ph©n bè trung t©m hãa cao, trõ phi c¸c ®¬n vÞ tËp hîp t¹i mét ®iÓm, thµnh trung t©m cña khu vùc, trong khi tÊt c¶ c¸c ph©n bè trung t©m hãa cao ®é còng ®−îc ®Þnh nghÜa lµ sù tËp trung hãa cao. PhÐp ®o sù tËp trung ë ®©u mµ sù ph©n tÝch ph©n bè kh«ng gian dùa trªn c¸c tiÓu vïng l·nh thæ h¬n lµ c¸c ®iÓm trong kh«ng gian, th× c¸c phÐp ®o sù tËp trung sÏ m« t¶ møc ®é t−¬ng øng gi÷a c¸c ®¬n vÞ vµ khu vùc. NÕu c¸c ®¬n vÞ ®−îc ph©n bè trªn toµn khu vùc, mçi tiÓu vïng l·nh thæ sÏ cã mét tØ lÖ cña toµn thÓ c¸c ®¬n vÞ t−¬ng ®−¬ng víi tØ lÖ cña toµn thÓ khu vùc ®−îc bao bäc bëi ranh giíi cña chóng. VÝ dô nÕu mét tiÓu vïng ®−îc coi nh− 8 phÇn tr¨m cña toµn thÓ khu vùc, th× nã bao gåm mét tØ lÖ x¸c ®Þnh nh− trªn cña tæng sè c¸c ®¬n vÞ. Minh häa cho sù ph©n bè kh«ng gian ®−îc cho trªn b¶ng 1, nã chØ râ sè d©n vµ diÖn tÝch ë mçi mét mandamenti urbani vµ frazioni suburbane cña khu ®« thÞ Palermo, Italia3. C«ng thøc tÝnh to¸n phÐp ®o møc ®é tËp trung d©n c− (C) lµ: C = ∑ ⏐X - Y⏐/ 2 Trong ®ã, X lµ tØ lÖ diÖn tÝch toµn khu vùc trong mét tiÓu vïng l·nh thæ vµ Y lµ tØ lÖ toµn thÓ d©n c− bªn trong ®−êng ranh giíi. Sù kh¸c biÖt gi÷a mçi cÆp sè phÇn tr¨m ®−îc xem nh− sè l−îng tÝch cùc cña qu¸ tr×nh tËp hîp. B¶ng 1: DiÖn tÝch vµ d©n sè c¸c vïng l·nh thæ ë khu vùc ®« thÞ Palermo, 1951 (*) TiÓu vïng l·nh thæ (**) Tribunali Palazzo Reale Monte Pieta Castellammare Molo Zisa. Cuba Oreto Settecannoli Brancaccio Mezzomonreale Altarello Uditore Resuttana Pallavicino Falde Tæng sè DiÖn tÝch (ha) 71 58 56 54 315 313 408 131 699 1,074 915 1,886 1,897 1,557 584 1,367 11,385 DiÖn tÝch nh− phÇn tr¨m cña tæng thÓ (X) 0,6 0,5 0,5 0,5 2,8 2,8 3,6 1,2 6,1 9,4 8,0 16,6 16,7 13,7 5,1 12,0 100,0 ξX-Yξ D©n sè nh− phÇn tr¨m cña tæng thÓ (Y) 7,0 7,6 7,1 7,6 6,3 6,8 4,4 4,9 10,2 13,0 17,7 20,4 6,2 9,8 1,7 2,9 2,1 4,0 7,0 2,4 5,3 2,7 12,7 3,9 10,7 6,0 10,1 3,6 4,1 1,0 8,7 3,3 121,3 99,9 D©n sè 35.413 35.363 31.765 22.730 60.406 94.965 45.631 13.681 18.363 11.197 12.376 18.191 27.832 16.536 4.755 15.186 464.390 (*) Nguån sè liÖu: Palermo, Ufficis Statistica e Censimenti, Panorinus, Rassegna del Comune di Palermo e Bollettino di Statistica, 1956 (No.50, New Series) (**) Mandament urbani hoÆc frazioni surbubane. 3 Mét tiÓu vïng ®« thÞ ®−îc ®−a vµo khu vùc ®« thÞ Palermo ph¶i cã mËt ®é d©n sè 8 hoÆc h¬n trªn mét hecta (kho¶ng 2.000 d©n trªn dÆm vu«ng) vµ ®Ò cËp ®Õn mét tiÓu vïng ë ®ã. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 116 Ph©n bè theo kh«ng gian... PhÐp ®o sù ph©n t¸n Nh− ®· gi¶i thÝch ë trªn, kh¸i niÖm ph©n t¸n ngô ý nãi ®Õn qu¸ tr×nh, trong ®ã, c¸c ®¬n vÞ quan s¸t trë nªn ph©n bæ ®Òu h¬n trong kh«ng gian. Hai gi¸ trÞ ph©n t¸n D ®· cho cã thÓ biÓu thÞ nh− sau: D = C1 - C2,, víi C1 lµ lµ møc ®é d©n c− tËp trung ë ®ã t¹i mét thêi ®iÓm vµ C2 lµ ®iÒu kiÖn ë thêi ®iÓm sau nµy. C«ng thøc nµy thÓ hiÖn sè ph©n t¸n vÒ kh¸i niÖm tuyÖt ®èi, nh−ng nã cã thÓ thay ®æi ®Ó biÓu thÞ C1 nh− mét tØ sè ®èi víi C2: D = C1/C2 Minh ho¹ cho phÐp ®o gi¸ trÞ ®é ph©n t¸n cho khu vùc ®« thÞ Palermo ë hai trong thêi ®iÓm, 1936 (C1) vµ 1951 (C2)4. C1 ®−îc chøng minh lµ 64,1 vµ C2, nh− chóng ta ®· biÕt, lµ 60,7. Khi c¸c gi¸ trÞ ®ã ®−îc ®−a vµo c«ng thøc (D = C1 - C2), D b»ng +3,4 theo gi¸ trÞ tuyÖt ®èi vµ 1,06 khi thÓ hiÖn lµ tØ sè C1 víi C2. C¸c gi¸ trÞ tuyÖt ®èi cho d·y D gi÷a - 100,0 vµ + 100,0 víi c¸c gi¸ trÞ lín h¬n 0,0 (sè d−¬ng) thÓ hiÖn sù ph©n t¸n vµ c¸c gi¸ trÞ nhá h¬n 0,0 (sè ©m) thÓ hiÖn sù tËp trung. Khi D ®−îc coi nh− tØ sè cña C1 vµ C2, c¸c gi¸ trÞ lín h¬n 1,00 ph¶n ¸nh ®é ph©n t¸n vµ gi¸ trÞ nhá h¬n 1,00 ph¶n ¸nh ®é tËp trung. B¶ng 2: D©n sè vµ diÖn tÝch c¸c tiÓu vïng l·nh thæ cña khu vùc ®« thÞ gi¶ ®Þnh, t¹i hai thêi ®iÓm C¸c tiÓu vïng l·nh thæ Nhãm theo vïng Trung t©m A ... B ... C ... D ... E ... Ngo¹i vi, 1938 F ... G ... H ... I ... J ... Ngo¹i vi, 1958 K ... L ... M ... N ... O ... P ... Q ... N¨m nh− lµ mét phÇn cña diÖn tÝch ®« thÞ * 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1938 1958 1958 1958 1958 1958 1958 1958 DiÖn tÝch (dÆm vu«ng) 14 2 4 3 2 2 23 4 5 5 5 4 46 7 9 8 6 4 6 6 D©n sè 1938 301.000 84.000 64.000 60.000 45.000 48.000 152.000 24.000 25.000 35.000 40.000 28.000 72 12.000 14.000 13.000 9.000 7.000 8.000 9.000 D©n sè 1958 290.000 80.000 61.000 59.000 44.000 46.000 152.000 24.000 25.000 35.000 40.000 28.000 100.000 15.000 18.000 17.000 13.000 10.000 14.000 13.000 T¨ng tr−ëng 1938-1958 (%) - 3,7 - 4,8 - 4,7 - 1,7 - 2,2 - 4,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 38,9 25,0 28,6 30,8 44,4 42,9 75,0 44,4 Ξ Dùa trªn tiªu chuÈn mËt ®é 2000 hoÆc h¬n ng−êi trªn dÆm vu«ng. 4 §Ó hiÓu thªm phÐp ®o, xem Duncan, op, cit, trang 30-32 vµ Edga M. Hoover, Jr, Ph©n bè l¹i d©n c− gi÷a c¸c bony, 1850 - 1940, T¹p chÝ LÞch sö kinh tÕ, tËp 1 (11/1941), trang 199 - 205. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Jack P. Gibbs 117 Sù ph©n t¸n, thay ®æi ranh giíi vµ t¨ng tr−ëng kh¸c nhau. Trong khi xem xÐt sù dÞch chuyÓn ph©n bè d©n c− trong mét khu vùc ®« thÞ, b¾t buéc ph¶i chó ý sù thay ®æi ranh giíi. Nh− chóng ta sÏ thÊy, phÐp ®o sù ph©n t¸n cã thÓ dùa trªn mét ranh giíi kh«ng ®æi hoÆc biÕn ®æi vµ ®é lín cña nã cã thÓ hoµn toµn kh¸c nhau ®èi víi mçi tr−êng hîp kh¸c nhau. Nh÷ng con sè trªn ë Palermo dùa trªn hai sù ph©n ®Þnh ranh giíi cña khu vùc ®« thÞ - mét cho n¨m 1936 vµ mét cho n¨m 1951. Nh÷ng ph©n ®Þnh ranh giíi thµnh c«ng dÉn ®Õn tÝnh to¸n sù t¨ng tr−ëng n»m ngang cña khu vùc ®« thÞ, mét khuynh h−íng më réng kh«ng ®−îc ®Ò cËp ®Õn khi ¸p dông ranh giíi n¨m 1936 cho d©n c− n¨m 1951. Víi ®−êng ranh giíi tr−íc ®ã kh«ng thay ®æi, chóng ta sÏ so s¸nh tÊt c¶ khu vùc ®« thÞ vµo mét thêi ®iÓm víi chØ mét phÇn khu vùc vµo mét thêi ®iÓm chËm h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, cã ranh giíi n¨m 1951 ®−îc øng dông cho d©n c− n¨m 1936, sè l·nh thæ n«ng th«n sÏ ®−îc xem nh− mét phÇn cña khu vùc ®« thÞ vµo n¨m 1936. HÖ qu¶ cña sù kh«ng thõa nhËn nh÷ng thay ®æi vÒ ranh giíi trong phÐp ®o ph©n t¸n cã thÓ ®−îc minh ho¹ b»ng c¸ch xem xÐt nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc khi nh÷ng giíi h¹n cña khu vùc ®« thÞ Palermo lµ mét h»ng sè trong mét giai ®o¹n 1936 - 1951. Nh÷ng ranh giíi n¨m 1936 Nh÷ng ranh giíi 1951 D©n sè 1936 C1 = 64,1 C1 = 64,4 D©n sè 1951 C2 = 61,2 C2 = 60,7 D = C1 - C2 2,9 3,9 Tõ ®ã, cã thÓ thÊy r»ng gi¸ trÞ ph©n t¸n xÈy ra ë Palermo cã liªn quan ®Õn ®−êng ranh giíi ®−îc sö dông trong phÐp ®o. NÕu ranh giíi n¨m 1936 ®−îc quy ho¹ch, gi¸ trÞ cña D thÊp h¬n nã cã, nÕu ranh giíi n¨m 1951 ®−îc t¸i quy ho¹ch cho n¨m 1936. Tuy nhiªn, trong c¶ hai tr−êng hîp, gi¸ trÞ cña D sÏ kh¸c khi c¸c ®−êng ranh giíi cho phÐp kh¸c nhau gi÷a n¨m 1936 vµ 1951. MÆc dï phÐp ®o sù ph©n t¸n dùa trªn ®−êng ranh giíi kh«ng thay ®æi, cã thÓ cã mét vµi c¸ch sö dông ®Æc biÖt, nã cÇn ®−îc sö dông víi viÖc hiÖn thùc hãa, mµ nh÷ng giíi h¹n cã thÓ bao gåm chØ mét phÇn khu vùc ®« thÞ vµo mét thêi ®iÓm, hoÆc bao gåm c¶ l·nh thæ n«ng th«n ë mét thêi ®iÓm kh¸c. PhÐp ®o sù trung t©m hãa Nh− ®· nhËn xÐt ë trªn, kh¸i niÖm trung t©m hãa m« t¶ qu¸ tr×nh, trong ®ã sù ph©n bè c¸c ®¬n vÞ trong mét khu vùc thay ®æi, sao cho gi¶m kho¶ng c¸ch trung b×nh g÷a mçi ®¬n vÞ vµ ®iÓm ®−îc coi lµ trung t©m cña khu vùc. Qu¸ tr×nh nµy kh¸c víi viÖc tËp trung hãa ë chç, d©n c− ®−îc tËp trung cao ®é kh«ng cÇn trung t©m hãa cao, v× c¸c ®¬n vÞ cã thÓ tËp trung ë ngo¹i vi hoÆc ë nh÷ng n¬i kh¸c h¬n lµ ë trung t©m. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®óng ë c¸c vÞ trÝ c¸c kiÓu lo¹i thiÕt chÕ hoÆc c¬ së nhÊt ®Þnh, nh− c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp. RÊt nhiÒu ®iÓm cã thÓ ®−îc coi nh− "trung t©m" cña mét ®¬n vÞ ®« thÞ, phô thuéc vµo vÊn ®Ò sÏ ®−îc nghiªn cøu. C«ng thªm vµo c¸c ®iÓm trung t©m ®−îc x¸c Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 118 Ph©n bè theo kh«ng gian... ®Þnh b»ng c¸c kh¸i niÖm trung t©m tuyÖt ®èi h¬n5, nh÷ng vÞ trÝ nh− ®iÓm cã mËt ®é d©n c− cao nhÊt, sù giao thoa gi÷a c¸c ®−êng giao th«ng chÝnh, vµ khu vùc bu«n b¸n trung t©m, cã thÓ ®−îc xem nh− nh÷ng trung t©m cña khu vùc ®« thÞ. Tuy nhiªn, kh«ng kÓ kiÓu lo¹i c¸c ®iÓm ®−îc xem xÐt, vÊn ®Ò ë ®ã nã cã thÓ lµ hÕt søc ®Æc tr−ng trong b¸o c¸o nghiªn cøu, nÕu chóng ta x¸c ®Þnh møc ®é so s¸nh gi÷a c¸c phÐp ®o sù trung t©m hãa cho c¸c khu vùc ®« thÞ kh¸c nhau. NÕu sè c¸c ®¬n vÞ ë mçi tiÓu vïng (P) ®−îc nh©n víi kho¶ng c¸ch (D), t¸ch trung t©m ®Þa lý cña tiÓu vïng khái mét ®iÓm trung t©m6 vµ tæng c¸c kÕt qu¶ ®−îc chi cho tæng sè c¸c ®¬n vÞ (N), kÕt qu¶ cña nã lµ kho¶ng c¸ch xÊp xØ trung b×nh gi÷a c¸c ®¬n vÞ riªng biÖt vµ ®iÓm ®ã. Con sè nµy chØ râ møc ®é mµ d©n c− ®−îc trung t©m hãa (Ce) vµ nhËn ®−îc tõ c«ng thøc: Ce = (∑DP)/N Ng−îc l¹i c¸c phÐp ®o ph©n bè ®−îc xem xÐt trªn ®©y, kho¶ng cã giíi h¹n trªn kh«ng ®æi cña c¸c gi¸ trÞ Ce; chóng ph¶i ®−îc gi¶i thÝch víi kh¸i niÖm kho¶ng c¸ch vµ kh«ng ph¶i lµ møc ®é chóng tiÕp cËn ®Õn gi¸ trÞ tuyÖt ®èi. TÊt nhiªn, mét giíi h¹n sÏ tån t¹i, nh−ng nã kh¸c nhau ë mçi tr−êng hîp, phô thuéc vµo kho¶ng c¸ch tõ trung t©m ®Õn ®iÓm xa nhÊt trªn ngo¹i vi cña khu vùc. MÆc dÇu cã thÓ lµ mét khu vùc ®« thÞ cã mét gi¸ trÞ Ce thÊp h¬n gi¸ trÞ cña khu vùc nhá h¬n, nÕu hai khu vùc cã h×nh d¸ng vµ c¸c ph©n bè d©n c− gièng nhau, khu vùc lín h¬n sÏ cã gi¸ trÞ Ce cao h¬n. Nãi tãm l¹i, nh÷ng ®iÒu kh¸c lµ t−¬ng ®−¬ng, phÐp ®o sÏ kh¸c trùc tiÕp víi ®é lín khu vùc. Sù kiÖn lµ nh÷ng kh¸c biÖt trong c¸c gi¸ trÞ Ce cã thÓ ph¶n ¸nh sù ®a d¹ng vÒ ®é lín cña khu vùc h¬n lµ c¸c m« h×nh ph©n bè d©n c− khiÕn cho cÇn ph¶i kiÓm so¸t ¶nh h−ëng cña ®é lín nµy. §iÒu nµy cã ®−îc b»ng c¸ch x¸c ®Þnh sù ph©n bè d©n c− thùc sù lµm gi¶m bao nhiªu kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a trung t©m vµ c¸c khu ®Þnh c−, ë ®ã lµ tr−êng hîp c¸c khu ®Þnh c− ®−îc ph©n bè kh«ng ®Òu (tøc lµ mçi tiÓu vïng l·nh thæ cã mét sè d©n tØ lÖ víi diÖn tÝch cña nã). TØ sè cña gi¸ trÞ ®· cho nµy (gäi lµ Ch) víi Ce cho chóng ta phÐp ®o thø hai (Cr) nã chØ râ kho¶ng c¸ch trung b×nh gi¶m ®i bao nhiªu, nh− mét hÖ qu¶ cña sù tËp trung c− d©n quanh trung t©m. Mét trong nh÷ng −u ®iÓm chÝnh cña phÐp ®o Cr lµ nã kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi diÖn tÝch cña ®¬n vÞ ®« thÞ. Còng rÊt quan träng lµ, mÆc dÇu kh«ng cã giíi h¹n h»ng sè trªn, phÐp ®o cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch theo kh¸i niÖm mét bé tiªu chuÈn. NÕu cho r»ng nhá h¬n 1,00 ®¬n vÞ c¸ thÓ lµ trung t©m hãa nhiÒu h¬n lµ tr−êng hîp ®èi víi ph©n bè kh«ng ®Òu, vµ cho r»ng lín h¬n 1,00 ®¬n vÞ lµ phi trung t©m hãa. V× vËy gi¸ trÞ Cr cµng cao, kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a c¸c ®¬n vÞ riªng biÖt vµ trung t©m sÏ lµ cùc ®¹i. 5 Xem Duncan, tr. 34-37. 6 Tr−êng hîp trung t©m ®Þa lý cña tiÓu vïng còng lµ trung t©m cña khu vùc ®« thÞ, D b»ng kho¶ng mét nöa kho¶ng c¸ch gi÷a trung t©m tiÓu vïng vµ ngo¹i vi cña nã. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn