Xem mẫu
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG ÔNG HOÀNG MƯỜI NGHỆ AN: TỪ NGÔI ĐỀN THỜ Ở LÀNG XUÂN AM ĐẾN ĐIỆN THẦN TỨ PHỦ1 NGUYỄN THỊ YÊN Tóm tắt Trong tín ngưỡng Tứ phủ, ông Hoàng Mười được biết đến thông qua giá đồng là vị quan Hoàng trấn giữ đất Nghệ An có phong cách hào hoa phong nhã, giỏi thơ phú, hay ban tài phát lộc, nhất là lộc học hành. Bài viết khảo sát các đối tượng thờ phụng và đặc điểm lễ hội tại đền ông Hoàng Mười ở làng Xuân Am, từ đó chỉ ra tính địa phương, tính lịch sử cũng như sự tích hợp văn hóa thông qua tục thờ ông Hoàng Mười ở Nghệ An. Trên cơ sở đó, bài viết tập trung làm rõ sự mô hình hóa, biểu tượng hóa nhân vật ông Hoàng Mười trong điện thần tín ngưỡng Tứ phủ cũng như qua ghế của các thanh đồng. Ông Hoàng Mười là một biểu tượng văn hóa đa nghĩa mang tính lịch sử; sự xuất hiện “Ông Hoàng Mười ở Nghệ An” trong điện thần Tứ phủ chính là kết quả của quá trình địa phương hóa các đối tượng thờ phụng của điện thần Tứ phủ nói chung và các vị thần thuộc hàng Ông Hoàng nói riêng. Từ khóa: Thần Reahu, tín ngưỡng dân gian, người Khmer Nam Bộ Abstract In the faith of Four Realms worship, Hoang Muoi is known through the “go into a trance” ritual as the mandarin guarding Nghe An area, who has a gallant style, being good at poetry and always gives a gift of fortune, especially education fortunes. The article examines the objects of worship and the characteristics of festivals at temple of the great Hoang Muoi in Xuan Am village, thereby showing the locality, the historical characteristics as well as the cultural integration through the worship of the great Hoang Muoi in Nghe An. Based on that, the article focuses on clarifying the modeling and symbolizing the great Hoang Muoi in the temple of Four Realms belief worship as well as through the aspect of ritual leader. The great Hoang Muoi is a multi-layer cultural symbol carrying historical significance; the appearance of “the great Hoang Muoi in Nghe An” in the temple of the Four Realms is the result of the localizing worship objects in the temples of Four Realms in general and the gods of the Hoang family in particular. Keywords: Reahu Spirit, folk belief, Khmer people in the South T rong tín ngưỡng Tứ phủ của người hoặc điện thờ thuộc hệ thống Tứ phủ. Tuy Việt, ông Hoàng Mười thường xuyên nhiên, nơi thờ tự chính của ông được biết đến xuất hiện qua các giá đồng với hình là ở Nghệ An và Hà Tĩnh với hai ngôi đền nổi ảnh là vị quan Hoàng trấn giữ đất Nghệ An có tiếng nằm đối diện qua con sông Lam. Đó là phong cách hào hoa phong nhã, giỏi thơ phú. ngôi đền ông Hoàng Mười (tên chữ là “Mỏ Trong điện thần Tứ phủ, tượng ông Hoàng Hạc linh từ”) ở làng Xuân Am, xã Hưng Thịnh, Mười cùng hàng với các ông Hoàng Bảy, ông huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An và đền Củi Hoàng Bơ,… có mặt ở hầu khắp các đền, phủ (tên chữ là “Khu Độc linh từ”) ở xã Xuân Hồng, Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 41
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Ngoài ra còn địa thế trước mặt là sông Mộc, phía sau là sông có đền Cả - Dinh đô quan Hoàng Mười (cũng là Vĩnh uốn khúc, tạo thành hình thế con chim “Mỏ Hạc linh từ”) nằm ở phường Trung Lương, hạc. Điều đó cho thấy, có thể yếu tố sông nước thị xã Hồng Lĩnh, tỉnh Hà Tĩnh. Truyền thuyết hay là tục thờ thủy thần là xuất phát điểm của dân gian Nghệ An cho rằng, ông Hoàng Mười tục thờ ông Hoàng Mười. là con của Đức vua cha Bát Hải Động Đình hóa Theo tác giả Thái Huy Bích, người trực tiếp thân thành các vị tướng từng cai quản vùng dịch và chú giải các sắc phong của đền Xuân đất này như Uy Minh Vương Lý Nhật Quang - Am, thì hiện còn 12 đạo sắc phong cho các con trai của Lý Công Uẩn, cai quản châu Nghệ vị thần của làng được lưu giữ ở nhà thờ họ An và Nguyễn Xí - là một bậc quan khai quốc Nguyễn (là dòng họ của ông Nguyễn Duy Lạc, công thần, sau khi đánh tan giặc Minh xâm vốn là một trong bốn vị thần được sắc phong lược được Lê Lợi phân công cai quản đất Nghệ của làng). Sắp xếp các thần theo thứ tự trên An, Hà Tĩnh. Ngoài ra, ông Hoàng Mười còn dưới theo sắc phong như sau: được gắn với tướng Lê Khôi - người đã giúp Lê 1/ Khâm sai Tiết chế Nghệ An, Quảng Nam, Lợi đánh tan giặc Minh, khi đất nước thái bình, Thuận Hoá đẳng xứ, kiêm thuỷ bộ chư doanh, ông phụng mệnh vua làm Tổng trấn châu Bình chương quân quốc trọng sự, Thái uý, Vị Hoan, cai quản vùng đất Nghệ An, Hà Tĩnh. Quốc công, (Trung đẳng thần) - thần Lê Khôi. Ông hóa thân về trời ở cửa Sót và được người 2/ Thái bảo Phúc Quận công, (tôn thần). dân lập đền thờ gọi là “Đức thánh minh”. 3/ Đặc tiến phụ quốc thượng tướng quân Vậy ông Hoàng Mười là ai, tại sao có tên gọi Cẩm y vệ Thần Vũ, (tôn thần) - thần Nguyễn ông Hoàng Mười ở Nghệ An? Trong bài viết Duy Lạc. này chúng tôi sẽ tập trung tìm hiểu ông Hoàng Mười ở đền làng Xuân Am, xã Hưng Thịnh, 4/ Song đồng Ngọc Nữ, (tôn thần) [2]. huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An (gọi tắt là Đền thờ ông Hoàng Mười tại làng Xuân Am, đền Xuân Am) để qua đó làm rõ biểu tượng xã Hưng Thịnh, huyện Hưng Nguyên được xây ông Hoàng Mười trong tục thờ của địa phương dựng vào thời Hậu Lê [4, tr.7], bị bốc dỡ vào này qua mối liên hệ với ông Hoàng Mười của năm 1961, đến năm 1995 mới được tôn tạo điện thần Tứ phủ. lại. Theo kết quả khảo sát hồi cố của Nguyễn 1. Ông Hoàng Mười đền Xuân Am - từ đối Thị Thanh Giang, trước năm 1961 đền thờ ông tượng thờ phụng đến điện thần Hoàng Mười ở làng Xuân Am được bài trí như trong Sơ đồ 1. Trước hết, có thể thấy, cả ba ngôi đền lớn thờ ông Hoàng Mười ở Nghệ An, Hà Tĩnh đều Tuy nhiên, sau khi tôn tạo lại vào năm 1995, nằm ở vị trí sông nước, trong đó hai ngôi đền đền lại có bài trí điện thần như trong Sơ đồ 2. là đền Cả - Dinh đô quan Hoàng Mười (thị xã So sánh Sơ đồ 1 và 2 cho thấy, sự thay đổi Hồng Lĩnh) và đền Xuân Am đều có tên chữ là lớn nhất của điện thờ hiện nay là việc hoán “Mỏ Hạc linh từ”. Sở dĩ có tên gọi này là vì cả hai đổi vị trí thờ Đức Thánh Hai thành ông Hoàng ngôi đền đều tọa lạc ở vị trí giao nhau của các Mười ở cung cấm; thêm bàn thờ và bài vị ông con sông lớn tạo hình thế phong thủy mỏ hạc. Hoàng Mười ở Thượng điện; đồng thời bổ Cụ thể, đền Cả nằm ở vị trí giao nhau của sông sung thêm các ban thờ của điện thần Tứ phủ Minh Giang, sông Lam và sông La, còn đền như bàn thờ Tứ phủ Quan Hoàng ở Trung điện; ông Hoàng Mười (huyện Hưng Nguyên) nằm ở bàn thờ chính giữa gian Hạ điện được thay đổi 42 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG Sơ đồ 1. Sơ đồ bài trí điện thờ đền Ông Hoàng Mười ở làng Xuân Am trước năm 1961 (Nguồn: [6]) Sơ đồ 2. Sơ đồ bài trí điện thờ đền Ông Hoàng Mười ở làng Xuân Am năm 1995 (Nguồn: [6]) là Vua cha Ngọc Hoàng Thượng đế, tiếp phía Như vậy “Đức Thánh Hai” chính là thần Lê Khôi trước là Ngũ vị Tôn quan, bên trái có thêm bàn và là ông Hoàng Mười. thờ Thập nhị Tiên Cô, bên phải thêm Tứ phủ Một câu hỏi đặt ra là nếu theo thứ tự Trần triều… sắc phong thì Song đồng Ngọc Nữ phải là Như vậy, cho đến sau năm 1995 đền thờ vị thánh thứ tư, tuy nhiên ở đây ngôi vị này làng Xuân Am mới chính thức đặt tượng và lại thuộc về ông Nguyễn Duy Lạc, đồng thời bàn thờ cùng bài vị ông Hoàng Mười. Nếu căn thiếu ngôi vị “Đức Thánh Cả”. Vậy phải chăng cứ vào thứ tự các vị thần được sắc phong của ngôi vị Thánh Cả là của Song đồng Ngọc Nữ? làng thì “Đức Thánh Hai” tương ứng với thần Lê Để làm rõ điều này, dưới đây chúng tôi lần lượt Khôi, “Đức Thánh Tư” là ông Nguyễn Duy Lạc. tập trung phân tích về lai lịch của từng vị thần Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 43
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU được thờ ở làng Xuân Am trong mối liên hệ Tư liệu thực địa của Nguyễn Thị Thanh Giang với ông Hoàng Mười. còn cho biết: theo ông Trương Văn Thìn (người * Thần Song đồng Ngọc Nữ trước đây từng làm ông từ ở đền), Song đồng Có nhiều cách giải thích khác nhau về Song Ngọc Nữ có biệt tài chữa bệnh giúp dân [9]. đồng Ngọc Nữ. Theo Thái Huy Bích, căn cứ vào Như vậy, theo quan niệm của địa phương cuốn Bách thần sự tích (?) thì Song đồng Ngọc này thì Song đồng Ngọc Nữ có nguồn gốc Nữ là con gái Cao Biền (giữ chức An Nam đô thiên thần, là con gái Vua cha Ngọc Hoàng hộ sứ, thời nhà Đường, Trung Quốc). Ở Hưng được đầu thai ở trần gian, sinh ở vùng sông Nguyên có nhiều nơi thờ Cao Sơn Cao Các và nước nên được tôn làm Mẫu Thoải với ngôi vị Song đồng Ngọc Nữ. Tương tự, trong sách Tục là Thành hoàng làng và là bà chúa bản đền, thờ thần và thần tích ở Nghệ An, tác giả Ninh có công năng chống chọi cuồng phong, chữa Viết Giao cũng cho biết Song đồng Ngọc Nữ bệnh giúp dân và đại diện cho sự sinh sôi nảy là con của thần Cao Sơn, thường lấy của riêng nở… Xét về tổng thể, lai lịch này có nhiều điểm giúp người nghèo đói, mồ côi, đau ốm… [7, tương đồng với lai lịch của Mẫu Liễu Hạnh ở tr.260]. Phủ Dày (Nam Định). Ở xã Nghĩa Hợp, huyện Tân Kỳ, tỉnh Nghệ Từ đây có thể đoán định, Song đồng Ngọc An còn có một ngôi đền mang tên là Song Nữ với tư cách là con của thần Cao Sơn có thể đồng Ngọc Nữ nằm bên dòng sông Con nổi là lớp tín ngưỡng có trước của ngôi đền, được tiếng linh thiêng. Tương truyền, mỗi khi có xây dựng theo phong thủy ở vị trí “mỏ hạc” của người chết đuối khó tìm xác, nếu người thân làng Xuân Am. Trong quá trình tồn tại, Song đến đền cầu khẩn “hai Bà” thì xác sẽ trôi về, nổi đồng Ngọc Nữ đã được địa phương hóa thành lên ở khúc sông dưới chân đền… Sự tích của Mẫu Thoải với tư cách là bà chúa bản đền. Và ngôi đền này gắn với câu chuyện hai chị em họ vì là bà chúa bản đền nên Song đồng Ngọc Trần bị chết đuối được hổ vùi xác dưới gốc cây Nữ chính là vị Thánh Cả với danh nghĩa là vị thị thuộc vị trí ngôi đền hiện nay [11]. thần có trước, về sau mới lần lượt kết tập thêm Theo cuốn Lý lịch di tích đền Ông Hoàng Mười các vị thần khác như Lê Khôi (Đức Thánh Hai), lưu tại đền, trong tín ngưỡng dân gian, Song Đức Thánh Ba và Nguyễn Duy Lạc (Đức Thánh đồng Ngọc Nữ là con của Ngọc Hoàng Thượng Tư), giống như là sự kết tập các vị thần trong đế, luôn được hầu hạ bên cạnh Thượng đế, khi Tứ phủ vào điện thần của Mẫu Liễu Hạnh. Và đầu thai xuống trần gian thường được gửi vào như vậy, nếu xét về vị thế trong Tứ phủ thì nhà quyền quý để làm vua, làm tướng hoặc làm Song đồng Ngọc Nữ thuộc hàng Mẫu còn ông công chúa, dân làng nhiều nơi tin rằng làng Hoàng Mười thuộc hàng Ông Hoàng. mình có được Kim đồng (cậu bé Vàng), Ngọc nữ (cô bé Ngọc) và tôn làm Thành hoàng. Làng Trong tôn giáo Trung Hoa ta thấy có cặp Xuân Am có nhiều con sông chảy qua, nhân Kim Đồng và Ngọc Nữ hầu cận bên cạnh Ngọc dân từng phải chống chọi với mưa bão, lũ lụt, Hoàng Thượng đế và có thể tiếp biến của nó họ tôn Song đồng Ngọc Nữ làm đương cảnh là cặp Thiện Tài và Long Nữ xuất hiện cùng với Thành hoàng, làm bà chúa bản đền như Mẫu Quán Thế Âm [14]. Như vậy, Song đồng Ngọc Thoải để cứu giúp nhân dân qua những trận Nữ (phổ biến ở Nghệ An) có thể cũng là một cuồng phong. Đồng thời, Song đồng Ngọc Nữ biến thể của Ngọc Nữ và Long Nữ của văn hóa còn đại diện cho tương lai, mầm mống của sự Trung Hoa rồi được bản địa hóa, địa phương sinh sôi, nảy nở [6]. hóa ở Nghệ An của Việt Nam. 44 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG * Thần Lê Khôi ngôi mộ ông Hoàng Mười đã có từ xa xưa, Lê Khôi là vị thần có lai lịch khá rõ ràng. Ông dạng hình tròn bằng đất. Khu lăng mộ bề thế có tên thụy là Vũ Mục, công thần khai quốc nhà như hiện nay được xây dựng từ năm 1997 và Lê sơ, là cháu của Lê Lợi, tham gia khởi nghĩa đến năm 2000 được nâng cấp lại [6]. Lam Sơn, lập nhiều công lao được Lê Thái Tổ lên Có thể thấy, ngày giỗ ông Hoàng Mười (10 ngôi phong cho là Kỳ Lân Hổ Vệ tướng quân, tháng Mười) và ngôi mộ ông Hoàng Mười ở hàm Nhập nội thiếu úy, tước Đình Thượng hầu làng Xuân Am không có liên quan đến ngày và được điều làm trấn thủ Hóa châu (nay thuộc giỗ cũng như ngôi mộ của Lê Khôi. Tuy nhiên, Thừa Thiên Huế). Năm 1446, ông làm tiền quân điểm chung giữa Lê Khôi và “Ông Hoàng Mười” tiến đánh Chiêm Thành, đánh đến thành Đồ trong truyền thuyết dân gian là cả hai đều là Bàn, bắt được vua Chiêm là Bí Cai, lúc đem tướng đi đánh giặc và chết trên đường trở về quân trở về, ông mắc bệnh, mất ở chân núi quê. Phải chăng sự tồn tại ngôi mộ ông Hoàng Long Ngâm, cửa biển Nam giới (tức cửa Sót), Mười cạnh ngôi đền chính là lý do khiến ngôi thuộc địa phận Hà Tĩnh ngày nay [9]. Sau khi đền “Mỏ Hạc linh từ” làng Xuân Am trở thành ông mất, triều đình nhà Lê đã làm quốc tang đền ông Hoàng Mười? và an táng thi hài ông tại chóp núi Long Ngâm. * Thần Nguyễn Duy Lạc Đền thờ Lê Khôi được xây dựng năm Đinh Mão Theo gia phả họ Nguyễn ở làng Xuân Am (năm 1477), ngay sau khi ông mất một năm. và thần tích của làng, ông Nguyễn Duy Lạc Hàng năm, lễ hội đền được tổ chức long trọng sinh năm1558, mất năm 1639, vốn là tướng vào ngày giỗ của ông (3 tháng Năm) [8]. giúp vua Lê chúa Trịnh dẹp loạn, được triều Vậy Lê Khôi là nhân vật lịch sử có thật, từng đình phong chức nhiều lần. Trước khi mất, ngài trấn thủ ở châu Hóa thuộc khu vực Thừa Thiên cống cho làng 100 quan tiền và 2 mẫu ruộng, Huế, có đền thờ và mộ táng tại chính nơi ông nhân dân mến đức, phục uy, tôn làm hậu thần mất ở cửa Sót thuộc tỉnh Hà Tĩnh ngày nay. Tại và thờ phụng tại đền [6]. đây ông được thờ phụng với tên gọi là Chiêu Theo đó, trong số 4 vị thần được thờ phụng Trưng Đại vương chứ không gắn với tên gọi tại đền Ông Hoàng Mười hiện nay, ngoài Đức ông Hoàng Mười như ở làng Xuân Am. Thánh Ba chưa rõ lai lịch thì Nguyễn Duy Lạc Ta biết rằng nằm sát ngôi đền thờ ông là vị thần có nguồn gốc tại làng. Ông là tướng Hoàng Mười ở làng Xuân Am còn có một ngôi đánh giặc nhưng sống thọ và chết tại làng, mộ được xây cất bề thế gọi là “Lăng Đức Hoàng trước khi mất có công đức cho làng. Có lẽ vì Mười”. Truyền thuyết ở đây kể về sự tích ngôi ông là một trong 4 vị thần của làng nên các sắc mộ theo một motip khá quen thuộc: Ông là phong thần của đền được dòng họ Nguyễn tướng đi đánh giặc bị thương, đầu đứt gần lìa của ông cất giữ; trong lịch trình lễ hội của khỏi cổ, trên đường về quê rẽ vào hàng nước đền hàng năm (10 tháng Mười) có tổ chức lễ hỏi bà bán hàng “Tôi có về được quê không?”, rước sắc rất long trọng từ nhà thờ họ Nguyễn bà bán hàng nước nói: “Nếu uống được nước về đền, sau đó lại làm lễ rước sắc về nhà thờ thì về được quê”. Ông xuống ngựa uống được như cũ. Đặc biệt, trước đây còn có lễ khai điển nước và tiếp tục phi ngựa về quê thì mất. Ngựa (15 tháng Ba) - là lễ kiểm tra bằng sắc, cũng có còn cất tiếng hí vang, dân làng nghe tin xuống nghi lễ rước sắc từ nhà thờ họ Nguyễn ra đền đến nơi thì mối đã vùi ông thành mộ ở vị trí với những hoạt động yết cáo, lễ đại lễ, lễ dâng ngôi mộ ông Hoàng Mười hiện nay. Theo đó, hương, lễ tạ và các hoạt động vui chơi thể Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 45
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU thao và văn nghệ, trò chơi dân gian (hát chầu tháng Mười? Chúng tôi cho rằng mấu chốt của văn, thi chọi gà, đánh cờ người, đua thuyền vấn đề chính là ở cái tên “Ông Hoàng Mười” trên sông Mộc...) về cơ bản tương tự như hoạt gắn với việc tổ chức lễ hội vào ngày 10 tháng động lễ hội dịp 10 tháng Mười. Qua đây cho Mười trùng với dịp tết Cơm mới vốn rất phổ thấy dòng họ Nguyễn đã cất giữ các sắc phong biến ở Việt Nam, còn được gọi là tết Song thập của đền từ lâu đời, có thể là liên quan đến vị (hay tết Trùng thập, hoặc tết Hạ nguyên). trí quan trọng của thần Nguyễn Duy Lạc cũng Trước hết, tết Cơm mới không chỉ phổ biến ở như dòng họ Nguyễn ở làng Xuân Am trong người Kinh (Việt) mà còn là một tết lớn ở các tộc quá khứ. người thiểu số với ý nghĩa mừng mùa lúa mới Như vậy, bài vị ông Hoàng Mười mới chính gắn với những nghi lễ riêng của từng tộc người. thức có ở đền làng Xuân Am sau năm 1995, Chẳng hạn, người Xơ Teng (một nhánh của còn trước đó, vị trí này thuộc về Đức Thánh Hai người Xơ Đăng) ở Tây Nguyên có hai nghi lễ liên gắn với sắc phong của ngài Lê Khôi. Được biết, quan là nghi lễ ăn lúa mới tổ chức vào khoảng đền Củi (xã Xuân Hồng, huyện Nghi Xuân, tỉnh tháng 9 dương lịch trước khi thu hoạch và nghi Hà Tĩnh) cũng là ngôi đền thờ Mẫu có từ lâu đời, lễ mừng mùa thu hoạch tổ chức vào khoảng sau khi Lê Khôi mất người dân mới đặt bài vị Lê tháng 12 dương lịch) [16, tr.97-109]. Người Tày Khôi để phối thờ [5]. Có lẽ việc phối thờ bài vị Lê có tết Cơm mới tương ứng với tết mừng Cốm Khôi với tư cách ông Hoàng Mười ở làng Xuân mới, gắn với nghi lễ thờ cúng tổ tiên. Am cũng tương tự như ở đền Củi, tuy nhiên, có Ở người Kinh, do tiếp thu văn hóa Trung thể vì làng Xuân Am có thần Nguyễn Duy Lạc Hoa nên tết Cơm mới còn có các tên gọi khác là là người làng, lại sở hữu nhiều đạo sắc phong, tết Trùng thập, Song thập hoặc tết Hạ nguyên. trong đó có sắc phong cho thần Lê Khôi, nên Tết Hạ nguyên vào rằm tháng Mười, được cho vai trò của nữ thần (Song đồng Ngọc Nữ) với tư là ngày vua Hạ Vũ giải tai ách cho nhân sinh, cách là Đức Thánh Cả mờ nhạt hơn so với các nên còn gọi là “Hạ Nguyên Giải Ách Thuỷ Quan vị nam thần? Có thể vì lý do này mà trong tâm Ðại Ðế Thắng Hội”, hay còn gọi là “Hạ Nguyên thức người dân làng Xuân Am thì ông Hoàng Thuỷ Quan Thánh Ðản”, “Tết lúa mới”… [3]. Hạ Mười còn được đồng nhất với thần Nguyễn Vũ là một vị vua huyền thoại cổ đại nổi tiếng với việc chống lũ lụt và xác lập chế độ cha Duy Lạc, vốn cũng là vị tướng của làng. truyền con nối bằng cách thành lập nhà Hạ 2. Ông Hoàng Mười đền Xuân Am - nhìn từ cùng nhân cách đạo đức ngay thẳng của mình. lễ hội Ông được Đạo giáo tôn là Thủy Quan Đại Đế, Trong 4 vị được thờ tại đền, ông Nguyễn thần đản là ngày Tết Hạ Nguyên [12]. Như vậy, Duy Lạc có lễ kỵ vào ngày 10 tháng Hai; Đức Hạ Vũ thuộc Thủy quan (Thoải phủ), có lẽ liên Thánh Ba không có; Song đồng Ngọc Nữ kỵ quan tới truyền thuyết Hạ Vũ là vị vua trị thủy ngày 26 tháng Chạp, còn ông Hoàng Mười sống ở vùng sông nước. (Đức Thánh Hai - Lê Khôi) kỵ ngày 10 tháng Phải chăng việc làng Xuân Am coi ngày 10 Mười gắn với lễ hội ông Hoàng Mười. tháng Mười là ngày kỵ của ông Hoàng Mười Một câu hỏi đặt ra là tại sao lễ hội ông - một vị thần cũng có nguồn gốc thủy thần, Hoàng Mười ở làng Xuân Am lại không được tổ đối lập với ngày đản của Thủy Quan Đại Đế là chức vào ngày 3 tháng Năm là ngày kỵ của Lê có hàm ý về mối liên hệ về cội nguồn văn hóa Khôi như ở đền chính của Lê Khôi bên Hà Tĩnh giữa tục thờ ông Hoàng Mười ở đây với truyền (đền Chiêu Trưng) mà lại tổ chức vào ngày 10 thuyết về vua Hạ Vũ? 46 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG Ngoài ra, theo sách Dược lễ, ngày 10 tháng thờ phúc thần (người anh hùng trận mạc),… Mười là ngày cây thuốc tụ được khí âm dương, đã được biểu tượng hóa thông qua hình tượng kết được sắc tứ thời (Xuân, Hạ, Thu, Đông) trở ông Hoàng Mười mang đậm phong cách của nên tốt nhất, vì vậy các thầy thuốc rất coi trọng người anh hùng xứ Nghệ. ngày tết này [13]. Cũng như vậy, theo Phan Kế 3. Ông Hoàng Mười Nghệ An trong tín Bính, tết Trùng thập “phần nhiều là của các nhà ngưỡng Tứ phủ đồng cốt và nhà thầy thuốc mới ăn thôi… Các 3.1. Ông Hoàng Mười Nghệ An trong điện nhà thầy thuốc thì vì thu lễ thu tiền mà ăn Tết, thần Tứ phủ một là để cung cấp, hai là để khoản đãi các đệ Ta biết rằng điện thần Tứ phủ của các ông tử và các bạn hàng” [1, tr.56]. Vậy việc “các nhà bà đồng được xây dựng trên cơ sở điện thần đồng cốt” coi 10 tháng Mười là ngày lễ của họ Tam phủ của các thầy pháp sư. Theo đó, bên có lẽ là liên quan đến nghề nghiệp chữa bệnh cạnh các đối tượng thờ phụng chính của Tam bằng liệu pháp tinh thần của họ. Trong thực tế, phủ như Phật, Pháp (Vua cha Ngọc Hoàng, ở các gia đình có tổ nghề cúng Then của người Trần triều, Đức ông Cửa Suốt), Nam Tào Bắc Tày ở Tuyên Quang, hiện vẫn còn giữ tục cúng Đẩu, Hạ ban (Ngũ hổ), thì điện Tứ phủ còn bổ Cốm mới (người dân gọi nôm na là “làm cốm”), sung thêm các ban như: Tam tòa Thánh Mẫu, là dịp cúng mừng được mùa của người đứng Vua cha Bát Hải, Tứ vị Chầu Bà, Ngũ vị Tôn đầu dòng họ Then với ý nghĩa làm lễ, “nộp quan, Tứ phủ Quan Hoàng, cung Sơn trang, thuế” cho Ngọc Hoàng. hai ông Lốt và các ban Cô, Cậu [17]. Có thể Dù có các tên gọi khác nhau, nhưng theo thấy, điện thần Tứ phủ là sự thống nhất các truyền thống, tại các vùng quê nông thôn Việt hình thức tín ngưỡng của người Việt Nam trên Nam, vào ngày này, mọi nhà thường nấu các cơ sở tập hợp một cách hệ thống các vị thần loại bánh làm từ gạo (tất cả sử dụng bằng loại linh trong bốn cõi (bốn phủ) của người Việt thóc mới thu hoạch) như bánh bột lọc, bánh Nam, xét theo cả chiều không gian (địa lý), dầy, bánh dẻo... Ngoài ra còn có xôi chè (các thời gian (lịch sử) và tôn giáo tín ngưỡng gắn loại đồ ăn gần giống với ngày lễ diệt sâu bọ với bối cảnh kinh tế, văn hóa và xã hội cụ thể. mùng 5 tháng Năm), đến giờ hoàng đạo thì Có thể xem xét tập hợp đó theo hàng dọc từ cúng gia tiên, thần linh, thổ địa [18]. trên xuống dưới như sau: Như vậy, sở dĩ tết Cơm mới ở Việt Nam có - Hàng Mẫu: Là hàng các Thánh Mẫu biểu nhiều tên gọi khác nhau bởi lẽ ở nó tích hợp trưng cho không gian, thời gian cư trú của nhiều lớp nghĩa văn hóa từ tín ngưỡng nông người Việt, cùng sự hội nhập văn hóa qua các nghiệp bản địa của người Việt cổ đến các yếu tố thời kỳ lịch sử. Căn cứ vào truyền thuyết và du nhập. Theo đó, lễ hội đền Ông Hoàng Mười văn chầu thì Mẫu Thoải gắn với truyền thuyết ở làng Xuân Am tổ chức vào ngày 10 tháng Kinh Dương Vương kết hôn với con gái Long Mười, với ý nghĩa là ngày kỵ của ông Hoàng Vương ở vùng hồ Động Đình; Mẫu Thượng Mười, chính là sự kết tập của các hình thức Ngàn tương ứng với Mẫu Âu Cơ gắn với thời kỳ tín ngưỡng của địa phương như tín ngưỡng vua Hùng dựng nước; Mẫu Thượng Thiên với thờ thủy thần, tín ngưỡng nông nghiệp, tín hóa thân là Mẫu Liễu Hạnh gắn với thời kỳ Lê - ngưỡng thờ Mẫu (ở đây là Song đồng Ngọc Nữ Trịnh khoảng từ thế kỷ XVI, XVII. với vị thế là Mẫu Thoải có vai trò điều hòa mưa Tương ứng với hàng Mẫu là hàng Vua cha, gió, chữa bệnh, sinh sôi nảy nở), tín ngưỡng nổi bật là Vua cha Ngọc Hoàng (Thiên phủ) và Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 47
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Vua cha Bát Hải Động Đình (Thoải phủ), hóa hàng Cô, Cậu. Hàng Ông Hoàng được gọi tên thân là Đức Thánh Trần. theo các thứ tự từ ông Hoàng Đệ Nhất tới ông - Hàng Quan: Nếu xét về vị thế và lai lịch Hoàng Mười, phần lớn các ông Hoàng đều có thì có lẽ hàng Quan trong tín ngưỡng Tứ phủ một lai lịch riêng gắn với công tích ở một địa của người Việt là thuộc về hàng thờ phụng các phương cụ thể2. vị thánh có nguồn gốc vua chúa. Chẳng hạn Về bài trí, trong điện thờ Tứ phủ, vị trí ở giữa như trong Ngũ vị Quan lớn thì Quan Đệ Nhất, là Tam tòa Thánh Mẫu, bên trái là Tứ vị Chầu Bà, Quan Đệ Nhị và Quan Đệ Tứ được coi là có bên phải là Tứ phủ Quan Hoàng. Ông Hoàng nguồn gốc thiên thần (con vua ở thiên cung), Mười thuộc hàng Địa phủ, mặc lễ phục màu còn Quan Đệ Tam và Quan Đệ Ngũ cũng đều là vàng, rồi đến ông Hoàng Chín, ông Hoàng Bảy hoàng tử con vua Long Vương. và ông Hoàng Bơ. - Hàng Chầu: Tương ứng với việc thờ phụng Phong cách và đặc điểm tính cách của ông các vị thánh nữ có công lao trong dựng nước Hoàng Mười được miêu tả qua văn chầu và và giữ nước, được coi là hóa thân của các mẫu, thể hiện thông qua giá hầu ông Hoàng Mười chẳng hạn như các vị công chúa, các tướng trong nghi lễ hầu đồng. Thường thì giá hầu lĩnh đánh giặc (như chầu Lục, chầu Bé, chầu ông Hoàng Mười luôn mang lại hứng khởi cho Bát Nàn, chầu Mười…). người tham dự với phong cách lịch lãm, giỏi thơ phú và đặc biệt là ban tài phát lộc, nhất là - Hàng Ông Hoàng: Là hàng thờ phụng các lộc học hành. Tương truyền, ông Hoàng Mười vị thánh nam có công lao với dân với nước, chủ thường phù hộ cho việc học hành thi cử, nên yếu là các tướng lĩnh có công đánh giặc, nhiều mỗi khi ông nhập đồng, các con nhang thường người trong số đó bị tử trận, chẳng hạn như dâng tiền và lễ vật xin ông ban lộc học hành và tướng Lê Khôi ở Nghệ An. thi cử cho con cái. Qua đây có thể thấy, đã có - Hàng Cô: Là hàng thờ các thiếu nữ chết sự mô hình hóa hình tượng ông Hoàng Mười trẻ linh thiêng, tương ứng với các “Bà Cô” của trong điện thần Tứ phủ so với hình tượng ông các gia đình, dòng họ. Trường hợp hai cô gái Hoàng Mười trong điện thần làng Xuân Am. họ Trần chết đuối ở đền Song đồng Ngọc Nữ 3.2. Ông Hoàng Mười qua ghế thanh đồng (xã Nghĩa Hợp, huyện Tân Kỳ, tỉnh Nghệ An) là một ví dụ. Trong đội ngũ thanh đồng thường phổ biến khái niệm “căn” để chỉ tính cách của các - Hàng Cậu: Là hàng thờ các cậu bé chết trẻ thanh đồng tương ứng với các vị thánh trong từ 1 - 9 tuổi linh thiêng, biểu tượng hóa thành hệ thống Tứ phủ. Thường nam giới có “căn cô”, bé Thánh, tương ứng với các “Ông Mãnh” thờ “căn chầu” như “căn cô Chín”, “căn chầu Lục”; nữ trong các gia đình, dòng họ. giới có căn quan, căn ông hoàng như “căn ông Ngoài ra, sự hiện diện của Hổ (Ngũ Hổ) và Hoàng Bảy”, “căn ông Hoàng Mười”… Khoảng Rắn (thường là đôi Thanh Xà, Bạch Xà) là tượng mấy thập niên gần đây còn xuất hiện hiện trưng cho các vị thần của rừng núi và sông nước tượng một số vị thánh trong hệ thống Tứ phủ vốn là địa bàn cư trú lâu đời của người Việt. nhập đồng thông qua ghế các thanh đồng để Như vậy, trong điện thờ của tín ngưỡng trực tiếp chỉ đạo các việc tìm mộ, chữa bệnh,… Tứ phủ, tính theo hàng dọc từ trên xuống thì mà điển hình là sự xuất hiện nhân vật ông ông Hoàng Mười thuộc hàng thứ tư (hàng Ông Hoàng Mười qua ghế thanh đồng Trần Ngọc Hoàng) sau hàng Mẫu, Quan, Chầu và trước Ánh ở Hà Nội và ông Hoàng Bảy qua ghế thanh 48 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
- TÔN GIÁO - TÍN NGƯỠNG đồng Hằng ở thành phố Biên Hòa... Đặc biệt, biểu tượng “Ông Hoàng Mười” mới, gắn với các qua ghế thanh đồng Trần Ngọc Ánh, ngoài nhà hoạt động cách mạng của Nghệ An nửa việc chỉ bảo tìm kiếm mồ mả các liệt sĩ, chữa đầu thế kỷ XX. bệnh cho dân,… thì trong những trường hợp Từ trường hợp ông Hoàng Mười qua ghế cô cần thiết, cô Ánh còn được ông Hoàng “sang đồng Trần Ngọc Ánh cho thấy, một mặt, ông tai” để cung cấp thông tin hoặc chỉ vẽ công mang điểm chung trong tính cách của ông việc cho các gia chủ. Hoàng Mười trong truyền thống; mặt khác, Dưới sự chỉ đạo của ông Hoàng Mười, cô lại thể hiện những đặc điểm riêng mang tính Ánh đã giúp họ Hà ở Hà Tĩnh tìm hài cốt cố thời đại, qua đó thể hiện sự vận động biến đổi Tổng Bí thư Hà Huy Tập (năm 2009) và tìm mộ mang tính lịch sử trong biểu tượng của các vị tướng quân Hà Mại (năm 2010), một danh thánh trong điện thần Tứ phủ nói chung. tướng thời Trần, đồng thời là cụ thủy tổ của họ Như vậy sự xuất hiện “Ông Hoàng Mười ở Hà ở Hà Tĩnh. Cuốn sách Cuộc tìm kiếm hài cốt Nghệ An” trong điện thần Tứ phủ chính là kết cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập của tác giả Hà Huy quả của quá trình địa phương hóa các đối Lợi là một tập ghi chép chân thực và chi tiết tượng thờ phụng của điện thần Tứ phủ nói về quá trình con cháu dòng họ Hà đi tìm mộ chung và các vị thần thuộc hàng Ông Hoàng cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập, thể hiện vai trò chỉ nói riêng. Có thể nhận thấy, ông Hoàng Mười đạo tích cực của ông Hoàng Mười, qua đó tái là một biểu tượng văn hóa đa nghĩa mang diễn lại một phần tâm tư nguyện vọng của các tính lịch sử. Tuy nhiên, có một điểm chung khá chiến sĩ tiền bối cách mạng (Hà Huy Tập, Võ thống nhất về nhân vật này là ở mối liên hệ với Văn Tần…) đối với người đương đại. vùng đất Nghệ An mà ta có thể nhận ra qua Khảo sát ông Hoàng Mười qua ghế cô đồng truyền thuyết, văn chầu và kể cả qua ghế các Trần Ngọc Ánh cho thấy, cách giao tiếp của thanh đồng. ông với người trần là nhập đồng ghế cô Ánh để giao tiếp một cách tự nhiên giống như giữa N.T.Y người trần với người trần. Ngoài ra, ông còn (PGS.TS, Viện Nghiên cứu Văn hóa, “điều” vong các gia chủ về để gia chủ hỏi han Viện Hàn lâm KHXHVN) việc nhà, thường là các vong cậu bé (không thấy trường hợp nào là cô bé) và các vong tổ tiên của gia chủ. Về ngôn ngữ, ông Hoàng Mười nói tiếng Nghệ có pha giọng Bắc; về tính Chú thích cách, ông thể hiện sự hài hước, dí dỏm, nhã 1 Bài viết thuộc đề tài cấp Bộ của Viện Hàn nhặn, thân thiện; về học vấn, ông thể hiện là lâm Khoa học xã hội Việt Nam, số Hợp đồng 190/ người học thức cao, hiểu biết uyên thâm, biết HĐKH-KHXH: Thực hành tín ngưỡng Tứ phủ của nhiều ngoại ngữ và tự giới thiệu bản thân là người Việt từ sau vinh danh do PGS.TS Nguyễn Thị Yên làm chủ nhiệm đề tài. “mệnh quan triều đình”; về sở thích, ông thích hút thuốc lá, uống nước lọc… Với những đặc 2 Theo Ngô Đức Thịnh, trong Đạo Mẫu Việt Nam, ông Hoàng Đệ Nhất là danh tướng của điểm như vậy, ông Hoàng Mười trong nghi Lê Lợi; ông Hoàng Đôi (Đệ Nhị) với hai nơi thờ lễ hầu đồng của cô Ánh thể hiện một phong mang những gốc tích khác nhau: Ông Hoàng cách tự nhiên, độc đáo hơn so với các giá khác. Đôi ở Cẩm Phả là người Mán có công chống giặc Từ đó gợi cho người tiếp xúc liên tưởng về một bảo vệ dân lành, còn ông Hoàng Đôi ở Xứ Thanh Số 29 (Tháng 9 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 49
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU thì lại đồng nhất với Quan Triệu Tường, người có com/tet-com-moi-ha-nguyen-la-gi-va-cach- công mở mang đất đai giúp dân sinh sống; ông cung-tet-com-moi-d28123.html Hoàng Bơ (Ba) thờ ở đền Lảnh (Hà Nam) có công 13. “Tết Trùng Thập - Ngày mồng 10 tháng 10 phò vua đánh giặc; ông Hoàng Lục tức tướng âm lịch”, http://lichvansu.wap.vn/phong-tuc-tap- Trần Lựu có công chống giặc Minh; ông Hoàng quan/tet-trung-thap-ngay-mong-10-thang-10- Bảy (ông Hoàng Bảy Bảo Hà) là viên quan triều am-lich-26850.html đình trấn giữ vùng Lào Cai, Yên Bái; ông Hoàng 14. “Thiện Tài đồng tử”, https://vi.wikipedia. Bát là người Nùng, còn ông Hoàng Mười là một org/wiki/Thiện_Tài_đồng_tử quan văn thời Lê, gốc Nghệ An [15, tr.75]. 15. Ngô Đức Thịnh (2010), Đạo Mẫu Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội. Tài liệu tham khảo 16. A Tuấn (2015), Nghi lễ nông nghiệp của 1. Phan Kế Bính (1999), Việt Nam phong tục, người Xơ Teng ở huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum, Nxb. Hà Nội, Hà Nội. Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 2. Thái Huy Bích, “Những sắc phong tại 17. Nguyễn Thị Yên (2014), “Mẫu Thượng đền Hoàng Mười - xã Hưng Thịnh huyện Ngàn: Sự tham gia của tín ngưỡng các tộc người Hưng Nguyên”, http://hungnguyen.gov.vn/ thiểu số vào điện thần Tứ phủ”, Tạp chí Văn hóa hungnguyen/default/explorer/news dân gian, số 1 (151), tr.23-32. 3. Trí Bửu, “Ý nghĩa ngày Rằm tháng Mười, 18. “Ý nghĩa Tết Trùng Thập ngày 10-10 Âm Rằm Hạ nguyên”, http://www.daophatngaynay. lịch”, http://vansu.net/y-nghia-tet-trung-thap- com/vn/van-hoa/22309-y-nghia-ngay-ram- ngay-10-10-am-lich thang-muoi-ram-ha-nguyen.html. 4. Đền Ông Hoàng Mười (2009), Nxb. Nghệ An, Nghệ An. Ngày nhận bài: 20 - 8 - 2019 5. “Đền thờ Ông Hoàng Mười ở đâu?”, https:// Ngày phản biện, đánh giá: 26 - 8 - 2019 gianganh.net/den-tho-ong-hoang-muoi-o- Ngày chấp nhận đăng: 25 - 9 - 2019 dau-2045.html 6. Nguyễn Thị Thanh Giang (2015), Đền thờ Ông Hoàng Mười ở xã Hưng Thịnh, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An, Luận văn Thạc sĩ, Học viện Khoa học Xã hội, Hà Nội. 7. Ninh Viết Giao (2000), Tục thờ thần và thần tích ở Nghệ An, Nxb. Nghệ An, Nghệ An. 8. “Khai hội lễ hội đền Lê Khôi”, https:// hatinh.gov.vn/tintucsukien/tintrongtinh/Pages/ KhaihộiLễhộiđềnLêKhôi.aspx?curpage=15 9. “Lê Khôi”, https://vi.wikipedia.org/wiki/ Lê_Khôi 10. Hà Huy Lợi (2010), Cuộc tìm kiếm hài cốt cố Tổng Bí thư Hà Huy Tập, Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh Hà Tĩnh. 11. “Ngôi đền ‘níu’ hàng trăm xác chết đuối”, http://ngoisao.net/tin-tuc/thoi-cuoc/ chuyen-la/ngoi-den-niu-hang-tram-xac-chet- duoi-2964195.html 12. “Tết cơm mới Hạ Nguyên là gì và cách cúng tết cơm mới”, http://www.mangtinmoi. 50 Số 29 (Tháng 9 - 2019)
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học