Những khía cạnh xã hội của hiện tượng tham nhũng - Mai Hà

X· héi häc sè 1 (93), 2006 85 Nh÷ng khÝa c¹nh x· héi cña hiÖn t−îng tham nhòng Mai Hµ 1. Tham nhòng: mét hiÖn t−îng x· héi Cã thÓ t×m thÊy nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ hiÖn t−îng tham nhòng [1,2], nh−ng nãi chung nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ®Ó nhËn d¹ng tham nhòng lµ: • §ã lµ hµnh vi vô lîi; • §ã lµ hµnh vi bÊt chÝnh, tr¸i ph¸p luËt; • §ã lµ hµnh vi cña nh÷ng ng−êi cã chøc, cã quyÒn. Qua nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n trªn, ng−êi ta còng cã thÓ thÊy râ, tham nhòng lµ mét hiÖn t−îng x· héi, g¾n liÒn víi viÖc qu¶n lý vµ ®iÒu hµnh x· héi. Nguån gèc x· héi cña tham nhòng lµ lßng tham (thuéc c¸i xÊu) cña con ng−êi, vµ ®éng c¬ cña tham nhòng lµ vô lîi. Mµ con ng−êi cña mäi x· héi nãi chung lu«n t×m kiÕm c¸i lîi vµ còng kh«ng thÓ lo¹i bá tuyÖt ®èi nh÷ng c¸i xÊu cña chÝnh m×nh ®−îc. ChÝnh v× vËy, hiÖn nay, kh«ng thÓ nãi tíi viÖc lo¹i bá tuyÖt ®èi hiÖn t−îng tham nhòng ra khái cuéc sèng x· héi, hay nãi c¸ch kh¸c: kh«ng mét n−íc nµo lµ kh«ng cã hiÖn t−îng tham nhòng. ChØ cã ®iÒu, nÕu trong mét x· héi lµnh m¹nh th× hiÖn t−îng tham nhòng chØ lµ c¸ biÖt vµ t−¬ng ®èi kÝn ®¸o; cßn nÕu trong mét x· héi kh«ng lµnh m¹nh th× hiÖn t−îng tham nhòng lµ kh¸ phæ biÕn vµ t−¬ng ®èi lé liÔu, gÇn nh− ai còng thõa nhËn. Nh− vËy, kh«ng nªn bµn ®Õn viÖc chèng ®−îc, hay kh«ng chèng ®−îc tham nhòng theo nghÜa tuyÖt ®èi, mµ chØ nªn bµn tíi viÖc chèng ®−îc, hay kh«ng chèng ®−îc tham nhòng theo nghÜa t−¬ng ®èi mµ th«i. Nãi tãm l¹i, muèn gi÷ ®−îc uy tÝn tr−íc nh©n d©n, mäi chÝnh phñ buéc ph¶i t×m biÖn ph¸p ®Ó lµm sao ®Ó chèng l¹i hiÖn t−îng tham nhòng phæ biÕn. Sau ®©y, trong bµi nµy, tõ tham nhòng ®−îc hiÓu theo nghÜa tham nhòng phæ biÕn. Môc ®Ých cña bµi nµy lµ lµm râ nh÷ng khÝa c¹nh x· héi, nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan cña tham nhòng. 2. Nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n cña tham nhòng 2.1. Nhãm nguyªn nh©n kh¸ch quan (®èi víi chñ thÓ qu¶n lý) Nhãm nguyªn nh©n kh¸c quan nµy bao gåm nh÷ng nguyªn nh©n dÉn tíi hiÖn t−îng tham nhòng mét c¸ch ®−¬ng nhiªn, gÇn nh− kh«ng tïy thuéc vµo ph−¬ng thøc tæ chøc x· héi, vµo tÝnh nghiªm kh¾c vµ tÝnh ®éc lËp cña hÖ t− ph¸p. Nhãm nguyªn nh©n nµy lµ kh¸ch quan vµ lu«n lu«n tån t¹i ®èi víi bÊt kú chÝnh quyÒn nhµ n−íc nµo. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 86 Nh÷ng khÝa c¹nh x· héi cña hiÖn t−îng tham nhòng a. C¸i xÊu (thãi h−, tËt xÊu, c¸i tha hãa) cña con ng−êi: trong con ng−êi nh×n chung ®Òu cã c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c, c¸i vÞ tha vµ Ých kû... tãm l¹i c¸i ®Ñp vµ c¸i xÊu. §ã lµ b¶n chÊt lu«n ®i kÌm víi con ng−êi trong m«i tr−êng cña mét x· héi cô thÓ. b. TÝnh x· héi cña quyÒn lùc: trong bÊt kú x· héi nµo, nh÷ng ng−êi cã chøc, cã quyÒn bao giê còng n¾m quyÒn lùc trong viÖc thùc thi c«ng vô. QuyÒn lùc ®ã nh×n chung lµ ph¶i tu©n theo ph¸p luËt hoÆc nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n−íc, song c¸c ®iÒu luËt (nh÷ng quy ®Þnh nhµ n−íc) kh«ng ph¶i lóc nµo còng bao qu¸t ®−îc tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh phøc t¹p cña thùc tÕ cuéc sèng (vµ cã lÏ kh«ng bao giê bao qu¸t hÕt ®−îc). Thªm vµo ®ã, x· héi l¹i lu«n lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn, mµ ng−êi d©n l¹i kh«ng hiÓu biÕt t−êng tËn mäi ngãc ng¸ch cña m«i tr−êng ph¸p lý. ChÝnh v× vËy, th−êng xuyªn xuÊt hiÖn nh÷ng c¬ héi cã thÓ tham nhòng. Víi C¸i xÊu trong nh÷ng con ng−êi ®ang cã chøc, cã quyÒn, ®ang thùc thi c«ng vô, nhiÒu ng−êi trong sè hä lu«n t×m kÏ hë cña ph¸p luËt, dïng quyÒn lùc cña ®Þa vÞ ®Ó vô lîi, ®Ó tham nhòng. 2.2. Nhãm nguyªn nh©n chñ quan (®èi víi chñ thÓ qu¶n lý) Bªn c¹nh nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan, cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan, ®−îc h×nh thµnh do hËu qu¶ cña mét thÓ chÕ, x· héi cô thÓ, hay do sù ®éc ®o¸n, chuyªn quyÒn cña tËp ®oµn, cña c¸ nh©n ng−êi l·nh ®¹o quèc gia. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc cã hay kh«ng cã nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan, viÖc nh÷ng nguyªn nh©n chñ quan cã t¸c ®éng m¹nh hay cã t¸c ®éng kh«ng ®¸ng kÓ ®Õn sù h×nh thµnh n¹n tham nhòng, lµ phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tÝnh lµnh m¹nh cña x· héi, vµo ®¹o ®øc vµ tr×nh ®é tri thøc cña c¸c nhµ l·nh ®¹o quèc gia. Sau ®©y lµ mét sè nguyªn nh©n chñ quan: a. M«i tr−êng ph¸p lý thiÕu lµnh m¹nh • HÖ thèng luËt ph¸p, c¸c quy ®Þnh nhµ n−íc kh«ng khoa häc, kh«ng hoµn chØnh vµ kh«ng ®ång bé (d¹ng nÆng h¬n ®ã lµ ph¸p luËt, quy ®Þnh mang tÝnh ®éc t«n, mang tÝnh ®µn ¸p cña c¸c b¹o chóa, vua quan phong kiÕn...); • ThiÕu v¾ng c¬ quan lËp ph¸p cã quyÒn lùc thùc sù (hoÆc c¬ quan lËp ph¸p chØ tån t¹i mét c¸ch h×nh thøc); • ThiÕu v¾ng tÝnh ®éc lËp cña c¬ quan t− ph¸p; • Sù tån t¹i cña siªu thÕ lùc n»m trªn ph¸p luËt (thÝ dô mafia chÝnh trÞ, mafia kinh tÕ...); • Sù tr× trÖ vµ tïy tiÖn trong viÖc gi¶i quyÕt ®¬n tõ khiÕu n¹i, vµ tè tông. b. Tr×nh ®é d©n trÝ thÊp: • §Çu t− d−íi ng−ìng cho gi¸o dôc tiÓu häc vµ gi¸o dôc phæ th«ng nãi chung; • HiÖn t−îng phæ biÕn thiÕu th«ng tin vµ mÊt b×nh ®¼ng trong th«ng tin; • HiÖn t−îng phæ biÕn trong ng−êi d©n vÒ thiÕu hiÓu biÕt vÒ ph¸p luËt c. TÝnh ®éc lËp kh¸ch quan cña b¸o chÝ ë møc ®é yÕu: • HÖ thèng truyÒn th«ng vµ c¸c c¬ quan c«ng luËn kh«ng ®ñ tÝnh ®éc lËp kh¸ch quan; d. Sù bÊt hîp lý trong hÖ thèng gi¸ trÞ kinh tÕ: Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Mai Hµ 87 • HÖ thèng tiÒn l−¬ng chÝnh thèng phi lý, ®−îc h×nh thµnh tõ mét c¸ch ch¾p v¸ (l−¬ng cña lao ®éng ch©n tay b»ng, thËm chÝ nhiÒu h¬n l−¬ng cña lao ®éng trÝ ãc), l−¬ng kh«ng ®ñ sèng tån t¹i vµ kh«ng ph¶n ¸nh ®óng thu nhËp, kh«ng ph¶n ¸nh tÝnh khoa häc cña l−¬ng (trong ®ã cã tÝnh c«ng b»ng trong thu nhËp), nhiÒu nhãm ng−êi thu nhËp (ngÇm) gÊp chôc lÇn, gÊp tr¨m lÇn tiÒn l−¬ng ghi ë thang bËc trong giÊy tê; • C¸c doanh nghiÖp kh«ng lÊy hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña doanh nghiÖp lµm môc ®Ých, mµ lÊy viÖc lµm giµu bÊt chÝnh cho c¸ nh©n lµm môc ®Ých (b»ng ho¹t ®éng mãc ngoÆc, chia nhau hoa hång mét c¸ch qu¸ ®¸ng vµ c«ng nhiªn, b»ng viÖc xin cæng hËu nh÷ng −u ®·i, nh÷ng ®éc quyÒn trong c¬ chÕ thÞ tr−êng); • QuyÒn t¸c gi¶ vµ së h÷u c«ng nghiÖp kh«ng ®−îc b¶o vÖ. 3. Tham nhòng vµ nh÷ng hËu qu¶ x· héi cña tham nhòng phæ biÕn 3.1. Ng−êi b¹n ®ång hµnh Nh− ®· ph©n tÝch nguyªn nh©n kh¸ch quan cña tham nhòng, th× râ rµng hiÖn t−îng tham nhòng lu«n lu«n tån t¹i cïng víi x· héi loµi ng−êi khi mµ trong x· héi cã tÇng líp cã chøc cã quyÒn vµ trong con ng−êi vÉn cßn c¸i xÊu. Nh− vËy, ph¶i nãi r»ng, tham nhòng lµ ng−êi b¹n ®ång hµnh kh«ng thÓ kh«ng tÝnh ®Õn ®èi víi mäi quèc gia. Cã ®iÒu quan träng lµ cÇn nhËn biÕt: khi nµo ng−êi b¹n ®ång hµnh g©y “khã chÞu” (t¸c ®éng lµm lung lay chÕ ®é) cho x· héi. §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy, sau ®©y lµ nh÷ng nh×n nhËn, nh÷ng ph©n tÝch vÒ hËu qu¶ x· héi cña tham nhòng. 3.2. HËu qu¶ tiªu cùc ®èi víi chñ thÓ qu¶n lý • quèc gia; • Tr−íc hÕt, ®ã lµ sù hñy ho¹i lßng tin cña d©n chóng vµo c¸c nhµ l·nh ®¹o Bãp mÐo mäi sù vËn ®éng trong ph¸t triÓn kinh tÕ, lµm tiªu tan mäi cè g¾ng qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ vµ dÉn tíi viÖc lµm thui chét nh÷ng ®éng lùc s¸ng t¹o; • C¸c nguån ®Çu t− quèc tÕ rót ch¹y vµ quèc gia cã tham nhòng phæ biÕn bÞ c« lËp trong viÖc hîp t¸c kinh tÕ; • T©m lý x· héi bÞ ®¶o lén. HiÖn t−îng sai tr¸i vµ øc hiÕp ng−êi d©n ngµy cµng t¨ng. Tr−êng hîp ®Ó kÐo dµi, sÏ dÉn ®Õn viÖc phÉn né vµ vïng dËy cña d©n chóng. 3.3. HËu qu¶ tÝch cùc ®èi víi x· héi • Trong ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng ph¸t triÓn x· héi thiÕu lµnh m¹nh, ph¶i nãi r»ng, nÕu kh«ng cã tham nhòng, th× nÒn kinh tÕ vÜ m« gÇn nh− bÞ tª liÖt, kh«ng ai muèn lµm viÖc theo ®óng l−¬ng t©m vµ chøc tr¸ch, ®ång vèn cña x· héi hÇu nh− bÞ tª liÖt vµ kh«ng sinh l·i. Ng−îc l¹i, song hµnh víi tham nhòng, th× ®ång vèn cña x· héi d−êng nh− n¨ng ®éng h¬n, ®−îc ®Çu t− hiÖu qu¶ h¬n. • Còng nh− c«ng dông cña chiÕc nhiÖt kÕ, b¸c sÜ vµ ng−êi bÖnh biÕt vÒ hiÖn tr¹ng ®¸ng b¸o ®éng cña con bÖnh khi nhiÖt ®é th©n nhiÖt ®· ë møc trªn 37oC, hiÖn t−îng tham nhòng lµ tiÕng chu«ng b¸o ®éng rÊt râ rµng cho l·nh ®¹o, cho chÕ ®é r»ng: Cung c¸ch qu¶n lý kinh tÕ vÜ m« cã vÊn ®Ò trôc trÆc rÊt c¬ b¶n. Tõ ®ã ph¶i cã Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 88 Nh÷ng khÝa c¹nh x· héi cña hiÖn t−îng tham nhòng nh÷ng biÖn ph¸p ®ñ m¹nh ®Ó ®æi míi qu¶n lý kinh tÕ vÜ m«, coi träng hiÖu qu¶ thùc sù, vµ trªn c¬ së ®ã hiÖn t−îng tham nhòng sÏ bÞ ®Èy lïi. 4. X· héi chèng tham nhòng nh− thÕ nµo Kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn vai trß tÝch cùc cña mét §¹o luËt Chèng tham nhòng, nh−ng nÕu ®¹o luËt ®ã mang tÝnh ®¬n lÎ th× nã chØ cã t¸c dông tøc thêi, mang tÝnh t©m lý lµ chÝnh mµ th«i (hÖt nh− t¸c dông cña viªn thuèc h¹ sèt, trong khi ng−êi ta cÇn ph¶i t×m nguyªn nh©n ®Ých thùc dÉn ®Õn c¬n sèt th× míi ch¹y ch÷a khái bÖnh ®−îc). Thªm vµo ®ã, ë bÊt kú quèc gia nµo cã tham nhòng th× ®−¬ng nhiªn tÝnh thùc thi ph¸p luËt lµ rÊt yÕu. Nh− vËy, mét khi hiÖn t−îng tham nhòng lµ phæ biÕn th× râ rµng kh«ng thÓ chèng tham nhòng chØ b»ng mét §¹o luËt Chèng tham nhòng, mµ ph¶i b»ng nh÷ng biÖn ph¸p mang tÝnh hÖ thèng. Tuy nhiªn, cã ph¶i cø h« hµo, hay cã ý t−ëng quyÕt liÖt lµ cã thÓ chèng ®−îc tham nhòng hay kh«ng? §· cã rÊt nhiÒu bµi häc trong lÞch sö, khi nhµ l·nh ®¹o tèi cao nªu cao quyÕt t©m, tuyªn chiÕn víi quèc n¹n tham nhòng, song do kh«ng n¾m ®−îc b¶n chÊt cña hiÖn t−îng x· héi nµy, mµ ®· bÞ thÊt thñ ngay khi ch−a kÞp hµnh ®éng. §Ó cã thÓ ®−a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n tr−íc khi ®−a ra nh÷ng biÖn ph¸p chèng tham nhòng, cÇn ph¶i xem xÐt ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó chèng tham nhòng. Trªn c¬ së c¸c nguyªn nh©n chñ quan vµ kh¸ch quan nh− ®· nªu trªn, c¸c ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®iÒu kiÖn ®ñ ®−îc tr×nh bµy nh− sau: 4.1. §iÒu kiÖn cÇn (t−¬ng øng víi nguyªn nh©n chñ quan) a. §¶m b¶o m«i tr−êng ph¸p lý lµnh m¹nh; b. N©ng cao tr×nh ®é d©n trÝ; c. §¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan cña b¸o chÝ; d. §¶m b¶o lµnh m¹nh hãa hÖ thèng gi¸ trÞ kinh tÕ. 4.2. §iÒu kiÖn ®ñ (t−¬ng øng víi nguyªn nh©n kh¸ch quan) a. Gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con ng−êi: t¨ng c¸i ®Ñp vµ gi¶m c¸i xÊu cña con ng−êi, t¨ng c−êng ®Çu t− cho ph¸t triÓn v¨n hãa; b. C«ng khai hãa quyÒn lùc trong ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý x· héi, thùc thi quyÒn d©n chñ trong nh©n d©n. 5. Nh÷ng lùc l−îng x· héi chèng tham nhòng HiÖn t−îng tham nhòng lµ tÝn hiÖu b¸o ®éng møc ®é tiªu cùc trong viÖc ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý nhµ n−íc, ®iÒu nµy ai còng thÊy vµ dÔ nhÊt trÝ. Cã thÓ tr«ng mong vµo nh÷ng lùc l−îng nµo ®Ó chèng tham nhòng? Cã ba lùc l−îng chñ yÕu chèng tham nhòng, ®ã lµ: 5.1. Nh÷ng quan chøc • Lùc l−îng chèng tham nhòng cã thÓ lµ nh÷ng quan chøc ®−¬ng nhiÖm, song ph¶i trong c¬ chÕ ®· ®−îc ®æi míi, trong m«i tr−êng x· héi lµnh m¹nh vµ cã kû c−¬ng. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Mai Hµ 89 • Nh÷ng quan chøc ®−¬ng nhiÖm cña chÝnh c¬ chÕ mµ x· héi ®ang cã hiÖn t−îng tham nhòng, nÕu cã tham gia chèng tham nhòng, th× còng chØ lµ h×nh thøc vµ ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng cã hiÖu qu¶. T¹i sao vËy? V× mét khi hiÖn t−îng tham nhòng ®· trë thµnh phæ biÕn, ®©u ®©u còng thÊy bµn tay can thiÖp vµ lòng ®o¹n cña siªu thÕ lùc th× mét sè quan chøc nµo ®ã cã chèng tham nhòng còng chØ cã thÓ ®−a ra ¸nh s¸ng nh÷ng vô “r©u ria”, vµ kh«ng cã c¸ch nµo trÞ ®−îc tËn gèc tÊt c¶ téi ph¹m trong vô ¸n lín. Nh÷ng quan chøc nµo do kh«ng hiÓu ®−îc lùc cña Siªu thÕ lùc, ch¾c ch¾n sÏ bÞ lo¹i khái cuéc ch¬i. 5.2. Nh÷ng c¬ quan t− ph¸p C¸c c¬ quan t− ph¸p lµ mét lùc l−îng chèng tham nhòng rÊt quan träng, song chØ cã hiÖu qu¶ khi tÝnh ®éc lËp ph¸n xÐt ®−îc ®¶m b¶o, khi siªu thÕ lùc gÇn nh− kh«ng thÓ cã ¶nh h−ëng g× tíi quyÕt ®Þnh cña c¸c c¬ quan t− ph¸p. 5.3. Nh©n d©n Lùc l−îng chèng tham nhòng hiÖu qu¶ nhÊt lµ ng−êi d©n. Ng−êi d©n chØ cã ba läai ph−¬ng tiÖn ®Ó tiÕn hµnh chèng tham nhòng, ®ã lµ: • C¸c c¬ quan truyÒn th«ng ®¹i chóng (§µi, b¸o chÝ, truyÒn h×nh...); • HÖ thèng t− ph¸p; • §Êu tranh trùc tiÕp. Trong tr−êng hîp hai ph−¬ng tiÖn trªn bÞ h¹n chÕ hiÖu qu¶ hoÆc v« hiÖu hãa (bëi thiÕu v¾ng tÝnh ®éc lËp kh¸ch quan), nh©n d©n sÏ kh«ng cßn ®−êng nµo kh¸c lµ tá râ sù phÉn né vµ vïng dËy, bëi v× suy cho cïng hµnh ®éng tham nhòng lµ hµnh ®éng ¨n c−íp nh÷ng ®ång tiÒn do ng−êi d©n ®ãng thuÕ b»ng lao ®éng khã nhäc vµ ch©n chÝnh cña m×nh. 6. KÕt luËn Kh«ng thÓ ®æ lçi cho kinh tÕ thÞ tr−êng, kh«ng thÓ ®æ lçi cho bé m¸y hµnh chÝnh bÞ h− háng, kh«ng thÓ ®æ lçi cho c¸c thÕ lùc bªn ngoµi... Ai cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ lîi Ých cña ng−êi d©n, b¶o vÖ c«ng b»ng x· héi? Kh«ng ai kh¸c, ®ã lµ nh÷ng nhµ l·nh ®¹o quèc gia cã tµi, cã ®øc, thËt sù lµ ng−êi ®Êu tranh cho c«ng b»ng, cho d©n chñ, cho v¨n minh, ®ã ph¶i lµ nh÷ng ng−êi ®¶m b¶o trong s¹ch cña bé m¸y cña m×nh vµ b¶o vÖ sù lµnh m¹nh cho m«i tr−êng ph¸t triÓn chung cña ®Êt n−íc. CÇn dùa vµo nh÷ng luËn cø x· héi häc ®· ph©n tÝch ®Ó hiÓu thùc sù b¶n chÊt cña tham nhòng vµ tõ ®ã ®−a ra nh÷ng quyÕt s¸ch qu¶n lý ®óng ®¾n vµ ®ñ søc m¹nh, mang l¹i m«i tr−êng ph¸t triÓn x· héi lµnh m¹nh vµ bÒn v÷ng [3]. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Alatas H.S. Corruption: Its Nature, Causes and Functions. Aldershot, UK, 1990. 2. Elliot K.A. Corruption and the Global Economy. Washington, D.C. Institute for International Economics. 1997. 3. Stapenhurst R., Kpundeh S.L. KiÒm chÕ tham nhòng. Ng©n hµng ThÕ giíi, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, 2002. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn