Những khác biệt trong giáo dục và y tế giữa thành thị và nông thôn - Phạm Xuân Đại

50 X· héi häc sè 1 (57), 1997 Nh÷ng kh¸c biÖt trong gi¸o dôc vµ y tÕ gi÷a thµnh thÞ - n«ng th«n ph¹m Xu©n §¹i Trong qu¸ tr×nh §æi míi kinh tÕ chuyÓn tõ kÕ ho¹ch hãa tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc t¹i ViÖt Nam tõ 1986 ®Õn nay, nÒn kinh tÕ vµ x· héi n−íc ta ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c, theo h−íng kh¶ quan. Nh÷ng ®æi míi vÒ chÝnh s¸ch nh»m t¹o ®iÒu kiÖn cho ph¸t triÓn kinh tÕ ®· t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi nh− n©ng cao møc sèng d©n c− ; t¹o thªm viÖc lµm ; n©ng cao c¸c nhu cÇu ; n¨ng ®éng hãa ng−êi lao ®éng nãi riªng vµ c¸c doanh nghiÖp nãi chung ; ®a d¹ng hãa c¸c lo¹i h×nh viÖc lµm, kinh doanh, ho¹t ®éng trong x· héi. Tuy nhiªn, cïng víi nh÷ng thµnh tùu ®ã, ®i s©u vµo thùc tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cô thÓ c¸c vïng, c¸c lÜnh vùc cho thÊy cßn cã sù kh¸c biÖt lín ; sù kh¸c biÖt nµy l¹i cã xu h−íng gia t¨ng vµ lµm s©u s¾c thªm hµng lo¹t vÊn ®Ò buéc c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¶i gi¶i quyÕt. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò næi cém hiÖn nay lµ do cã sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng th«n - thµnh thÞ mµ xuÊt hiÖn dßng di c− n«ng th«n - thµnh thÞ ngµy cµng å ¹t, khã kiÓm sãat. Nã nh− hÖ qu¶ võa mang tÝnh gi¸n tiÕp l¹i võa trùc tiÕp. Nã trùc tiÕp n¶y sinh ra trong qóa tr×nh ®æi míi nÒn kinh tÕ, khuyÕn khÝch c¸c lo¹i h×nh kinh tÕ ph¸t triÓn. Nh−ng ®Õn l−ît nã l¹i lµm n¶y sinh ra hµng läat vÊn ®Ò, nhÊt lµ ë lÜnh vùc qu¶n lý ®« thÞ. Môc ®Ých cña bµi nµy nh»m gãp phÇn lµm râ nÐt, ph©n tÝch sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng th«n -thµnh thÞ ë lÜnh vùc gi¸o dôc vµ y tÕ. Hai lÜnh vùc nµy thuéc lo¹i t−¬ng ®èi "nh¹y c¶m", cã lÏ nã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn suy nghÜ cña con ng−êi chØ sau lÜnh vùc thu nhËp, møc sèng.1 1 . Gi¸o dôc NÕu chÊt l−îng lao ®éng, n¨ng suÊt lao ®éng x· héi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh c¶i thiÖn, n©ng cao møc sèng hiÖn t¹i th× gi¸o dôc ®−îc coi lµ tiÒn ®Ò, c¬ héi c¶i thiÖn ®êi sèng t−¬ng lai. Qua c¸c cuéc kh¶o s¸t thùc ®Þa cña ViÖn X· héi häc, phÇn lín ng−êi tr¶ lêi lµ chñ gia ®×nh ®Òu tr¶ lêi r»ng nÕu con cña hä cã kh¶ n¨ng häc tËp th× hä sÏ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chóng tham gia häc tËp. Nh−ng thùc tÕ, kh¶ n¨ng häc tËp cña con c¸i hä kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ n¨ng lùc c¸ nh©n mµ cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè, trong ®ã, kh«ng khÝ häc tËp chung cña c¶ céng ®ång ®ãng vai trß quan träng. Tû lÖ ng−êi ®i häc ë c¸c ®é tuæi t¹i c¸c vïng n«ng th«n lu«n thÊp h¬n ®« thÞ. Cµng lªn cao, sù kh¸c biÖt cµng lín. Víi nÐt t©m lý dùa vµo céng ®ång cña ng−êi ViÖt Nam, th× truyÒn thèng hiÕu häc, träng kÎ cã ch÷ còng khã th¾ng næi ®Ó t¹o ra m«i tr−êng x· héi, thu hót c¸c 1 C¸c t− liÖu trong bµi chñ yÕu dùa vµo B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi hîp t¸c nghiªn cøu khoa häc gi÷a ViÖn Nghiªn cøu qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng vµ ViÖn Friedrich Ebert (CHLB §øc), th¸ng 12 n¨m 1996, t¹i Hµ Néi. Ph¹m Xu©n §¹i 51 løa tuæi tham gia häc tËp, nhÊt lµ khi ®· kÕt thóc häc tËp ë bËc phæ th«ng. Do cã sù kh¸c biÖt nh− vËy, nªn "tû lÖ sè ng−êi tõ 10 tuæi trë lªn hiÖn nay ë n«ng th«n kh«ng biÕt ch÷ lµ 15,2%, cao gÊp gÇn 3 lÇn so víi thµnh thÞ (6,67%). §Æc biÖt tû lÖ phô n÷ kh«ng biÕt ch÷ ë n«ng th«n lµ 20,01% vµ ë thµnh thÞ tû lÖ nµy lµ 9/27%" (B¸o c¸o tæng kÕt cña ®Ò tµi ®· dÉn) Tû lÖ ®i häc theo nhãm tuæi gi÷a thµnh thÞ - n«ng th«n (%) Thµnh thÞ N«ng th«n 6 - 10 11 - 14 15 - 17 18 - 24 94,16 76,77 46,03 8,93 82,54 67,38 20,57 2,09 (Nguån : Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam. Bé KÕ häach vµ §Çu t−. Tæng côc Thèng kª) Sù kh¸c biÖt kh«ng chØ thÓ hiÖn ë tõng nhãm tuæi mµ cßn ë møc ®é kh¸c nhau vÒ tû lÖ häc sinh trong ®é tuæi ®i häc cã b»ng cÊp ë thµnh thÞ vµ n«ng th«n (%) : Kh«ng cã b»ng cÊp CÊp I CÊp II CÊp III C«ng nh©n kü thuËt, s¬ cÊp Trung cÊp N«ng th«n 39,74 60,26 29,03 9,16 4,70 2,81 Thµnh thÞ Chung 23,06 36,13 76,95 63,87 47,51 33,03 24,71 12,53 14,36 6,80 9,09 4,36 (Nguån : ®· dÉn) Qua con sè nµy ta cã thÓ thÊy cµng lªn cÊp häc cao sù chªnh lÖch n«ng th«n - thµnh thÞ cµng lín. ¥ cÊp ®é häc tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc, thµnh thÞ gÊp ba lÇn n«ng th«n. C«ng nh©n kü thuËt hoÆc tr×nh ®é s¬ cÊp, t−¬ng ®−¬ng víi viÖc ®µo t¹o tay nghÒ sù chªnh lÖch gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n ë møc gÇn 4 lÇn, ë tr×nh ®é trung cÊp møc chªnh lÖch lªn tíi trªn 4 lÇn. Còng cã nguyªn nh©n do yªu cÇu cña qu¸ tr×nh sö dông lao ®éng, nh−ng tr×nh ®é häc vÊn vµ ®µo t¹o tay nghÒ ®Òu cã sù chªnh lÖch lín. Sù kh¸c biÖt trong lÜnh vùc gi¸o dôc gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n cßn thÓ hiÖn ë sù kh¸c biÖt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt, ®Çu t− ë c¶ gia ®×nh vµ quèc gia. HiÖn t−îng nµy cã thÓ coi võa lµ nguyªn nh©n, l¹i võa lµ kÕt qña cña sù kh¸c biÖt gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n trong lÜnh vùc gi¸o dôc. CÊp I CÊp II CÊp III Trªn cÊp III Kho¶ng c¸ch ®i häc (km) N«ng th«n 1,05 1,07 13,92 37,31 Thµnh thÞ 0,8 1,12 8,37 26,11 (Nguån : ®· dÉn) §©y dï chØ ®Ò cËp ®Õn kho¶ng c¸ch mét c¸ch thuÇn tóy còng cho thÊy sù kh¸c biÖt. NÕu ®i s©u vµo ph©n tÝch kho¶ng c¸ch ë c¸c gãc ®é : chÊt l−îng ®−êng giao th«ng, ph−¬ng tiÖn giao th«ng... th× cßn lµm trÇm träng thªm sù kh¸c biÖt lªn nhiÒu lÇn. NÕu trÎ em n«ng 52 Nh÷ng kh¸c biÖt trong gi¸o dôc vµ y tÕ ... th«n ph¶i ®i bé hoÆc sö dông nh÷ng ph−¬ng tiÖn giao th«ng kÐm phÈm chÊt trªn nh÷ng con ®−êng kÐm chÊt l−îng th× ng−îc l¹i, trÎ em thµnh thÞ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn chÊt l−îng tèt trªn nh÷ng con ®−êng chÊt l−îng cao. Còng do ®Þa bµn c− tró ®« thÞ tËp trung, mËt ®é d©n sè cao nªn cù ly gi÷a n¬i ë vµ tr−êng häc th−êng ng¾n. Do t¹i khu vùc ®« thÞ cã møc sèng cao h¬n khu vùc n«ng th«n, d©n trÝ l¹i cao h¬n, c¸c bËc cha mÑ ®Çu t− nhiÒu h¬n cho gi¸o dôc nãi chung hay viÖc häc tËp cña con nãi riªng : Chi tiªu b×nh qu©n cho mét häc sinh ngh×n ®ång /n¨m N«ng th«n CÊp II 54,9 CÊp II 123,55 CÊp III 251,49 Thµnh thÞ Tæng 173,32 73,4 328,13 175,03 477,47 355,06 (Nguån : ®· dÉn) Con sè trªn ®©y còng cho thÊy "Häc sinh ë thµnh thÞ ®−îc h−ëng mäi chÕ ®é gi¸o dôc tèt h¬n so víi häc sinh n«ng th«n, trang bÞ ®å dïng häc tËp ®Çy ®ñ cao gÊp 2 - 3 lÇn " (B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi ®· dÉn) Kh«ng nh÷ng ë cÊp ®é gia ®×nh, mµ ngay ë cÊp ®é nhµ n−íc còng cã sù kh¸c biÖt Ng©n s¸ch cña Nhµ n−íc dµnh cho gi¸o dôc ®ang ®ãng vai trß quan träng ë c¶ hai khu vùc. HiÖn nay chØ cã cÊp I lµ häc sinh n«ng th«n ®−äc h−ëng trî cÊp cao h¬n häc sinh thµnh thÞ, cßn cÊp II vµ III th× ng−îc l¹i Trî cÊp gi¸o dôc thµnh thÞ - n«ng th«n (ngh×n ®ång/häc sinh n¨m 1993) CÊp I CÊp II CÊp III Trung cÊp (Nguån : ®· dÉn) Thµnh thÞ 8,6 5,9 4,0 26,4 N«ng th«n Chung 11,5 10,9 4,1 4,5 1 1,6 4,6 9 Nh÷ng kh¸c biÖt trªn ®©y lµm cho chÊt l−îng lao ®éng trong t−¬ng lai cña hai khu vùc sÏ t¨ng lªn. HËu qu¶ tÊt yÕu cña nã sÏ lµ kho¶ng c¸ch n¨ng suÊt lao ®éng x· héi sÏ ngµy gia t¨ng vµ tÊt nhiªn sù kh¸c biÖt vÒ thu nhËp, d©n trÝ.... còng gia t¨ng theo. §Õn l−ît nã l¹i lµ nguyªn nh©n lµm cho sù kh¸c biÖt trong gi¸o dôc ë møc ®é kh¸c nhau, tr×nh ®é kh¸c. HiÖn t−îng nµy t¹o thµnh vßng luÈn quÈn, nÕu kh«ng t×m ra kh©u ®ét ph¸, gi¶i quyÕt th× sù kh¸c biÖt sÏ ngµy cµng s©u s¾c thªm. 2 . Y tÕ Còng t−¬ng tù nh− trong lÜnh vùc gi¸o dôc ; lÜnh vùc y tÕ nãi riªng hoÆc ch¨m sãc søc kháe céng ®ång nãi chung gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n còng cã nhiÒu sù kh¸c biÖt. Do møc sèng cßn thÊp, c¸c ®iÒu kiÖn vÖ sinh bÞ h¹n chÕ nªn tû lÖ ng−êi m¾c bÖnh ë n«ng th«n hµng n¨m lµ 67,5%, trong khi ®ã ë khu vùc ®« thÞ tû lÖ ng−êi m¾c bÖnh ë khu vùc ®« thÞ lµ 61,07% (Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam - Bé kÕ ho¹ch §Çu t− - Tæng côc thèng kª n¨m 1993). Qua thùc tÕ kh¶o s¸t t¹i c¸c bÖnh viÖn, bÖnh x¸ ë mét sè ®Þa ph−¬ng t¹i néi vµ ngo¹i thµnh Hµ Néi, ®a sè bÖnh nh©n ë n«ng th«n th−êng m¾c bÖnh vÒ ®−êng tiÒu hãa vµ h« hÊp, ®iÒu Ph¹m Xu©n §¹i 53 nµy cho thÊy ®iÒu kiÖn ¨n uèng, vÖ sinh, sinh ho¹t... cßn nhiÒu h¹n chÕ. Trong khi ®ã, tû lÖ ng−êi m¾c c¸c bÖnh vÒ tim m¹ch ë khu vùc thµnh thÞ l¹i cao h¬n, ph¶n ¸nh mét møc sèng cao h¬n, ®iÒu kiÖn sèng tèt h¬n. §iÒu ®¸ng l−u ý n÷a lµ tû lÖ phô n÷ n«ng th«n bÞ èm cao h¬n so víi thµnh thÞ. Nã kh«ng chØ ph¶n ¸nh ®iÒu kiÖn sèng vµ lao ®éng cña phô n÷ ë n«ng th«n thÊp h¬n mµ c¶ s¶n xuÊt ë n«ng th«n còng bÞ ¶nh v× phô n÷ lµ lùc l−îng lao ®éng quan träng, hä tham gia phÇn lín c¸c kh©u ®o¹n cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Do bÞ h¹n chÕ vÒ møc sèng, ®iÒu kiÖn sèng nªn sè hé nghÌo ë c¶ ®« thÞ vµ n«ng th«n cã ng−êi ®au èm nhiÒu h¬n sè hé giµu L−ît/ng−êi/n¨m N«ng th«n §« thÞ Hé nghÌo Lo¹i 1 3,33 3,21 Hé nghÌo Lo¹i 2 3,24 3,54 Hé nghÌo Lo¹i 3 3,44 3,48 Hé nghÌo Hé giµu Lo¹i 4 3,34 3,18 3,39 2,70 (Nguån : ®· dÉn) Ngay c¶ víi sè hé nghÌo cïng møc ®é, sè l−îng ng−êi èm trong n¨m cña hé gia ®×nh thuéc khu vùc thµnh thÞ còng Ýt h¬n so víi khu vùc n«ng th«n. §èi víi hé giµu th× sè l−ît ng−êi èm trong n¨m cña hé ë khu vùc ®« thÞ thÊp h¬n h¼n so víi l−ît ng−êi èm trong n¨m cña hé ë khu vùc n«ng th«n. Khi møc sèng ®· ®−îc n©ng lªn mét møc nhÊt ®Þnh th× sù c¶i thiÖn vÒ ch¨m sãc søc kháe ë khu vùc ®« thÞ còng v−ît lªn h¼n so víi khu vùc n«ng th«n. §iÒu kiÖn tiÕp cËn c¬ së y tÕ t¹i khu vùc thµnh thÞ còng thuËn lîi h¬n so víi khu vùc n«ng th«n. T¹i n«ng th«n, cù ly b×nh qu©n ®Ó ®Õn c¬ së y tÕ gÇn nhÊt lµ 2 km, trong khi ®ã t¹i khu vùc ®« thÞ, cù ly b×nh qu©n chØ lµ 1 km. Cã tíi 67% sè ng−êi ®−îc hái t¹i khu vùc n«ng th«n tr¶ lêi r»ng hä tù ch÷a bÖnh b»ng thuèc tù kiÕm (B¸o c¸o tæng kÕt ®· dÉn). §ã lµ ch−a kÓ ®Õn sù kh¸c biÖt vÒ ®éi ngò thÇy thuèc, trang thiÕt bÞ y tÕ vµ d−îc phÈm gi÷a c¸c c¬ së y tÕ ë khu vùc thµnh thÞ vµ n«ng th«n. Tû lÖ trÎ em ®−îc tiªm chñng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i vacxine ë khu vùc ®« thÞ còng cao h¬n s¬ víi khu vùc n«ng th«n. NÕu tÝnh theo tû lÖ tõng lo¹i vacxine th× tû lÖ nµy ë khu vùc ®« thÞ còng cao h¬n. C¸c tû lÖ nµy cho thÊy kh«ng chØ ng−êi lín mµ c¶ trÎ em ë khu vùc n«ng th«n còng chÞu thiÖt thßi lín so víi trÎ em thµnh thÞ trong viÖc h−ëng thô c¸c dÞch vô y tÕ c«ng céng thiÕt yÕu, kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Sù kh¸c biÖt gi÷a thµnh thÞ - n«ng th«n trong gi¸o dôc, y tÕ lµ mét bé phËn cña sù kh¸c biÖt rÊt râ nÐt cña hai khu vùc nµy. Sù kh¸c biÖt nµy sÏ ngµy cµng gia t¨ng nÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p ®iÒu chØnh h÷u hiÖu. BiÖn ph¸p ®iÒu chØnh ®ã lµ tõng b−íc ph¸t triÓn n«ng th«n t−¬ng øng víi sù ph¸t triÓn cña c¶ n−íc. §Ó cã sù ph¸t triÓn ®ã thµnh thÞ vµ c«ng nghiÖp ph¶i ®Çu t− cho n«ng th«n vµ n«ng nghiÖp nhiÒu h¬n hoÆc Ýt nhÊt còng lµ t−¬ng ®−¬ng víi gi¸ trÞ s¶n phÈm mµ nã thu nhËn tõ n«ng th«n, n«ng nghiÖp. CÇn cã chiÕn l−îc ph¸t triÓn n«ng th«n mét c¸ch l©u dµi kÕt hîp víi c¸c ch−¬ng tr×nh khuyÕn n«ng, chÝnh s¸ch phóc lîi x· héi, tõng b−íc ®« thÞ hãa n«ng th«n...Thùc hiÖn mét c¸ch ®ång bé c¸c biÖn ph¸p nh»m ph¸t triÓn n«ng th«n míi cã thÓ h¹n chÕ c¸c t¸c ®éng tiªu cùc cña sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu ë khu vùc n«ng th«n - ®« thÞ nãi chung vµ ë lÜnh vùc gi¸o dôc - y tÕ nãi riªng. 54 Nh÷ng kh¸c biÖt trong gi¸o dôc vµ y tÕ ... ... - tailieumienphi.vn