Xem mẫu
- NGUYÔN BIÓU NguyÔn BiÓu (?-1413) ng−êi lµng B×nh Hå, huyÖn Chi La, tØnh NghÖ An (nay lµ x· Yªn Hå, huyÖn La S¬n, tØnh Hµ TÜnh); ®ç Th¸i häc sinh cuèi ®êi TrÇn, lµm quan ®Õn chøc TiÒn thÞ ngù sö, lµ mét «ng quan rÊt c−¬ng trùc, gan d¹, giái th¬ v¨n. Håi ®ã, nh©n viÖc Hå Quý Ly c−íp ng«i, nhµ Minh m−în cí kh«i phôc nhµ TrÇn, sai T−íng Tr−¬ng Phô mang qu©n sang x©m chiÕm n−íc ta. Khi b¾t ®−îc cha con hä Hå råi, qu©n Minh chia n−íc ta lµm c¸c quËn, huyÖn vµ ®Æt d−íi quyÒn cai trÞ cña chóng. Vµo n¨m 1413, Tr−¬ng Phô kÐo qu©n vµo ®ãng ë NghÖ An. Vua Trïng Quang thÕ yÕu l¸nh ë Hãa Ch©u, ph¶i chän ng−êi t¹m ®i cÇu hßa víi Tr−¬ng Phô ®Ó tÝnh kÕ chèng cù l©u dµi víi giÆc. BÊy giê NguyÔn BiÓu ®ang gi÷ chøc TiÒn thÞ ngù sö. MÆc dï biÕt qu©n Minh tr−íc ®©y ®· tõng giÕt sø n−íc ta lµ NguyÔn Nh©n T− vµ Lª Ng©n, nh−ng «ng vÉn kh¶ng kh¸i nhËn lÊy sø mÖnh nÆng nÒ vµ nguy hiÓm Êy. 68
- Lóc NguyÔn BiÓu lªn ®−êng, Vua Trïng Quang lµm mét bµi th¬ ®−a tiÔn «ng. Bµi th¬ nh− sau: MÊy vÇn th¬ cò ng¬i Hoµng Hoa1, Tr©n träng nµy nh©n më khóc ca. ChiÕu ph−îng vµi hµng t¬ cÆn kÏ, Vã c©u ngµn dÆm tuyÕt x«ng pha. Tang bång ®· bÊm lßng khi trÎ, Kh−¬ng, quÕ thªm cay tÝnh tuæi giµ2. ViÖc n−íc mét mai c«ng gì vÑn, G¸c l©n danh tiÕng déi cµng xa3. NhËn bµi th¬ vua ban, «ng c¶m ®éng d©ng bµi th¬ häa l¹i: TiÕng ngäc tõ v©ng tr−íc bÖ hoa, L¾ng tai ®ång väng thuë thi ca. §−êng m©y vã ký lÇn lÇn tr¶i, ¶i tuyÕt cê mao thøc thøc pha... H¸ mét cung tªn lång chÝ trÎ, Béi m−êi vµng s¾t ®óc gan giµ. Hæ m×nh luèng thiÕu tµi chuyªn ®èi4, DÞch lé ba ngµn luèng ng¹i xa5. Tíi NghÖ An, gÆp Tr−¬ng Phô, h¾n ®ßi ph¶i v¸i l¹y nh−ng NguyÔn BiÓu kh«ng chÞu khuÊt, vÉn ®i ®øng hiªn ngang. _______________ 1. Hoµng Hoa: (lÊy ý tõ Kinh Thi): khen vµ chóc sø thÇn ra ®i trong vÎ s¸ng ®Ñp. 2. Kh−¬ng, quÕ: gõng vµ quÕ, hai vÞ thuèc cay. 3. G¸c l©n: g¸c ghi tªn nh÷ng ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc. 4. Tµi chuyªn ®èi: tµi ®i sø. 5. DÞch lé: tr¹m nghØ ch©n trªn ®−êng ®i sø. 69
- Tr−íc nh÷ng c©u hái ng¹o m¹n cña Tr−¬ng Phô, «ng ®Òu tr¶ lêi hïng hån, ®anh thÐp, nªn Tr−¬ng Phô tøc l¾m. Råi ®Ó thö gan «ng, Tr−¬ng Phô cho dän tiÖc ®Çu ng−êi lµm gi¶ b»ng bét, mêi NguyÔn BiÓu ¨n. Nh×n chiÕc ®Çu l©u næi lÒnh bÒnh trong b¸t canh, NguyÔn BiÓu t−ëng lµ thËt, song vÉn kh«ng hÒ nao nóng, cÇm ®òa khªu hai con m¾t chÊm dÊm ¨n ngon lµnh. Vµ nãi: - MÊy khi ®−îc ¨n thÞt ng−êi Ng«. §o¹n l¹i rung ®ïi ng©m ®ïa mét bµi th¬ r»ng: Ngäc thiÖn tr©n tu ®· ®ñ mïi1 Gia hµo thªm cã cç ®Çu ng−êi2 Nem cu«ng, ch¶ ph−îng cßn thua bÐo3 ThÞt gò, gan l©n h¼n kÐm t−¬i4 C¸ lèi léc minh5 so còng mét VËt bµy thá thñ6 béi h¬n m−êi Kia k×a ngon ngät tµy vai lîn Tr¸ng sÜ nh− Phµn7 tiÕng ®Ó ®êi. _______________ 1. “Ngäc thiÖn tr©n tu”: c¸c mãn ¨n quý l¹. 2. Gia hµo: ®å nh¾m ngon. 3. Nem cu«ng: nem lµm b»ng thÞt con chim c«ng. 4. ThÞt gò: thÞt con gÊu. 5. Léc minh: tªn mét bµi th¬ trong Kinh Thi, lµ th¬ miªu t¶ viÖc vua ®·i yÕn c¸c quý kh¸ch. C©u nµy chØ viÖc Tr−¬ng Phô më tiÖc ®·i kh¸ch. 6. Thá thñ: ®Çu con thá, ý nãi ®êi x−a ®·i kh¸ch quý b»ng ®Çu thá, nay l¹i ®·i b»ng ®Çu ng−êi, thÕ lµ sang gÊp m−êi. 7. Phµn: Phµn Kho¸i, mét t−íng tµi cña H¸n Cao tæ L−u Bang. 70
- Tr−¬ng Phô nghe th¬, rÊt phôc khÝ ph¸ch cña NguyÔn BiÓu. H¾n khen thÇm trong bông, nh÷ng ng−êi chøng kiÕn ai còng kinh h·i. BiÕt kh«ng khuÊt phôc næi NguyÔn BiÓu, Tr−¬ng Phô ®èi ®·i rÊt träng råi th¶ cho «ng vÒ. Nh−ng thËt kh«ng may, lóc bÊy giê cã hai cha con Phan Quý Hùu, Phan Liªu ng−êi Hµ Hoµng (nay lµ T©y Lç), thuéc Bµn Th¹ch, NghÖ An, lµ ng−êi ham sèng sî chÕt, ®· ®Çu hµng giÆc, ®−îc cÊt nh¾c lªn chøc tri ch©u NghÖ An. Hai cha con ®−îc giÆc rÊt tin dïng, nh©n cã viÖc NguyÔn BiÓu ®i sø cÇu phong, Tr−¬ng Phô ®· kÓ l¹i chuyÖn vµ hái: - NguyÔn BiÓu lµ ng−êi thÕ nµo Phan Liªu cã mèi thï riªng víi NguyÔn BiÓu, muèn h·m h¹i «ng bÌn nãi: - Ng−êi Êy lµ bËc hµo kiÖt An Nam, nÕu ngµi muèn lÊy ®Êt An Nam, kh«ng cã con ng−êi Êy th× viÖc sao nªn. Tr−¬ng Phô cho lµ ph¶i, liÒn sai ng−êi ®uæi theo b¾t NguyÔn BiÓu l¹i. Tr−¬ng Phô dô «ng hµng, «ng tøc giËn m¾ng l¹i r»ng: - C¸c ng−¬i trong bông th× m−u c−íp n−íc, bªn ngoµi l¹i gi¶ lµm qu©n nh©n nghÜa. §· høa lËp con ch¸u hä TrÇn, l¹i ®Æt quËn, huyÖn. §· c−íp ch©u b¸u, l¹i cßn tµn h¹i sinh d©n. C¸c ng−¬i thËt bän giÆc tµn h¹i. BiÕt kh«ng dô dç ®−îc «ng, Tr−¬ng Phô h« qu©n trãi «ng vµo ch©n cét cÇu Lam, c¹nh chïa Yªn Quèc. 71
- NguyÔn BiÓu cùa quËy m·i míi tho¸t ®−îc mét bµn tay, lÊy mãng tay viÕt lªn lÇn rªu b¸m ë cét cÇu t¸m ch÷: ThÊt nguyÖt s¬ nhÊt, NguyÔn BiÓu tö (mång mét th¸ng b¶y, NguyÔn BiÓu chÕt). Råi NguyÔn BiÓu h−íng mÆt vÒ tªn t−íng Tµu, chöi m¾ng lu«n miÖng, cho ®Õn khi n−íc triÒu lªn, ng¹t h¬i míi ®µnh chÞu chÕt. Vua Trïng Quang hay tin, rÊt lÊy lµm th−¬ng xãt, míi lµm mét bµi v¨n tÕ «ng, bµi v¨n cã c©u: “SÇu kia kh«ng lÊp c¹n dßng, th¶m nä dÔ x©y nªn nói”. §êi Hång §øc, Vua Th¸nh T«ng phong «ng lµ nghÜa sÜ, cho dùng ®Òn thê ë lµng qu¸n B×nh Hå, cö quan ®Õn tÕ, h»ng n¨m, l¹i cho con ch¸u mét ng−êi lµm chøc phôc lÔ lang ®Ó thê phông. Ng−êi ®êi sau còng th−êng ca ngîi «ng r»ng: Nuèt ®−îc ®Çu ng−êi, nuèt ®−îc ®Çu Phô H·y cßn tÊc l−ìi, h·y cßn TrÇn Mét lêi m¾ng giÆc kinh trêi ®Êt T¸m ch÷ ®Ò cÇu ®éng quû thÇn. 72
- NGUYÔN BØNH KHI£M NguyÔn BØnh Khiªm (1491-1585) ng−êi lµng Trung Am, huyÖn VÜnh L¹i, tØnh H¶i D−¬ng (nay thuéc huyÖn VÜnh B¶o, ngo¹i thµnh H¶i Phßng). ¤ng tªn hóy lµ V¨n §¹t, tù Hanh Phñ. Sinh ra trong mét gia ®×nh trÝ thøc phong kiÕn, cha cña NguyÔn BØnh Khiªm lµ V¨n §Þnh, cã ®¹o hiÖu lµ Cï Xuyªn tiªn sinh, lµ ng−êi cã v¨n tµi, mÑ lµ con g¸i quan Th−îng th− Nh÷ V¨n Lan, còng lµ mét ng−êi cã häc vÊn, l¹i rÊt th«ng tuÖ vµ am hiÓu lý sè. Ngay tõ thêi nhµ Lª cßn cùc thÞnh, bµ ®· ®o¸n tr−íc ®−îc r»ng b−íc ®−êng suy vong cña nhµ Lª ch¼ng cßn bao xa. T−¬ng truyÒn r»ng, bµ mÑ cña NguyÔn BØnh Khiªm, tuy ®· ®Õn tuæi cËp kª, song kh«ng ®o¸i hoµi g× ®Õn chuyÖn chång con. Nh−ng mét h«m, bµ gÆp V¨n §Þnh (sau nµy lµ cha cña NguyÔn BØnh Khiªm), thÊy «ng nµy t−íng m¹o phó quý, sau nµy ¾t sinh quý tö, míi chän «ng lµm n¬i göi g¾m cuéc ®êi m×nh. Thuë nhá, NguyÔn BØnh Khiªm rÊt th«ng minh, l¹i sím biÕt nãi, ch−a ®Çy mét n¨m ®· nãi ®−îc 73
- nhiÒu tõ. MÑ b¾t ®Çu d¹y «ng ®äc kinh truyÖn vµ th¬ quèc ©m. Lªn bèn tuæi, NguyÔn BØnh Khiªm ®· thuéc c¸c kinh truyÖn chÝnh. Mét h«m, cha «ng ®ang ®äc s¸ch, «ng còng ghÐ vµo xem, ®ét nhiªn «ng chØ vµo bèn ch÷ vµ ®äc to lªn r»ng: “NhËt xuÊt §«ng ph−¬ng” (nghÜa lµ: mÆt trêi mäc ë ph−¬ng §«ng). Ng−êi cha v« cïng kinh ng¹c, v× lóc Êy cËu vÉn ch−a biÕt ch÷. Lín lªn, NguyÔn BØnh Khiªm häc thÇy L−¬ng §¾c B»ng, ®−îc thÇy tËn t×nh d¹y b¶o, truyÒn thô cho m«n häc DÞch lý vµ s¸ch Th¸i Êt thÇn kinh (Bé kinh thÇn th«ng vÒ Th¸i Êt). Tuy häc giái, nh−ng lín lªn vµo lóc x· héi “kh«ng cßn c¶nh th¸i b×nh"... “kh¾p n¬i, chç nµo còng m¸u ch¶y thµnh s«ng, x−¬ng chÊt thµnh nói", NguyÔn BØnh Khiªm Èn chÝ ®îi thêi. M·i sau nµy, nhµ M¹c thay nhµ Lª, theo lêi khuyªn cña gia ®×nh vµ b¹n ®ång m«n, mét phÇn x· héi còng ®· t−¬ng ®èi æn ®Þnh, NguyÔn BØnh Khiªm míi ra øng thÝ, vµ ®Ëu Tr¹ng nguyªn, n¨m Êy «ng võa trßn 45 tuæi (n¨m 1535). ¤ng ra lµm quan víi triÒu M¹c, võa ®−îc t¸m n¨m (1535 - 1542), thÊy gian thÇn hoµnh hµnh, trong triÒu c¸c ®¹i thÇn chia bÌ, kÐo c¸nh, NguyÔn BØnh Khiªm d©ng sí xin chÐm léng thÇn, kh«ng ®−îc chÊp thuËn, «ng bÌn th¸c bÖnh, c¸o quan vÒ vui thó ®iÒn viªn. Song, ®−îc mét thêi gian, v× muèn mang tµi trÝ cña m×nh gióp ®êi, vµ 74
- còng do sù rµng buéc cña nhµ M¹c víi nh÷ng sÜ phu cã uy väng, «ng l¹i trë l¹i triÒu tham chÝnh, vµ gi÷ c¸c chøc quan: T¶ thÞ lang Bé l¹i, Th−îng th− Bé l¹i, Tr×nh tuyÒn hÇu, Tr×nh Quèc c«ng, v× thÕ ng−êi ®êi yªu mÕn, kÝnh träng «ng vÉn gäi «ng lµ Tr¹ng Tr×nh. M·i ®Õn n¨m 70 tuæi, NguyÔn BØnh Khiªm míi thùc sù treo mò tõ quan. ¤ng vÒ quª nhµ, dùng am B¹ch V©n bªn bê s«ng TuyÕt Hµn, lÊy ®¹o hiÖu lµ B¹ch V©n c− sÜ. Ng−êi ®êi còng th−êng gäi «ng lµ TuyÕt Giang phu tö. ¤ng më tr−êng d¹y häc, häc trß theo häc rÊt ®«ng. Häc trß «ng cã nhiÒu ng−êi næi tiÕng nh−: Phïng Kh¾c Khoan, NguyÔn D÷, NguyÔn QuyÖn, L−¬ng H÷u Kh¸nh... Ng−êi ®−¬ng thêi t«n kÝnh «ng nh− bËc thÇy. Th−êng mçi khi cã viÖc g× hÖ träng, triÒu M¹c, chóa TrÞnh, chóa NguyÔn vÉn ph¸i sø gi¶ ®Õn hái ý kiÕn «ng. Nh− ®· nãi ë trªn, thêi NguyÔn BØnh Khiªm sèng lµ thêi x· héi rèi ren, ®Êt n−íc bÞ chia c¾t. Nhµ Lª bÊy giê suy yÕu, M¹c §¨ng Dung thõa c¬ so¸n ng«i vua. Ngay sau ®ã cùu thÇn nhµ Lª næi lªn chèng l¹i nhµ M¹c. Trong sè ®ã cã NguyÔn Kim chiÕm cø suèt mét vïng tõ Thanh Hãa trë vµo. NguyÔn Kim cã ng−êi con rÓ tªn TrÞnh KiÓm - ng−êi nµy v¨n vâ toµn tµi, l¹i cã chÝ lín, lµ c¸nh tay ph¶i ®¾c lùc gióp NguyÔn Kim lËp nªn nhµ Lª Trung H−ng. Sau NguyÔn Kim bÞ mét t−íng nhµ M¹c trµ trén vµo, 75
- ®¸nh thuèc ®éc chÕt, toµn bé binh quyÒn r¬i vµo tay TrÞnh KiÓm, TrÞnh KiÓm thõa c¬ héi Vua Lª Trung T«ng mÊt, kh«ng cã ng−êi nèi ng«i, muèn tù m×nh lªn ng«i vua, míi sai ng−êi ®i VÜnh L¹i hái Tr¹ng Tr×nh - NguyÔn BØnh Khiªm. Tr¹ng Tr×nh nghe xong, kh«ng tr¶ lêi, chØ ngo¶nh mÆt l¹i, b¶o ng−êi nhµ r»ng: - N¨m nay lóa kh«ng ®−îc mïa, v× thãc gièng lÐp, chóng bay ®i t×m thãc cò gieo míi tèt. Nãi xong, Tr¹ng chèng gËy ®i ch¬i, kh¸ch còng ®i theo. Th× ra Tr¹ng ®Õn chïa lµng, gÆp mét nhµ s−, Tr¹ng Tr×nh b¶o: - Nhµ s− gi÷ chïa, thê PhËt mµ ¨n o¶n nhÐ! Sø gi¶ vÒ, thuËt l¹i nh÷ng lêi Tr¹ng Tr×nh nãi, TrÞnh KiÓm hiÓu NguyÔn BØnh Khiªm khuyªn m×nh cø lÊy ®¹o bÒ t«i mµ phï vua Lª, th× quyÒn hµnh sÏ gi÷ ®−îc. TrÞnh KiÓm bá ý ®Þnh x−ng v−¬ng, sai ng−êi ®Õn lµng Bè VÖ r−íc Lª Duy Bang, lµ ch¸u s¸u ®êi cña Lª Trõ (anh thø hai cña Lª Lîi) vÒ lµm vua (tøc Vua Lª Anh T«ng). Qu¶ nhiªn, vua Lª chØ lµ mét «ng vua bï nh×n, bao nhiªu quyÒn lùc ®Òu ë trong tay chóa TrÞnh c¶. TrÞnh KiÓm thay bè vî n¾m binh quyÒn, sî hai ng−êi em trai cña vî lµ NguyÔn U«ng, NguyÔn Hoµng tranh giµnh quyÒn lùc, nªn ®· ¸m h¹i NguyÔn U«ng vµ ®ang ngÊm ngÇm t×m c¸ch ¸m h¹i nèt NguyÔn Hoµng. ThÊy thÕ, NguyÔn Hoµng 76
- bÌn lÊy cí xin vµo trÊn thñ ThuËn Hãa ®Ó gi÷ m×nh. ThØnh cÇu Êy ®−îc chÊp nhËn v× TrÞnh KiÓm còng muèn ®Èy NguyÔn Hoµng ®i thËt xa kinh ®« ®Ó dÔ bÒ chuyªn quyÒn. Tr−íc ®ã, NguyÔn Hoµng ®· bÝ mËt cho ng−êi ra hái NguyÔn BØnh Khiªm vÒ kÕ an th©n, th× «ng tr¶ lêi: - “Hoµnh S¬n nhÊt ®¸i, v¹n ®¹i dung th©n" NghÜa lµ: mét d¶i Hoµnh S¬n, dung th©n mu«n ®êi. Ngô ý r»ng nÕu biÕt dùa vµo mét d¶i Hoµnh S¬n (tøc d·y nói cã §Ìo Ngang) th× cã thÓ lËp nghiÖp ®−îc l©u dµi. Sau khi ®−îc chÊp thuËn, NguyÔn Hoµng ®em gia quyÕn vµ qu©n binh vµo Nam n¨m 1558. Thuë ban ®Çu, NguyÔn Hoµng dùng dinh tr¹i ë x· ¸i Tö, huyÖn §¨ng X−¬ng (TriÖu Phong, Qu¶ng TrÞ). NguyÔn Hoµng biÕt khÐo vç vÒ qu©n d©n, thu dïng hµo kiÖt, thu s−u thuÕ nhÑ, nªn ®−îc rÊt nhiÒu ng−êi mÕn phôc, gäi lµ “Chóa Tiªn". NguyÔn Hoµng mét mÆt khai hoang lËp Êp, ph¸t triÓn kinh tÕ, nu«i lùc l−îng, tÝnh kÕ l©u dµi, mét mÆt vÉn gi÷ quan hÖ vua t«i víi nhµ Lª ngoµi B¾c. C«ng cuéc khÈn hoang vµ chÝnh sù réng r·i cña NguyÔn Hoµng ®· ®em l¹i hiÖu qu¶ râ rÖt vÒ mäi mÆt... Qu¶ nhiªn, dßng dâi c¸c chóa NguyÔn kÐo dµi ®Õn tËn ®Çu thÕ XIX. Nhµ Lª, víi sù phß t¸ cña chóa TrÞnh, trong giµ nöa thÕ kû ®ã ®· cã 38 cuéc giao tranh lín víi nhµ M¹c, ®Èy ®Êt n−íc vµo c¶nh lo¹n l¹c ph©n ly, 77
- ng−êi d©n khæ cùc, ®ãi kh¸t. Cho ®Õn n¨m 1592, nhµ M¹c bÞ thÊt thÕ, kh«ng thÓ trô l¹i ë Th¨ng Long n÷a. Míi sai sø gi¶ ®Õn hái NguyÔn BØnh Khiªm, «ng chØ ra cho nhµ M¹c mét con ®−êng: - “Cao B»ng tuy tiÓu, kh¶ dÜ sæ thÕ". NghÜa lµ: ®Êt Cao B»ng tuy nhá, nh−ng cã thÓ ë ®−îc mÊy ®êi. Qu¶ nhiªn, m·i ®Õn n¨m 1688, sau ba ®êi gi÷ ®Êt Cao B»ng, nhµ M¹c míi diÖt vong. * * * ë NghÖ An, tõ l©u l−u truyÒn c©u sÊm, mµ ai ai còng qu¶ quyÕt ®ã lµ cña Tr¹ng Tr×nh NguyÔn BØnh Khiªm: "§ôn S¬n ph©n gi¶i, Bß §¸i thÊt thanh". NghÜa lµ: khi nµo nói §ôn chia lµm hai ®Ønh, th× khe Bß §¸i mÊt tiÕng. Khe Bß §¸i lµ mét khe n−íc nhá, thuéc lµng Chi C¬, tæng Vâ Nguyªn, huyÖn Thanh Ch−¬ng (nay thuéc huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An). Do n−íc tõ trªn cao ch¶y xuèng, l¹i ch¶y xuèng chç toµn ®¸, nªn ph¸t ra tiÕng thËp th×nh. ë c¸ch xa n¨m - s¸u kil«mÐt vÉn nghe râ mån mét. Khe Bß §¸i ®· tån t¹i rÊt l©u, vµ tiÕng thËp th×nh Êy ®· trë thµnh ©m thanh quen thuéc kh«ng thÓ thiÕu cña ng−êi d©n mÊy x· quanh ®ã, vËy mµ h¬n 300 n¨m sau, kÓ tõ khi c©u sÊm ra ®êi, vµo niªn hiÖu B¶o §¹i thø 20, tøc n¨m 1944, mét trËn m−a to, giã lín næi lªn, tù nhiªn nói §ôn bÞ xÎ ra 78
- lµm hai ®Ønh, lËp tøc tiÕng thËp th×nh ë bªn khe Bß §¸i t¾t ngÊm. D©n gian cßn truyÒn l¹i c©u chuyÖn NguyÔn BØnh Khiªm cøu ch¸u b¶y ®êi bÞ ®ãi. ChuyÖn kÓ r»ng: Gia c¶nh cña ch¸u b¶y ®êi Tr¹ng Tr×nh rÊt nghÌo, gÆp n¨m ®ãi kÐm, trong bå, thãc kh«ng cßn mét ®Êu, mäi vËt cã gi¸ trÞ trong nhµ ®Òu ®· b¸n hÕt. Ng−êi ch¸u trong lßng võa buån, võa ®ãi, ngåi gië cuèn s¸ch cña cô NguyÔn ®Ó l¹i. BÊt ngê ®äc ®Õn hai c©u: “Ng· cøu nh÷ th−îng l−¬ng chi ¸ch Nh÷ cøu ng· thÊt thÕ chi bÇn”. NghÜa lµ: “Ta cøu ng−¬i khái tai n¹n do xµ nhµ g©y ra Ng−¬i gióp ta cøu ch¸u b¶y ®êi (cña ta) khái ®ãi”. Ng−êi ch¸u lÊy lµm l¹, trong lßng b¨n kho¨n, nöa ngê nöa tin. Tr¹ng ®· mÊt tõ l©u råi, sao cã thÓ cøu ®−îc quan huyÖn khái n¹n do xµ nhµ g©y nªn. Tuy th¾c m¾c thÕ, nh−ng ®ang ë b−íc ®−êng cïng, nªn ng−êi ch¸u còng ®¸nh b¹o mang cuèn s¸ch ®Õn dinh quan huyÖn, ®Ó nhê quan xem vµ cøu gióp. Viªn quan huyÖn ®ang nghØ tr−a, thÊy lÝnh hÇu vµo b¸o cã ng−êi ch¸u cña Tr¹ng Tr×nh mang mét cuèn s¸ch ®Õn, xin gÆp vµ nãi r»ng: - Cô b¶y ®êi lµ Tr¹ng Tr×nh b¶o ®Õn quan sÏ gióp. Quan huyÖn míi nghe, cho lµ x»ng bËy. Song tõ l©u, ®· nghe tiÕng vµ còng rÊt mÕn phôc tµi cña 79
- Tr¹ng Tr×nh NguyÔn BØnh Khiªm, nªn míi véi vµng ngåi dËy, ra c«ng ®−êng xem thùc h− thÕ nµo. ¤ng quan võa b−íc ch©n ra khái c¸i sËp m×nh vÉn nghØ tr−a, th× bÊt ngê, mét c¸i xµ nhµ bçng d−ng r¬i xuèng. C¸i sËp g·y lµm ®«i. Chao «i! NÕu kh«ng cã ng−êi ch¸u cña Tr¹ng Tr×nh ®Õn xin gÆp, cã lÏ tÝnh m¹ng cña quan còng khã b¶o toµn. NhËn ®−îc cuèn s¸ch, viªn tri huyÖn ®äc vµ thÊy sù viÖc x¶y ra thËt ®óng nh− lêi tiªn tri cña Tr¹ng. Quan c¶m kÝch l¾m, míi sai gia nh©n ®em tiÒn, g¹o cÊp cho ch¸u cña Tr¹ng, gióp cho anh nµy qua c¬n ®ãi nghÌo. * * * C¸c giai tho¹i trªn ®Òu chøng tá r»ng, Tr¹ng Tr×nh lµ ng−êi cã tµi tiªn tri, trªn th«ng thiªn v¨n, d−íi t−êng ®Þa lý, gi÷a hiÓu lßng ng−êi, nªn biÕt tr−íc ®−îc nh÷ng viÖc x¶y ra ®Õn mÊy tr¨m n¨m sau. D−êng nh−, «ng còng ®· ®−îc d©n gian hãa, ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ cña d©n téc, cña nh©n d©n, ®ång thêi còng lµ n¬i göi g¾m nh÷ng −íc m¬ vÒ c¶nh sèng thanh b×nh, kh«ng chiÕn tranh, kh«ng lo¹n l¹c cña nh©n d©n. ThÕ míi biÕt, NguyÔn BØnh Khiªm cã uy väng lín ®Õn nh−êng nµo. NguyÔn BØnh Khiªm lµ t¸c gi¶ lín cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XVI, «ng cßn ®Ó l¹i hai tËp th¬ ch÷ H¸n lµ B¹ch V©n am thi tËp vµ tËp th¬ ch÷ N«m B¹ch V©n quèc ng÷ thi. Th¬ cña «ng cã 80
- chiÒu s©u cña sù triÕt lý nh−ng còng rÊt ch©n t×nh. Ch©n t×nh trong sù lo n−íc, th−¬ng ®êi: Buèt lßng th−¬ng d©n ®ãi rÐt Ai nªu ®¹i nghÜa diÖt hung tµn (“C¶m høng”) Ch©n t×nh khi khuyªn nhñ, bµn b¹c, m¸ch b¶o ®iÒu h¬n lÏ thiÖt cho ®êi, thËm chÝ ch©n t×nh ngay c¶ khi phª ph¸n, tè c¸o nh÷ng tÖ n¹n x· héi vµ c¶nh c¸o bän giµu sang ¨n trªn, ngåi trèc: Cã thuë ®−îc thêi mÌo ®uæi chuét §Õn khi thÊt thÕ kiÕn tha bß Th¬ cña «ng còng hån nhiªn, phãng kho¸ng vµ gi¶n dÞ nh− chÝnh con ng−êi «ng vËy. Nh−ng, t− t−ëng næi bËt trong th¬ «ng vÉn lµ nçi lo n−íc, th−¬ng d©n, ph¶n ®èi chiÕn tranh phong kiÕn, vµ khi nµo còng mong mái: Bao giê ®−îc thÊy l¹i c¶nh thÞnh trÞ Trêi ®Êt nh− x−a mét vÎ th¸i hßa 81
- NGUYÔN QUý §øC 1. CËu bÐ th«ng minh NguyÔn Quý §øc (1648-1720), hiÖu lµ §−êng Hiªn, tù ThÓ Nh©n, ng−êi lµng Thiªn Mç, huyÖn Tõ Liªm, Hµ §«ng, nay thuéc Hµ Néi. NguyÔn Quý §øc lµ ng−êi th«ng minh l¹ th−êng, ngay tõ khi cßn ®Ó chám, cËu bÐ ®· næi tiÕng lµ ng−êi v¨n hay ch÷ tèt, kh¾p trong vïng ai ai còng nÓ phôc. Mét buæi ®i häc vÒ, thÊy vÉn cßn sím, cËu bÐ ghÐ vµo qu¸n n−íc ë ®Çu lµng ngåi ch¬i hãng m¸t. Võa lóc Êy cã mét «ng quan huyÖn ®i ngang qua còng vµo nghØ ch©n. ¤ng quan thÊy mÆt mòi Quý §øc s¸ng sña, d¸ng ng−êi nho nh· ra d¸ng con nhµ cã häc, bÌn hái: - CËu bÐ, cËu häc ®Õn s¸ch g× råi? Quý §øc lÔ phÐp tr¶ lêi: - Ch¸u häc hÕt s¸ch LuËn ng÷ råi ¹! ThÊy thÕ, «ng huyÖn liÒn ra mét c©u ®èi ®Ó thö tµi cËu bÐ. C©u ®èi nh− sau: - Thùc v« cÇu b·o, c− v« cÇu an, qu©n tö chÝ; 82
- NghÜa lµ: - ¡n kh«ng cÇu no, ë kh«ng cÇu yªn, lµ chÝ ng−êi qu©n tö; C©u ®èi nµy hiÓm ë chç toµn dïng ch÷ trong s¸ch LuËn ng÷, «ng huyÖn ch¾c mÈm r»ng thÕ nµo cËu bÐ còng chÞu bã tay. Nh−ng kh«ng ngê, Quý §øc øng khÈu ®èi ngay, mµ còng dïng toµn ch÷ trong s¸ch LuËn ng÷: Chiªu chi bÊt lai, huy chi bÊt khø, x· t¾c thÇn. NghÜa lµ: - VÉy kh«ng chÞu l¹i, xua ch¼ng chÞu ®i, ®ã lµ bÇy t«i x· t¾c. ¤ng huyÖn qu¸ bÊt ngê tr−íc mét cËu bÐ cßn nhá nh− vËy mµ ®· cã sù hiÓu biÕt réng ®Õn thÕ, nªn cø tÊm t¾c khen m·i kh«ng th«i. * * * Mét lÇn, nh©n mét buæi ®−îc nghØ häc, Quý §øc d¾t tr©u ®i ch¨n gióp cha mÑ, nh−ng cËu bÐ vÉn cßn rÊt m¶i ch¬i, nªn tô tËp ®¸m trÎ ch¨n tr©u l¹i, cïng nhau hÕt ch¬i ®¸nh trËn gi¶ l¹i ®¸nh kh¨ng, ®¸nh ®¸o. Cßn bÇy tr©u th× th¶ cho chóng gÆm cá ngoµi b·i. M¶i ch¬i qu¸, Quý §øc kh«ng ®Ó ý ®Õn con tr©u nhµ m×nh ®· xæng xuèng ph¸ khoai cña lµng CÇu §¬. ChØ ®Õn khi nhµ cã ruéng khoai lang bÞ tr©u ph¸ b¾t tr©u vµ lµm Çm Ü lªn th× cËu míi biÕt. Ch¼ng may cho cËu, lóc Êy l¹i cã «ng tuÇn phñ ®i qua, thÊy vËy, liÒn sai lÝnh b¾t tr©u vÒ phñ. §Õn chiÒu, Quý §øc muèn ®Õn xin tr©u vÒ. ¤ng phñ 83
- thÊy cËu bÐ l¸u lØnh, hái cã ®i häc kh«ng, cËu ®¸p ®ang lµ häc trß. ¤ng phñ thÝch thó nheo m¾t nãi: - ThÕ th× hay l¾m! B©y giê ta ra mét c©u ®èi, nÕu ®èi ®−îc th× tha tr©u, b»ng kh«ng th× b¾t c¶ tr©u lÉn ng−êi. Råi «ng h¾ng giäng ®äc: - Khoai §¬ xanh tèt nhê vÒ phñ; C©u nµy cã ý r»ng, khoai lang cña ®Êt CÇu §¬ ®−îc xanh tèt lµ nhê ¬n cña quan phñ. Lóc nµy, trong ®Çu Quý §øc nghÜ ngay ®Õn nghÒ truyÒn thèng cña lµng m×nh tõ l©u ®· næi tiÕng lµ nghÒ dÖt lÜnh, cËu nhanh nhÑn ®èi lu«n: LÜnh Mç vµng tr¬n bëi cã nghÌ. Mç tøc lµ Thiªn Mç, lµng cña cËu bÐ, cßn nghÌ lµ tiÕng dïng trong lµng nghÒ dÖt lôa, dÖt lÜnh, cã nghÜa lµ nÖn cho bãng, cho nh½n. Nh−ng nghÌ còng cã nghÜa lµ «ng nghÌ - ng−êi ®ç tiÕn sÜ. C©u nµy võa giíi thiÖu ®−îc s¶n vËt cña lµng, võa göi g¾m ®−îc −íc m¬ vµ quyÕt t©m cña m×nh sau nµy sÏ cã tªn trong b¶ng vµng. Quan phñ thÊy Quý §øc ®èi nhanh l¹i cã khÈu khÝ h¬n ng−êi, liÒn lËp tøc sai ng−êi tr¶ tr©u vµ tá ý quý mÕn cËu, cø ©n cÇn khuyªn cËu chÞu khã theo ®ßi nghiªn s¸ch, ®Ó sau nµy lµm r¹ng danh cho dßng hä vµ quª h−¬ng m×nh. 2. KhÈu khÝ tÓ t−íng Khoa thi n¨m 1676, ®êi Lª Hy T«ng, niªn hiÖu VÜnh TrÞ, NguyÔn Quý §øc ®Ëu Th¸m hoa. ¤ng 84
- lµm quan tr¶i th¸ng ®Õn chøc Th−îng th−, ThiÕu phã, §¹i häc sÜ §«ng c¸c, bËc TÓ t−íng, t−íc Liªm QuËn c«ng. N¨m 1690, NguyÔn Quý §øc gi÷ chøc Ch¸nh sø sang triÒu ®×nh nhµ Thanh. N¨m 1697, cïng Lª Hy tham gia To¶n tu quèc sö vµ biªn so¹n xong s¸ch ViÖt sö ký b¶n kû tôc biªn. ¤ng còng tõng ®øng ra tu t¹o Quèc Tö Gi¸m, dùng thªm nhiÒu bia tiÕn sÜ vµ d¹y häc nhiÒu n¨m ë tr−êng Gi¸m. Thêi gian cßn d¹y häc ë tr−êng Gi¸m, cã h«m «ng ngåi ë nhµ Minh Lu©n trong Quèc Tö Gi¸m, cïng c¸c quan ra ®Ò bµi cho c¸c sÜ tö tËp b×nh v¨n. BÊt ngê nghe tiÕng mät nghiÕn cét nhµ, «ng ngÉu høng ng©m mét c©u r»ng: - Khai th«ng khæng khiÕu hiÒn nh©n trÝ? NghÜa lµ: - Khai th«ng lç khiÕu lµ tµi trÝ cña bËc hiÒn triÕt? Lóc Êy, cã «ng Th¸m hoa hä Vò ®èi l¹i nh− sau: Hãa dôc c«n trïng t¹o hãa nh©n NghÜa lµ: Ch¨n nu«i s©u bä lµ lßng nh©n cña trêi ®Êt MÊy vÞ quan ë ®ã b×nh r»ng c©u cña quan th¸m NguyÔn Quý §øc lµ khÈu khÝ mét vÞ tÓ t−íng ®em tµi ®øc trÊn phôc thiªn h¹. Cßn c©u cña quan th¸m hä Vò chØ lµ khÈu khÝ cña mét «ng ®å d¹y nhiÒu häc trß mµ th«i. Qu¶ thËt, NguyÔn Quý §øc kh«ng chØ lµ bËc thÇy cã danh väng, d¹y mÊy ngh×n häc trß, “v¨n ch−¬ng, 85
- ®øc nghiÖp ®Òu kh«ng kÐm cæ nh©n", mµ «ng cßn lµ mét vÞ tÓ t−íng hÕt lßng v× d©n, v× n−íc. Phan Huy Chó ®· nhËn xÐt: “(NguyÔn Quý §øc)... lµm tÓ t−íng m−êi n¨m, chÝnh sù khoan hËu... cÊm viÖc phiÒn hµ, tha cho ng−êi trèn tr¸nh vµ thiÕu thuÕ, bít t¹p dÞch, gióp nhµ n«ng, d©n ®−îc ¬n nhê". Vò Ph−¬ng §Ò còng cho r»ng «ng “xøng ®¸ng lµ bËc bÒ t«i x· t¾c... biÕt lÊy tµi ®øc trÊn phôc thiªn h¹". Ch¼ng thÕ mµ ng−êi d©n thêi Êy vÉn th−êng truyÒn tông c©u: “TÓ t−íng Quý §øc, thiªn h¹ yªn vui". 3. Phôc chÕ th¬ vua S¸ch H¸n sö cña Trung Quèc cã kÓ l¹i c©u chuyÖn r»ng: H¸n Cao tæ L−u Bang cã mét vÞ t−íng tªn lµ V−¬ng L¨ng, V−¬ng L¨ng lµ ng−êi rÊt tµi giái vµ trung nghÜa. H¹ng Vò ë n−íc Së, lµ kÎ thï kh«ng ®éi trêi chung víi L−u Bang, thÊy V−¬ng L¨ng cã tµi nªn rÊt muèn thu phôc, bÌn b¾t mÑ cña V−¬ng L¨ng giam vµo trong phñ cña m×nh. Khi V−¬ng L¨ng sai sø gi¶ ®Õn xin H¹ng Vò tha cho mÑ, th× H¹ng Vò bøc bµ ph¶i dô V−¬ng L¨ng vÒ víi m×nh. Bµ mÑ nhÊt quyÕt kh«ng chÞu nghe theo, lóc tiÔn sø gi¶ vÒ, bµ dÆn sø gi¶ b¶o V−¬ng L¨ng ph¶i mét lßng thê vua H¸n, chø kh«ng ®−îc v× mÑ mµ theo Së. Sau ®ã bµ tù tö chÕt. §êi Hång §øc, Vua Lª Th¸nh T«ng rÊt c¶m kÝch tr−íc tÊm g−¬ng nghÜa liÖt Êy, nªn lµm mét 86
- bµi th¬ cã nhan ®Ò: “L¨ng mÉu tèng sø gi¶" (MÑ V−¬ng L¨ng tiÔn sø) T−¬ng truyÒn, bµi th¬ truyÒn ®Õn ®êi Chóa TrÞnh C−¬ng th× bÞ thÊt l¹c mÊt hai c©u luËn (tøc c©u 5 vµ 6). ChØ cßn s¸u c©u: §×nh ph« ®»ng ®½ng ngùa dõng ch©n, Nçi mÑ con rµy göi sø qu©n. Nhí H¸n lßng cßn son mét tÊm, Th−¬ng L¨ng tãc ®· b¹c m−êi phÇn. ... M×nh thiÕp l¸ vµng dÇu máng m¶nh, VÒ thêi khuyªn nã nghÜa qu©n thÇn. Chóa TrÞnh C−¬ng xem th¬ thÊy vËy, liÒn b¶o c¸c quan ®ang chÇu hai bªn s¸ng t¸c ra hai c©u ®Ó bæ khuyÕt. C¸c quan ch−a ai nghÜ ra th× NguyÔn Quý §øc ®· øng khÈu ®äc: NiÒm trung hiÕu kh«n hai vÑn, Héi c«ng danh dÔ mÊy lÇn. Chóa TrÞnh C−¬ng tÊm t¾c khen: - Quý §øc thËt th«ng minh, lµm võa nhanh võa ®óng lèi th¬ thêi Hång §øc. C©u 5 vµ c©u 6 chØ cã s¸u tõ. Sau ®ã, chóa th−ëng cho Quý §øc hai hèt b¹c. Khi tuæi ®· cao, TÓ t−íng NguyÔn Quý §øc viÕt kh¶i d©ng lªn chóa TrÞnh: “... NghÜ m×nh ®−îc l¹m g¸nh tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ, thÑn kh«ng xøng ®¸ng lµm men ®Ó chÕ r−îu, lµm muèi ®Ó pha canh... Tù xÐt l¹i, ®øc cña thÇn cßn kÐm xa c¸c bËc tiªn hiÒn, 87
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học