Nguyên nhân thành công của đạo Cao Đài từ góc độ văn hóa học

1JKLrQ FͩX {Q JLiR 6͑   


NGUYӈN MҤNH TIӂN(*)

NGUYÊN NHÂN THÀNH CÔNG CӪA ĈҤO CAO ĈÀI
TӮ GÓC ĈӜ VĂN HÓA HӐC
Tóm tҳt: Bài vi͇t này góp ph̯n làm rõ nguyên nhân s͹ thành công
cͯa ÿ̩o Cao Ĉài d˱ͣi góc ÿ͡ văn hóa h͕c. Theo tác gi̫ bài vi͇t,
s͹ thành công cͯa ÿ̩o Cao Ĉài chͯ y͇u do tôn giáo này ÿã b̫o
l˱u ÿ˱ͫc tín ng˱ͩng thͥ Trͥi truy͉n th͙ng; k͇ thͳa và phát huy tín
ng˱ͩng thͥ M̳u lâu ÿͥi; k͇ thͳa tinh th̯n dung hòa t͝ng hͫp cͯa
c˱ dân nông nghi͏p; th͋ hi͏n tính c͡ng ÿ͛ng rõ r͏t và ch̿t chͅ;
linh ho̩t trong th͹c ti͍n s͙ng ÿ̩o.
Tӯ khóa: ÿ̩o Cao Ĉài, Văn hóa h͕c, Tam giáo, Nam B͡.
Ĉҥo Cao Ĉài, tên ÿҫy ÿӫ là Ĉҥi Ĉҥo Tam KǤ Phә Ĉӝ, là mӝt tôn giáo
bҧn ÿӏa, ra ÿӡi vào giӳa thұp niên 20 cӫa thӃ kӹ XX. Tính ÿӃn nay, ÿҥo
Cao Ĉài có hѫn 80 năm hình thành và phát triӇn. Ngay tӯ thӡi kǤ ÿҫu
thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã thu hút ÿѭӧc ÿông ÿҧo cѭ dân Nam Bӝ, tín ÿӗ
Phұt giáo và các chi Minh Ĉҥo. Tӯ năm 1926 ÿӃn năm 1930, tҥi Nam KǤ
“có tӯ 500 ngàn tӟi mӝt triӋu nông dân theo ÿҥo, trong lúc tәng sӕ dân là
bӕn triӋu rѭӥi”(1). Vӟi sӕ lѭӧng tín ÿӗ nhѭ vұy, quҧ thұt ÿҥo Cao Ĉài ÿã
thành công trong viӋc truyӅn bá tôn giáo mӟi này. Tӯ góc nhìn văn hóa
hӑc, theo chúng tôi, sӵ thành công cӫa ÿҥo Cao Ĉài là do mӝt sӕ nguyên
nhân sau:
1. Ĉҥo Cao Ĉài ÿã bҧo lѭu ÿѭӧc tөc thӡ Trӡi trong tín ngѭӥng dân
gian. Tә tiên cӫa chúng ta tӯ ngàn xѭa sӕng bҵng nghӅ nông. Ngѭӡi làm
nông nghiӋp rҩt xem trӑng môi trѭӡng thiên nhiên, sӕng hòa hӧp vӟi
thiên nhiên và sùng bái thiên nhiên. NghӅ trӗng lúa cҫn nѭӟc. Ngày xѭa,
khi trình ÿӝ khoa hӑc kӻ thuұt chѭa phát triӇn, ngѭӡi làm nông nghiӋp
cho rҵng, mѭa là do các thҫn Mѭa, thҫn Sҩm, thҫn Chӟp, thҫn Gió tҥo ra,
mà cai quҧn các vӏ thҫn ҩy là Trӡi. Tӯ ÿó tín ngѭӥng thӡ Trӡi ÿã hình
thành trong tâm thӭc cѭ dân nông nghiӋp. Trӡi trӣ thành ÿҩng thҫn linh
quyӅn uy có thӇ quan sát thѭӡng xuyên và cӭu giúp dân lành. Vì thӃ,
*

. ThS., Trѭӡng Ĉҥi hӑc Sài Gòn.

1JX\ʂQ 0ɞQK 7LɼQ 1JX\rQ QKkQ WKjQK F{QJ«



trong dân gian mӟi có câu: “Trӡi cao có mҳt”. Vì chӭc năng cӭu giúp và
gҫn gNJi, nên ngѭӡi làm nông nghiӋp xem Trӡi nhѭ cha cӫa mình vұy. ĈӇ
tѭӣng nhӟ công ѫn, cѭ dân nông nghiӋp chӑn ngày mùng 9 tháng Giêng
làm lӉ vía Trӡi. Trong quá trình giao lѭu vӟi văn hóa Trung Hoa, tөc thӡ
Trӡi lҥi càng ÿѭӧc chú trӑng. Tөc thӡ Trӡi ÿѭӧc nâng lên tҫm mӭc quӕc
gia. ViӋc cúng tӃ Trӡi là viӋc cӫa quӕc gia, vua chӏu trách nhiӋm chӫ tӃ
tҥi các ÿàn Nam giao. Theo quan niӋm cӫa Nho giáo, vua là Thiên tӱ (con
Trӡi), nên chӍ có vua mӟi ÿѭӧc phép tӃ Trӡi. LӉ tӃ Trӡi (hay tӃ Giao)
ÿѭӧc các vӏ vua tә chӭc mӛi năm mӝt lҫn vào ngày Lұp Hҥ. ĈӃn ÿӡi vua
Thành Thái (1889 - 1907), tӃ Giao ÿѭӧc tә chӭc ba năm mӝt lҫn.
Tӯ lâu, tөc thӡ Trӡi ÿã ăn sâu vào tâm thӭc cӫa ngѭӡi ViӋt. “Cҧm
thӭc vӅ quyӅn năng tӕi thѭӧng cӫa Trӡi ÿã thҩm nhiӉm mҥnh mӁ ý thӭc
tôn giáo cӫa ngѭӡi ViӋt. Ngôn ngӳ bình dân cung cҩp nhiӅu chӭng tӯ vӅ
niӅm tin vào quyӅn lӵc cӫa Trӡi nhѭ thӇ ngѭӡi ta cҫu khҭn Trӡi nhѭ mӝt
chӭng nhân, nҥi ÿӃn Trӡi nhѭ mӝt quan án, chҥy ÿӃn Trӡi nhѭ mӝt vӏ cӭu
tinh. Trӡi thҩy và biӃt, phán xét và trӯng phҥt. Trӡi phân xӱ yêu thѭѫng.
Trӡi tác ÿӝng bҧo vӋ. Trӡi làm chӫ vұn mҥng con ngѭӡi”(2).
Ĉҥo Cao Ĉài không chӍ bҧo lѭu tín ngѭӥng thӡ Trӡi, mà còn nâng
cҩp tín ngѭӥng này lên thành mӝt tôn giáo: tôn giáo Cao Ĉài. Trӡi ÿѭӧc
tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài xem nhѭ mӝt ngѭӡi cha quyӅn uy, gӑi là Ĉӭc Chí
Tôn. Ĉҥo Cao Ĉài cNJng ÿӗng nhҩt cha mҽ bҵng Ĉҩt Trӡi. Tín ÿӗ Cao Ĉài
gӑi Trӡi là Thҫy (tӭc là cha/bӕ theo cách gӑi ӣ mӝt sӕ ÿӏa phѭѫng ViӋt
Nam). Hҵng năm, ÿҥo Cao Ĉài cNJng chӑn ngày mùng 9 tháng Giêng làm
lӉ vía vӏ giáo chӫ cӫa mình mӝt cách trӑng thӇ. Ĉӭc Chí Tôn hay Ông
Cha Trӡi quyӅn uy tӕi thѭӧng ÿѭӧc thӡ trong các thánh thҩt nguy nga cӫa
ÿҥo Cao Ĉài.
Theo giáo lý ÿҥo Cao Ĉài, Ĉӭc Chí Tôn là Ngӑc Hoàng Thѭӧng ĈӃ,
ÿѭӧc sinh ra tӯ Khí Hѭ Vô. Tӯ ÿó, Ngài mӟi hóa sinh muôn loài vҥn vұt,
cai quҧn vNJ trө, chӣ che và cӭu giúp con ngѭӡi. Ngài thѭӡng giáng cѫ
(nhұp ÿӗng) xѭng là Thҫy và gӑi tín ÿӗ bҵng con. Chính cách xѭng hô
này, tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài ÿã hình tѭӧng hóa Thѭӧng ĈӃ nhѭ mӝt ngѭӡi
cha ÿҥi tӯ, ÿҥi ÿӝ cùng vӟi sӵ toàn tri, toàn năng chi phӕi mҥnh ÿӃn hành
vi cӫa mӛi tín ÿӗ. Tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài gӑi Thѭӧng ĈӃ là Ĉҥi Tӯ Phө, hӃt
lòng kính yêu và phөng sӵ Ngài vӟi tҩm lòng hiӃu kính. Ĉây là quan
niӋm mӟi mҿ vӅ Thѭӧng ĈӃ cӫa ÿҥo Cao Ĉài. Nhұn xét vӅ quan niӋm
Thѭӧng ĈӃ cӫa ÿҥo Cao Ĉài, Jayne Susan Werner viӃt: “Ĉҥo Cao Ĉài có

89



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   

quan niӋm mӟi mҿ vӅ Thѭӧng ĈӃ, mһc dù Ĉӭc Cao Ĉài ÿѭӧc coi là Ngӑc
Hoàng Thѭӧng ĈӃ, mӝt ÿҩng quen thuӝc trong truyӅn thӕng dân gian
ViӋt Nam, nhѭng vai trò và vӏ trí cӫa Thѭӧng ĈӃ ÿã ÿәi khác trong tín
ngѭӥng Cao Ĉài. Thѭӧng ĈӃ ÿѭӧc tôn lên ӣ vӏ trí trung tâm cӫa ÿҥo và
tín ÿӗ thѭӡng quen gӑi là Ĉӭc Chí Tôn (…). Thѭӧng ĈӃ không ÿѭӧc coi
là mӝt ÿҩng thiêng liêng trong sӕ các ÿҩng thiêng liêng, mà ÿѭӧc coi là
hình ҧnh mӝt ngѭӡi cha quyӅn uy và thҩy tҩt cҧ. Vai trò cӫa Ĉӭc Thѭӧng
ĈӃ trong ÿҥo Cao Ĉài khác hҷn tұp quán tín ngѭӥng cӫa ngѭӡi ViӋt Nam
trѭӟc kia vì lӁ Ngài có ÿѭӧc tính toàn tri, toàn năng. ĈiӅu này có ý nghƭa
tác ÿӝng tӟi hành vi cӫa tín ÿӗ Cao Ĉài, vì hӑ rҩt sùng kính tôn thӡ Trӡi
vӟi tri thӭc rҵng Trӡi có mӑi lúc, mӑi nѫi”(3).
2. Ĉҥo Cao Ĉài kӃ thӯa và phát huy tín ngѭӥng thӡ Mүu, mӝt tín
ngѭӥng dân gian hình thành tӯ rҩt lâu ÿӡi. Tín ngѭӥng thӡ Mүu là sӵ tin
tѭӣng và thӡ phөng nhӳng vӏ nӳ thҫn mà dân gian cho rҵng có quyӅn
năng vô biên, có khҧ năng sáng tҥo, dѭӥng nuôi, che chӣ con ngѭӡi. Ĉó
là nhӳng vӏ nӳ thҫn thiên nhiên ÿem lҥi mѭa thuұn gió hòa; nhӳng bà mҽ,
bà vӧ ÿҧm ÿang, tұn tөy vì chӗng con; nhӳng bà hoàng, công chúa có
công vӟi dân vӟi nѭӟc.
Trong tín ngѭӥng dân gian cӫa ngѭӡi ViӋt, ngѭӡi mҽ còn ÿѭӧc hiӇu là
nhӳng sӵ vұt và hiӋn tѭӧng tӵ nhiên giúp ÿӥ, bҧo vӋ, che chӣ cho con
ngѭӡi ÿӅu ÿѭӧc kính trӑng và tôn thӡ. Khi con ngѭӡi còn sinh sӕng bҫy
ÿàn, nhӡ vào hái lѭӧm, rӯng là ngѭӡi mҽ dѭӥng nuôi, bҧo vӋ con ngѭӡi.
“Ngѭӡi mҽ ÿҫu tiên nuôi sӕng, che chӣ cho con ngѭӡi ҩy là cây. Cây cho
mҫm cho rӉ, cho hӝt, cho quҧ ÿӇ ngѭӡi ăn sinh sӕng, cho vӓ ÿӇ ngѭӡi
mһc, cây cho cành, cho rӉ chҵng chӏt ÿӇ con ngѭӡi treo mình trên ÿó
tránh thú dӳ qua ÿêm, qua nguy hiӇm”(4). Con ngѭӡi rҩt kiêng nӇ nhӳng
cây cao, bóng mát. Có lӁ tӯ ÿó, trong dân gian mӟi lѭu truyӅn câu “thҫn
cây ÿa, ma cây gҥo, cú cáo cây ÿӅ”. Cuӝc sӕng hái lѭӧm nhӡ vào rӯng
núi, ÿѭӧc rӯng che chӣ, nuôi dѭӥng, nên rӯng ÿѭӧc xem nhѭ ngѭӡi mҽ
và ÿѭӧc tôn vinh là Mүu Thѭӧng Ngàn, Mүu Sѫn Lâm và ÿѭӧc nhân dân
dӵng ÿӅn thӡ cúng.
Ĉӕi vӟi nhӳng ngѭӡi sӕng trên miӅn sông nѭӟc, ngѭӡi mҽ nâng ÿӥ,
cung cҩp thӫy sҧn nuôi dѭӥng con ngѭӡi là nѭӟc. Nѭӟc ÿѭӧc gӑi là Mүu
Thoҧi (ÿӑc chӋch cӫa tӯ Thӫy). Vӏ nӳ thҫn này ÿѭӧc lұp ÿӅn thӡ ӣ nhiӅu
nѫi trên ÿҩt nѭӟc ViӋt Nam, nhҩt là khu vӵc MiӅn Bҳc.

90

1JX\ʂQ 0ɞQK 7LɼQ 1JX\rQ QKkQ WKjQK F{QJ«



Ĉӕi vӟi nghӅ làm nông nghiӋp, ÿҩt dѭӥng nuôi hoa màu tѭѫi tӕt. Cѭ
dân nông nghiӋp tôn vinh ÿҩt là mҽ, gӑi là Ĉӏa Mүu và rҩt mӵc tôn thӡ.
Ĉӕi vӟi nghӅ làm nông nghiӋp, ÿӇ có mùa màng bӝi thu, bên cҥnh yӃu tӕ
ÿҩt ÿai tѭѫi tӕt còn cҫn yӃu tӕ thӡi tiӃt thuұn hòa. Cѭ dân nông nghiӋp
cNJng tin tѭӣng rҵng mѭa thuұn gió hòa là do các vӏ nӳ thҫn. Ĉó là bӕn bà
(Tӭ Pháp): Pháp Vân, Pháp VNJ, Pháp Lôi, Pháp ĈiӋn. Bӕn bà có nhiӋm
vө vұn chuyӇn nѭӟc ÿӃn ÿӗng ruӝng nuôi sӕng cây trӗng. Cai quҧn bӕn
bà này là mӝt vӏ nӳ thҫn tӕi cao, Bà Trӡi (Mүu Thiên).
Ĉó là nhӳng bà mҽ thiên nhiên ÿѭӧc nhân dân kính tín tôn thӡ. Bên
cҥnh ÿó, nhân dân cNJng tôn thӡ nhӳng bà mҽ nhân gian ÿӭc hҥnh có công
lao vӟi cӝng ÿӗng, ÿҩt nѭӟc. Ĉó là Quӕc Mүu Âu Cѫ, Mүu Man ThiӋn
(mҽ Hai Bà Trѭng), Ĉәng Xung Thiên Vѭѫng Mүu (mҽ Thánh Gióng),
Thánh Mүu Ӹ Lan, Thánh Mүu LiӉu Hҥnh,v.v…
Khi mӟi thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã tiӃp nhұn ngay tín ngѭӥng thӡ Mүu
truyӅn thӕng và quan ÿiӇm xem trӑng vai trò phө nӳ. Xét vӅ bҧn chҩt, “ÿҥo
Cao Ĉài cNJng bӝc lӝ truyӅn thӕng âm tính, trӑng phө nӳ cӫa văn hóa dân
tӝc”(5). ViӋc làm ÿҫu tiên có ý nghƭa trӑng ÿҥi và ҧnh hѭӣng sâu sҳc ÿӃn
niӅm tin cӫa tín ÿӗ Cao Ĉài là các nhà sáng lұp tôn giáo này ÿã long trӑng
tә chӭc Hӝi YӃn Diêu Trì Cung vào ngày rҵm tháng Tám năm Ҩt Sӱu (tӭc
ngày 02/10/1925). Ĉây ÿѭӧc xem là lӉ hӝi ÿҫu tiên cӫa ÿҥo Cao Ĉài. Sau
này, ÿҥo Cao Ĉài tә chӭc Hӝi YӃn Diêu Trì Cung vào ngày rҵm tháng Tám
âm lӏch hҵng năm. Cӝng ÿӗng ÿҥo Cao Ĉài cho xây dӵng Báo Ân Tӯ, mӝt
cung ÿiӋn nguy nga, ÿӇ thӡ Diêu Trì Kim Mүu; thành lұp Hӝi thánh Cӱu
Trùng ÿài Nӳ phái ÿӇ lãnh ÿҥo nӳ tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài. Diêu Trì Kim Mүu
chính là các vӏ Thánh Mүu trong dân gian ÿѭӧc tín ÿӗ ÿҥo Cao Ĉài kính
tín và nâng lên hàng Phұt Mүu. “Theo ÿҥo Cao Ĉài, quá trình tiӃn tu ҩy
phҧi tiӃn lên 5 bұc, ÿi tӯ Nhân ÿҥo ÿӃn Thҫn ÿҥo, Thánh ÿҥo, Tiên ÿҥo và
Phұt ÿҥo. Khi hình tѭӧng, thiêng hóa các Mүu, ÿѭa lên vӏ trí tôn vinh các
Mүu ӣ Nam Bӝ, ta thҩy có danh xѭng Thánh Mүu (Linh Sѫn Thánh Mүu,
Chúa Xӭ Thánh Mүu, Thiên Hұu Thánh Mүu), còn vӏ trí tӕi thѭӧng, cao
nhҩt trong 5 bұc, ÿѭӧc nâng lên hàng Phұt, tѭѫng xӭng vӟi Phұt Mүu
dành cho Diêu Trì Kim Mүu, vì trong ÿҥo Cao Ĉài chӫ trѭѫng “Tam giáo
quy nguyên”, trong ÿó có Phұt giáo. Nhѭ vұy, ngoài danh xѭng Thánh
Mүu phә biӃn cho các Mүu, thì cNJng thҩy có Phұt Mүu. Do ÿó, tӯ tín
ngѭӥng nӳ thҫn, qua quá trình dung hӧp văn hóa, tӯ ÿӏa bàn chuyӇn cѭ
MiӅn Bҳc vào Nam, Nam Bӝ là vùng ÿҩt cuӕi cùng cӫa Tә quӕc, ÿã tích

91



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   

hӧp, dung chӭa trong nó bӭc tranh khá toàn cҧnh vӅ quá trình phát triӇn
tâm thӭc vӅ Mүu, ÿã thӇ hiӋn 5 bұc thang tiӃn hóa, hѭӟng thѭӧng, dành
cho mӝt sӕ nӳ thҫn ӣ Nam Bӝ, có liên quan ÿӃn các yӃu tӕ Trӡi, Ĉҩt,
Nѭӟc ÿѭӧc tôn vinh, ÿѭӧc ÿѭa lên vӏ trí cao hѫn nӳ thҫn, ÿӇ trӣ thành
Thánh Mүu, Phұt Mүu”(6).
Ĉҥo Cao Ĉài cho lұp Báo Ân Tӯ ÿӇ thӡ Phұt Mүu bên cҥnh ÿӅn Thánh,
nѫi thӡ Ĉӭc Chí Tôn “thӇ hiӋn ý thӭc thӡ tӵ cһp ÿôi, ÿӕi sánh Âm - Dѭѫng,
Trӡi - Ĉҩt qua viӋc ÿһt thӡ vӏ trí tӕi cao dành cho Ngӑc Hoàng Thѭӧng ĈӃ
(Cha Trӡi) và Diêu Trì Kim Mүu (Mҽ Ĉҩt)”(7).
Tӯ viӋc kӃ thӯa tín ngѭӥng thӡ Mүu truyӅn thӕng ÿӃn viӋc lұp ÿiӋn
thӡ Phұt Mүu và Hӝi thánh Nӳ phái, ÿҥo Cao Ĉài thұt sӵ gây ÿѭӧc cҧm
tình ÿӕi vӟi mӝt bӝ phұn cѭ dân tҥi Nam Bӝ lúc bҩy giӡ, ÿһc biӋt là giӟi
nӳ. Hӑ nhұn thҩy, ÿҥo Cao Ĉài là chӛ dӵa niӅm tin và có thӇ gӱi gҳm tâm
tѭ nguyӋn vӑng cӫa mình.
3. Ĉҥo Cao Ĉài ÿã thӯa kӃ tinh thҫn dung hòa tәng hӧp cӫa cѭ dân
nông nghiӋp. Khi mӟi thành lұp, ÿҥo Cao Ĉài ÿã ÿѭa ra tôn chӍ “Tam
giáo quy nguyên, NgNJ chi phөc nhҩt”. Theo ÿҥo Cao Ĉài, Tam giáo gӗm
Thánh giáo, Phұt giáo, Tiên giáo (Nho, Thích, Ĉҥo). NgNJ chi gӗm Nhân
ÿҥo, Thҫn ÿҥo, Thánh ÿҥo, Tiên ÿҥo, Phұt ÿҥo. Vӟi tôn chӍ này, ÿҥo Cao
Ĉài dӉ dàng dung hòa tiӃp nhұn các tôn giáo khác ÿӇ tҥo ra mӝt tôn giáo
vӯa mӟi lҥ, vӯa bҧo lѭu tín ngѭӥng truyӅn thӕng. Giáo chӫ ÿҥo Cao Ĉài
có danh xѭng là “Cao Ĉài Tiên Ông Ĉҥi Bӗ Tát Ma Ha Tát”. “Tӵ thân
danh hiӋu này ÿã là sӵ tәng hӧp cӫa ba tôn giáo cѫ bҧn: Nho (Cao Ĉài),
Ĉҥo (Tiên Ông), Phұt (Ĉҥi Bӗ Tát Ma Ha Tát)(8). Hình ҧnh cӫa Thѭӧng
ĈӃ ÿѭӧc thӇ hiӋn qua biӇu tѭӧng “Thiên Nhãn” (Mҳt Trӡi). Thiên Nhãn
là “biӇu tѭӧng cho tâm linh vô hình, Mҳt Trӡi là duy nhҩt và thӕng nhҩt ӣ
khҳp mӑi nѫi (không nhѭ tranh tѭӧng mӛi nѫi làm mӛi khác), là mӝt sҧn
phҭm cӫa tinh thҫn tәng hӧp vҥn giáo”(9).
VӅ nghi thӭc thӡ tӵ, ngoài thӡ Ĉӭc Chí Tôn (Ngӑc Hoàng Thѭӧng
ĈӃ) qua biӇu tѭӧng Thiên Nhãn, ÿҥo Cao Ĉài còn thӡ giáo chӫ Tam giáo
là Phұt Thích Ca, Khәng Tӱ và Lão Tӱ. Bên cҥnh ÿó, ÿҥo Cao Ĉài cNJng
thӡ Quán ThӃ Âm, Lý Thái Bҥch, Quan Thánh ĈӃ Quân, Giêsu, Khѭѫng
Tӱ Nha. “Tinh thҫn tәng hӧp văn hóa Ĉông - Tây còn bӝc lӝ rõ qua viӋc
trѭng bày ӣ ÿҥi sҧnh các tòa thánh bӭc tranh Tam Thánh vӁ hình nhà tiên
tri danh tiӃng ViӋt Nam Trҥng Trình NguyӉn BӍnh Khiêm cùng hai ngѭӡi

92