Người Thái và biển: Quá trình tương tác, quản lý và xác lập chủ quyền biển trong lịch sử Thái Lan

104 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127).2016 TÖ LIEÄU NGÖÔØI THAÙI VAØ BIEÅN: QUAÙ TRÌNH TÖÔNG TAÙC, QUAÛN LYÙ VAØ XAÙC LAÄP CHUÛ QUYEÀN BIEÅN TRONG LÒCH SÖÛ THAÙI LAN Vuõ Ñöùc Lieâm* “Coù nhöõng con thuyeàn maønh lôùn vöøa caäp beán buoân baùn Neo laïi ôû cuoái thò traán vôùi caùc caùnh buoàm phaát phôùi Ñuû caùc haøng hoùa baøy baùn laøm cho ngöôøi trong thò traán vui töôi haøi loøng Beân bôø bieån, khu chôï ñoâng nghòt ngöôøi ngoài xuùm laïi vôùi nhau Ñoåi thieác laáy dollars, qua laïi baùn mua Daõy daøi ngöôøi Thaùi, Hoa, AÁn, vaø Java baùn caùc loaïi quaàn aùo hoa vaên Vaø luïa Trung Hoa saëc sôõ. Ngöôøi Thalang (Phuket) aên maëc thaät sang troïng”.(1) Sunthon Phu Daãn nhaäp Muïc ñích cuûa baøi vieát naøy nhaèm cung caáp moät caùi nhìn khaùi quaùt veà söï töông taùc vôùi bieån vaø vai troø cuûa noù ñoái vôùi caáu truùc vaø nhòp ñieäu cuûa lòch söû Thaùi Lan töø theá kyû XIII. Noù gôïi yù raèng lòch söû Thaùi Lan laø lòch söû cuûa quaù trình lieân tuïc vaø thoáng nhaát cuûa caùc noã löïc môû roäng laõnh thoå vaø tieáp caän vôùi caùc nguoàn löïc töø bieån. Ñeán thôøi sô kyø caän ñaïi, bieån ñaõ ñoùng moät vai troø coát yeáu ñoái vôùi söï thònh vöôïng cuûa caùc vöông quoác ngöôøi Thaùi. Bieån ñaõ aûnh höôûng saâu saéc ñeán tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû Thaùi Lan, caáu truùc chính trò, xaõ hoäi, vaø caùch thöùc xaõ hoäi Thaùi Lan giao löu vaø töông taùc vôùi beân ngoaøi. Cuoái cuøng, noù gôïi yù raèng Thaùi Lan ñaõ söû duïng thaønh coâng söï töông taùc vôùi bieån vaø moâi tröôøng bieån ñeå tìm kieám cô hoäi vaø caùc ñoái saùch kheùo leùo ñeå töông taùc vôùi caùc quyeàn löïc haøng haûi khaùc, nhaèm baûo veä, duy trì söï thònh vöôïng, choáng laïi caùc nguy cô ñe doïa töø beân ngoaøi vaø cuûng coá neàn ñoäc laäp. Tuy raèng noã löïc naøy traûi qua moät quaù trình laâu daøi vôùi caùc hieäp öôùc baát bình ñaúng vaø quaù trình “töï thöïc daân hoùa” (self-colonialization, nhö caùch noùi cuûa ngöôøi Thaùi), nhöng roõ raøng moät chieán löôïc nhö theá cuoái cuøng ñaõ mang laïi hieäu quaû, khoâng chæ giuùp Thaùi Lan ñöùng ngoaøi laøn soùng cuûa chuû nghóa thöïc daân maø coøn ñöa nöôùc naøy böôùc vaøo quaù trình hieän ñaïi hoùa (modernization, töø cuoái theá kyû XIX). 1. Ngöôøi Thaùi vaø bieån Seõ laø moät tham voïng lôùn neáu nhö coù theå toùm löôïc lòch söû ngöôøi Thaùi vaø aûnh höôûng cuûa bieån trong moät baøi vieát ngaén, vì söï ña daïng chuûng toäc, ñòa lyù vaø nhòp ñieäu thaêng traàm cuûa lòch söû Thaùi Lan, ít nhaát laø trong baûy theá kyû qua. Ngöôøi Thaùi coù moät töông quan ñaëc bieät vôùi bieån gaén lieàn vôùi quaù trình di cö cuûa caùc nhoùm noùi ngoân ngöõ Tai xuoáng phía nam, doïc theo caùc con soâng Wang, Yom, Nan, Pa Sak, Ping, Tha Chin vaø Chao Phraya. Taát caû ñeàu chaûy theo höôùng baéc-nam. Maëc duø nguoàn goác ngöôøi Thaùi vaãn laø moät caâu hoûi khoa hoïc boû ngoû, caáu truùc ñòa chính trò vaø xu höôùng phaùt trieån laõnh thoå cuûa caùc vöông quoác treân ñaát Thaùi * Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi vaø Ñaïi hoïc Hamburg. Baøi vieát naøy ñöôïc taøi trôï bôûi Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi theo ñeà taøi khoa hoïc QG.15.51. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127).2016 105 Lan töø theá kyû XIII ñeán vöông trieàu Bangkok (Rattanakosin, töø 1782) laø lòch söû xaây döïng caùc ñoâ thò doïc soâng vaø môû roäng laõnh thoå theo caùc doøng soâng, xuoâi xuoáng haï löu.(2) Ayutthaya ñöôïc xaây döïng treân moät hoøn ñaûo nôi khuùc uoán cuûa doøng soâng Chao Phraya, caùch bieån 90km. Chaëng cuoái cuûa cuoäc haønh trình naøy keát thuùc vaøo naêm 1767 khi Phya Taksin (Trònh Quoác Anh) xaây döïng kinh ñoâ ôû Thonburi, beân bôø taây soâng Chao Phraya, vaø vöông trieàu Chakri dôøi kinh ñoâ naøy sang bôø ñoâng, 16 naêm sau ñoù. Caû hai thaønh phoá naøy ñeàu naèm caùch Ayutthaya 70km xuoâi veà haï löu. Ñaõ coù nhieàu cuoäc tranh luaän veà vai troø cuûa bieån ñoái vôùi lòch söû Thaùi Lan ôû giai ñoaïn ñaàu, ñaëc bieät laø tröôùc khi Ayuthaya trôû thaønh Venice cuûa phöông Ñoâng ôû theá kyû XVII.(3) Caùc dieãn trình lòch söû nhöõng naêm 1980 thöôøng tìm caùch keát noái caùc vöông quoác treân ñaát Thaùi (Sukhothai vaø Ayutthaya) nhö laø söï keá thöøa cuûa Angkor ñeå trôû thaønh caùc quyeàn löïc môùi ôû Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa (mainland Southeast Asia). Caùc hoïc giaû nhö David K. Wyatt (A Short History of Thailand, 1982/2003), Charnvit Kasetsiri (The Rise of Ayutthaya, 1976), Srisakara Vallibhotama (Sayam prathet, 1991) tìm caùch ñaët caùc theå cheá naøy trong khoâng gian ñòa chính trò luïc ñòa hôn laø chuù yù ñeán vai troø cuûa bieån trong söï höng thònh cuûa Ayutthaya.(4) Chæ ñeán sô kyø hieän ñaïi, vai troø cuûa vuøng haï löu Chao Phraya môùi ñöôïc ñeà caäp ñeán nhö moät khoâng gian cuûa caùc töông taùc bieån vaø luïc ñòa vaø caùc hoïc giaû baét ñaàu chuù yù ñeán moät vai troø hôïp lyù cuûa bieån nhö ñoäng löïc cho söï phaùt trieån cuûa lòch söû Thaùi Lan.(5) Baûn ñoà söï phaân chia caùc vuøng sinh thaùi vaø caùc con soâng chính cuûa Thaùi Lan. Nguoàn: Yoshikazu Takaya, “An Ecological Interpretation of Thai”, Journal of Southeast Asian Studies, Vol. 6, No. 2 (Sep., 1975), p. 191. Ñöôøng bôø bieån hieän nay cuûa Thaùi Lan khoaûng 3.200km dieän tích khoaûng 316.000km2. Thöïc teá, vò trí ñòa lyù cuûa Thaùi Lan ñoùng vai troø ñaëc bieät nhö moät caàu noái giöõa bieån vaø luïc ñòa, giöõa AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông, giöõa caùc doøng giao löu vaên hoùa, toân giaùo vaø thöông maïi trong haøng nghìn naêm giöõa Nam AÙ vaø Ñoâng-Ñoâng Nam AÙ, giöõa theá giôùi phöông Ñoâng vaø phöông Taây. Mieàn nam Thaùi Lan bao goàm nôi coù khoaûng heïp nhaát cuûa baùn ñaûo Malay, eo Kra (roäng 44km) noái giöõa 106 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127).2016 bieån Andaman vaø Thaùi Bình Döông. Töø caùc theá kyû tieáp giaùp Coâng nguyeân, nôi ñaây ñaõ laø moät traïm trung chuyeån vaø ñaàu moái giao thoâng quan troïng treân con ñöôøng tô luïa treân bieån, noái lieàn Trung Quoác, theá giôùi Ñoâng Nam AÙ vôùi AÁn Ñoä vaø phöông Taây.(6) Ñeán theá kyû XV-XVII, khi maïng löôùi thöông maïi toaøn caàu ñöôïc môû roäng, vieäc trung chuyeån haøng hoùa töø AÁn Ñoä Döông sang Thaùi Bình Döông söû duïng ñöôøng boä töø Mergui ñeán Moulmein ñaõ laøm cho Auhtthay trôû thaønh caàu noái giöõa thöông maïi AÁn Ñoä-AÛ Raäp (Arab) vaø Trung Quoác-Nhaät Baûn. Vieäc chuyeån haøng leân boä naøy coù theå ruùt ngaén thôøi gian töø 3 thaùng (neáu nhö voøng qua eo Malacca) xuoáng coøn 6 ñeán 10 ngaøy.(7) Moät ñaëc ñieåm ñòa lyù khaùc giuùp Thaùi Lan ñoùng vai troø keát noái bieån vaø Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa laø nhôø vaøo vieäc caùc ñöôøng bôø bieån chieám hôn moät nöûa chu vi cuûa vònh Thaùi Lan vaø caùc nhaùnh soâng chaûy theo höôùng baéc nam. Vì vaäy, caùc mieàn duyeân haûi vaø löu vöïc soâng treân laõnh thoå Thaùi Lan trôû thaønh moâi tröôøng giao löu cuûa caùc nhoùm bieån vaø luïc ñòa. Tröôùc khi coù söï xuaát hieän cuûa Singapore, Mergui-Ayutthaya laø moät trong nhöõng tuyeán thöông maïi quan troïng keát noái Ñoâng vaø Taây ôû Ñoâng Nam AÙ.(8) Caùc caûng doïc duyeân haûi Andaman, eo Kra, vaø doïc theo Nakhorn Sri Thammarat, Songkhla, vaø Pattani laø caùc tuï ñieåm troïng yeáu cuûa thöông maïi quoác teá khu vöïc. Ñoàng thôøi, vuøng duyeân haûi vaø cöûa soâng Chao Phraya laïi naèm ngay trung taâm cuûa vuøng vònh Thaùi Lan, moät trung taâm thöông maïi vaø giao löu vaên hoùa, toân giaùo töø caùc theá kyû tieáp giaùp Coâng nguyeân, nôi noåi leân caùc neàn vaên hoùa bieån quan troïng nhö OÙc Eo vaø Dvaravati.(9) Caùc vöông quoác nhö Ayutthaya, Thonburi, vaø Bangkok ñeàu thònh vöôïng döïa treân thöông maïi haøng haûi, tuy nhieân vò trí ñòa lyù, söï môû roäng laõnh thoå vaø caïnh tranh quyeàn löïc ñaët cho Xieâm nhieàu vaán ñeà quan troïng hôn laø xaùc laäp chuû quyeàn bieån ñaûo cho ñeán tröôùc khi ngöôøi phöông Taây thieát laäp chuû nghóa thöïc daân ôû khu vöïc. Thöïc teá, Xieâm coù nhöõng cô cheá linh hoaït vôùi thöông maïi haøng haûi vaø vì theá khoâng yeâu caàu söï kieåm soaùt chaët cheõ ñoái vôùi caùc vuøng nöôùc xa bôø, cho tôùi nhöõng giai ñoaïn gaàn ñaây cuûa lòch söû. Caùc thaønh phoá nhö Ayutthaya, Thonburi vaø Bangkok ñeàu coù khaû naêng keát noái tröïc tieáp vôùi bieån vaø ñoùn nhaän caùc taøu lôùn. Baèng caùch bieán mình thaønh moät ñieåm ñeán cuûa caùc cöôøng quoác bieån, ngöôøi Thaùi ñaõ tham döï vaøo doøng chaûy cuûa lòch söû toaøn caàu thoâng qua töông taùc vôùi bieån, khoâng chæ vôùi tö caùch laø moät thò tröôøng quan troïng vaø nguoàn cung caáp haøng hoùa doài daøo ôû Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa, maø coøn laø moät ñaàu moái thöông maïi vaø traïm trung chuyeån cuûa maïng löôùi thöông maïi toaøn caàu.(10) Chính vì theá, bieån ñoùng vai troø giöõ nhòp cho nhöõng thaêng traàm cuûa lòch söû Thaùi Lan baèng caùch cung caáp moâi tröôøng maø ôû ñoù ngöôøi Thaùi coù theå töông taùc vôùi theá giôùi thoâng qua trao ñoåi thöông maïi, giao löu chính trò, chieán tranh, xung ñoät, phaùt trieån haûi quaân, vaø ñoùn nhaän caùc nhaân toá beân ngoaøi thoâng qua con ñöôøng giao tieáp haøng haûi. Söï môû roäng cuûa ñeá cheá Thaùi (töø theá kyû XVIII) cho ñeán khi “Geobody” (hình theå) cuûa nöôùc Thaùi Lan hieän ñaïi ñöôïc xaùc laäp thoâng qua caùc hieäp öôùc quoác teá vaø tranh chaáp laõnh thoå cuoái theá kyû XIX-ñaàu XX roõ raøng chuû yeáu dieãn ra treân caùc vuøng duyeân haûi, caùc ñaûo trong AÁn Ñoä Döông vaø vònh Thaùi Lan. Chính vì theá, tieán ra bieån, töông taùc bieån, kieåm soaùt bieån, vaø xaùc laäp laõnh thoå bieån laø moät xu höôùng quan troïng ñònh hình nöôùc Thaùi hieän ñaïi, ít nhaát cuõng laø khuynh Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127).2016 107 höôùng töø theá kyû XIV. Khu vöïc vònh Thaùi Lan trôû thaønh moâi tröôøng naêng ñoäng cho caùc chuyeån bieán chính trò. Caû vöông trieàu Thonburi, Bangkok (vaø Nguyeãn Vieät Nam) ñeàu ñöôïc gaây döïng döïa treân caùc hoaït ñoäng quaân söï vaø kieåm soaùt caùc nguoàn löïc bieån, ñaûo vaø duyeân haûi. Maëc duø vaäy, yù nieäm veà bieån vaø khoâng gian bieån cuûa ngöôøi Thaùi cho ñeán taän ñaàu theá kyû XIX vaãn chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa theá giôùi quan Phaät giaùo vaø Hindu giaùo. Caùc taám baûn ñoà coå nhaát cuûa ngöôøi Thaùi veà bieån noùi rieâng vaø veà ñòa lyù noùi chung coù theå tìm thaáy coù nieân ñaïi vaøo khoaûng theá kyû XVIII. Moät trong nhöõng baûn ñoà ñoù, Thongchai goïi laø “Baûn ñoà duyeân haûi”, ñöôïc veõ vaøo thôøi Thonburi. Taám baûn ñoà moâ taû ñöôøng bôø bieån töø Trieàu Tieân ñeán AÛ Raäp, vôùi vuõ truï quan veà ba theá giôùi cuûa vua Ruang (Trai Phum Phra Ruang).(11) Caùc ñöôøng bôø bieån ñöôïc veõ doïc theo phaàn döôùi cuûa baûn ñoà trong khi bieån naèm ôû phía treân. Noù baét ñaàu töø Trieàu Tieân keùo daøi xuoáng taän Quaûng Chaâu. Vieät Nam xuaát hieän nhö moät baùn ñaûo vôùi caùc cöûa soâng Mekong laø ñieåm cao nhaát trong khi duyeân haûi vònh Thaùi Lan ñöôïc moâ taû nhö moät vuøng loõm vaø Ayutthaya xuaát hieän nhö laø thaønh phoá lôùn nhaát.(12) Caùc baûn ñoà cuûa ngöôøi Thaùi tröôùc nhöõng naêm 1870s, nhö Thongchai laäp luaän, ñeàu khoâng heà coù ñöôøng bieân giôùi. Phaàn lôùn chuùng thuoäc veà hai loaïi, baûn ñoà veà vuõ truï quan (cosmograph) vaø caùc baûn ñoà lieân quan ñeán thoâng tin quaân söï vaø bôø bieån vôùi caùc vò trí caûng, maø khoâng theå hieän caùc ñöôøng bieân giôùi.(13) Vuõ truï quan cuûa ngöôøi Thaùi chòu aûnh höôûng bôûi Phaät giaùo vaø Hindu giaùo trong yù nieäm raèng theá giôùi ñöôïc bao quanh bôûi caùc voøng bieån vaø luïc ñòa vôùi trung taâm laø nuùi Meru. Söï keát hôïp cuûa caùc yù nieäm toân giaùo AÁn Ñoä vôùi tín ngöôõng baûn ñòa cuûa caùc cö daân soáng trong mieàn gioù muøa Ñoâng Nam AÙ laøm cho nöôùc Baûn ñoà cuûa Thaùi Lan veõ trong khoaûng 1767-1782 veà ñöôøng duyeân haûi töø Vieät Nam ñeán baùn ñaûo Malay. Nguoàn: Klemp, E. Wightman, A. Wightman, Asien auf Karten von der Antike bis zur Mitte des 19 Jahrhunderts, VCH (Acta Humaniora), Weinheim, Germany, 1989, p. 42. 108 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1 (127).2016 vaø caùc bieåu töôïng cuûa nöôùc giöõ vò trí raát quan troïng trong neàn vaên hoùa Thaùi (vaø nhieàu saéc daân Ñoâng Nam AÙ khaùc). Naga laø moät trong nhöõng bieåu töôïng cuûa nöôùc giöõ vai troø trung taâm trong neàn vaên hoùa laáy nöôùc laøm neàn taûng naøy (water-based culture). Noù xuaát hieän töø caùc con thuyeàn roàng cuûa vua Ayutthaya (Anantanakraj) cho ñeán heä thoáng daãn nöôùc vaøo caùc caùnh ñoàng, naak hai nam (Naga mang nöôùc).(14) Duø tín ngöôõng, phong tuïc leã hoäi cuûa ngöôøi Thaùi gaén lieàn vôùi caùc bieåu töôïng nöôùc, phaàn lôùn khoâng gian thöïc haønh leã hoäi vaø kinh teá xaõ hoäi ñeàu chuû yeáu dieãn ra nôi caùc doøng soâng vaø vuøng ñaát ngaäp nöôùc. Töø tröôùc theá kyû XIX, ngay caû ngheà ñoùng thuyeàn, cuõng chuû yeáu laø thuyeàn ñi soâng, vaø vieäc toå chöùc caùc xaõ hoäi, cuõng nhö coâng trình kieán truùc ñöôïc taïo döïng quanh caùc doøng soâng vaø vuøng ñaát thaáp ven soâng.(15) Ñieàu naøy cuõng ñöôïc phaûn aùnh qua phaïm vi cö truù cuûa ngöôøi Thaùi. Sir John Bowring giöõa theá kyû XIX cuõng moâ taû raèng hoï chuû yeáu cö truù doïc theo hai bôø Chao Phraya, caùc nhaùnh lôùn cuûa doøng soâng naøy vaø khu vöïc vònh doïc theo duyeân haûi xuoáng vó ñoä thöù 7 treân baùn ñaûo Malay. Ngöôøi Thaùi cuõng chieám 2/3 cö daân taïi duyeân haûi Tenasseri, beân bôø bieån Andaman.(16) 2. Töông taùc vôùi bieån Tö lieäu thaønh vaên sôùm nhaát maø chuùng ta coù ñöôïc ñeà caäp ñeán caùc moái lieân heä giöõa ngöôøi Thaùi vôùi bieån laø taám bia döïng bôûi nhaø vua noåi tieáng cuûa vöông quoác Sukhothai, Ramkhamhaeng (1292). Sau phaàn moâ taû veà söï thònh vöôïng cuûa vöông quoác, taám bia nhaéc ñeán vieäc caùc “laõnh thoå” ñaõ chòu khuaát phuïc tröôùc nhaø vua, veà phía taây, ñeán taän Pegu vaø Martaban beân bôø AÁn Ñoä Döông, veà phía nam, chaïy doïc theo mieàn duyeân haûi ñeán Nakhon Si Thammarat, treân baùn ñaûo Malay. Maëc duø bieân nieân söû cuûa Nakhon Si Thammarat cuõng ñöa moät thoâng tin töông töï raèng Ramkhamhaeng ñaõ ñeán trò vì ôû ñaây töø 1274 ñeán 1276, söï hieän dieän cuûa quyeàn löïc Sukhothai ôû baùn ñaûo Malay coù leõ khoâng gì khaùc hôn laø caùc moái quan heä chính trò loûng leûo giöõa caùc vöông trieàu ôû mieàn nam nhö Phetburi vaø Suphanburi daønh cho Sukhothai.(17) Töø naêm 1350, Ayutthaya ñöôïc thaønh laäp ôû phía nam cuûa Sukhothai, naèm caùch bieån 90km. Tôùi theá kyû XV, vöông quoác naøy tìm caùch baønh tröôùng xuoáng baûn ñaûo phía nam baèng caùc cuoäc chinh phuïc tôùi Malacca, vaø tìm caùch môû ñöôøng xuoáng theá giôùi haûi ñaûo Malay. Pongsawadan cuûa Luan Prasoet, bieân nieân söû soaïn naêm 1680 ñeà caäp ñeán söï kieän naêm 1444, vua Boromaraja II chinh phuïc Malacca, ñaõ ñoùng quaân ôû Pathai Khasem, baét 120.000 tuø binh vaø sau ñoù ruùt quaân veà. Bieân nieân söû Malay, Sejarah Melayu, cuõng moâ taû: “Töø xa xöa, vöông quoác Siam ñöôïc bieát ñeán nhö laø Shahrunuwi (Ayutthaya), vaø taát caû caùc vua ôû phía ñoâng ñeàu phuïc tuøng oâng ta. Nhaø vua teân laø Bubunnya (Boromaraja II?). Khi ngöôøi Siam bieát raèng Malacca laø moät vöông quoác quan troïng, nhöng khoâng thaàn phuïc mình, nhaø vua Bubunnya lieàn göûi moät söù ñoaøn ñeán Malacca yeâu caàu thaàn phuïc. Nhöng Sultan Muzaffar Shah khoâng chaáp nhaän, nhaø vua Siam giaän döõ chuaån bò taán coâng Malacca. Töôùng quaân cuûa oâng ta, Okya Chakra, daãn theo moät ñaïo quaân lôùn.” Trong naêm tieáp theo, moät ñaïo quaân lôùn ñöôïc tieáp tuïc phaùi xuoáng nhaèm chinh phuïc eo bieån phía nam baùn ñaûo Malay. Caùc cuoäc vieãn chinh naøy ñe doïa ... - tailieumienphi.vn