1. Trang Chủ
  2. Lịch sử - Văn hoá
  3. Nghiên cứu phong tục các dân tộc Đông Nam Á: Phần 1

Nghiên cứu phong tục các dân tộc Đông Nam Á: Phần 1

Tài liệu Nghiên cứu phong tục các dân tộc Đông Nam Á phần 1 trình bày các nội dung chính sau: Kiêng cử - sinh nở; Tên gọi; Trang phục; Hôn nhân; Cách làm đẹp; Tôn giáo; Hiến sinh tế thần; Những vật linh thiêng;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết. NGO VAN DOANH - VU QUANG THBEN PHONG T U C CAC DAN T 6 C DONG NAM A NHA XUAT BAN VAN HOA DAN TOC Ha N6i- 1997 CUNG BAN DOC TO nhi§u nam nay chung t6i da quan t4m t6i vi^c siTu t ^ m nhiing tU li§u viet v§ phong tyc tniyfen th6'ng cua

Thể loại Tài liệu miễn phí Lịch sử - Văn hoá

Số trang 114

Ngày tạo 4/9/2023 9:04:06 PM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 10.45 M

Tên tệp

Tải Nghiên cứu phong tục các dân tộc Đông Nam Á: Phần ... (.pdf)

Xem mẫu

  1. NGO VAN DOANH - VU QUANG THBEN PHONG T U C CAC DAN T 6 C DONG NAM A NHA XUAT BAN VAN HOA DAN TOC Ha N6i- 1997
  2. CUNG BAN DOC TO nhi§u nam nay chung t6i da quan t4m t6i vi^c siTu t ^ m nhiing tU li§u viet v§ phong tyc tniyfen th6'ng cua cac dfin t^c Dong Nam A. Chiing t6i da it nhifeu c6ng b6' trfen bao chi va m6t s6' cu6'n sach da xui't ban v§ cac nUdc D6ng Nam A. Cu6'n sach "Phong tuc cac ddn tdc Ddng Nam A", dang c6 trong tay ban, la k§'t qua cua m6t qua trinh gom g6p thu nhSt ma chiing t6i da ti§'n hanh m6i khi c6 djp ti§p xiic vdi cac c6ng trinh nghi&n ciiu, khao ta cac th&' h6 hpc gia, cac nha chiic trach va cac khach du Ijch Au chau va ban dja c6ng b6' tiJt dJIu th&' ky 19 den nay. Thu luqJm, gom gop nhung chac c h i n day mdi chi la m6t ph^an it 61 trong v6 van nhiing phong tuc la ky ha'p dan ciia cac dan t6c song tren manh da't Ddng Nam A. MOt cuc t|lp hdp day du, chiing toi nghi, la khdng the thUc hi§n dUdc. Bcii vi, nhu ban thay, Dong Nam A la mpt the gidi r6ng Idn trai tic cac dudng bi§n gidi An Do, Trung Quoc xuong mai cac hon dao thuOc New Zealand va can ke vdi Australia. D6ng Nam A bao gom 10 qu6'c gia. M6i quS'c gia lai la dia ban sinh ty ciia nhieu dan tdc, c6 khi vUdt con so 100. M6i dan t6c lai thUc hanh he phong tuc truyen th6ng ri&ng. Co hi&n tudng nhu vay bcfi vi m6i dan t6c chi§'m m6t vung lanh t h ^ ri§ng - hoac ben sUcJn niii Himalaya, hoac tr§n mOt hon dao gitfa dai dUdng bon bfe song v6, hoac giila vung cao nguy§n bat ngat, hoac giila vung chau thS chkng chjt k&nh KV - K V l VHDT - 97 5
  3. r^ch m6i dan tOc c6 nhdng phi/dng thifc sinh hoat kinh t§' Phong tuc cac d&n tdc Ddng Nam A dliy dan nay - cho du b^n ri§ng, tife'n hoa trong nhiing hoan canh rifeng, va do v|ly d la ngudi eo tinh hi§'u ky nhting thang Mc nha't djnh tr&n nhiing neo dudng ti§n hoa da D6ng Nam A la da dang - Van hoa D6ng Nam A la da dang- dang nhfeu ph^n doan cua nhSn loai. Trong hoan canh do thi Phong tuc D6ng Nam A la phong phu. Nhung D6ng Nam A, khac bifet, hay noi each khac, s\i phong phvi da dang la m^t van hoa D6ng Nam A, phong tuc D6ng Nam A cung lu6n thd'ng dac trUng nd'i bat trong vSn hoa D6ng Nam A n6i chung va nha't. Va "Thong nha't trong da dang" la ban cha't dac tnrng trong phong tuc D6ng Nam A noi ri§ng. Co nhiing din t^c cua Dong Nam A. theo Phat giao t6n thd Tam Bao, thang nam ngUcJi ngiTdi lo tu Co nhif vay bdi vi triTdc h^t D6ng Nam A la m6t khu vUc nhan tich ditc. Co dan tdc theo Hbi giao t6n thcJ da'ng Alia md Ijch sil van hoa. No da la m6t khu vUc van hoa va dang phat ca dcJi CO chuyS'n di tham La Mec. Lai c6 nhii&u din t6c chim trien d&' hoan thi§n ki tit hang chuc van nam nay, mac du trong nhilng tin ngudng nguy§n thuy, tin vao site manh v6 thuat ngiJ D6ng Nam A (Southeast Asia) chi xua't hien fan rfau bifen cua mudn loai h"6n qui tKan ma. trong chife'n tranh th6' gidi thit hai vdi tu each la m6t thuat ngd quan sU. La m6t khu viXc lich sii van hoa, D6ng Nam A Phong tuc D6ng Nam A mu6n mau mu6n sic. No khac bi^t CO the dirpc coi nhif mOt "th&' gidi" ri&ng, bfen canh hai "thfe' tur t6c ngucJi nay sang tdc ngudi khac. No khac bi^t tijf trong gidi" Idn Trung Hoa va An D6. No bao ham m6t phiic hdp dja 16'i thi^c hanh, d§'n each If giai, bi§'u tUdng va muc dich . C6 ly gom bi§'n - d6ng bang - rtjfng nhifet ddi, cung m6t chfe' dO dan t^c t6 chU'c nhiing cu6c d6t kich sang cac lang b§n canh gio mua theo do t6't tUdi mdt qii^n thi thuc vat va quan tu d^ san d&u ngudi va nhdng chife'c rfau lau "san du^c" dUdc d^t m6t quan thi ddng vat rifeng. No la th&' gidi cua Ida nude, la thanh hang tr§n nhiing chi§'c coc d goc rufng ; c6 dan t6c giS't m6t trong nhilng trung tarn sinh s6'ng cua ngudi c6, va nhtfng cho de nla t6i loan luan; c6 dan tOc thvCa nh^n hanh d^ng bao truyfen thong van hoa khao e6 hpc tUdng d6'i nha't quan txl thdi thu den ddi thii ba'y, c6 dan t^c chu trong kifeng khem khi dai do da cu qua cac thdi dai kim khi, ma nhang dac tnrng ngUcJi phu na mang thai, dat t&n con theo nhang each thilc la de nhan tha'y la m6t truyfen thd'ng ch6' tac da g6c song song ky, CO dan t6c coi sinh d6i la dffeu dang sd, sinh mOt trai mOt phat tri^n cung "truyfen thong euoi", m^t sU hi^n dien deu khap gai lai dang sd hdn vi ho cho rang hai tre da "k^t hdn" (va do cua cac cong cu da Hoa Binh, mot s\i lan toa r^ng rai cua do mac t6i loan luan) tiif trong long me, c6 dan t^c ca rang, trong d6ng g6'c gac Dong Sdn va m^t n§n Van Minh lua nUdc. xam minh; c6 dan t6c d trkn, dong kh6'; c6 dan t6c cao troc Khi bade vao ngudng ciJfa van minh, m?)t vai d i n t6c 6 D6ng d&u, lai CO dan t6c biii toe; ed dan t^e phan x\ dung sai bkng Nam A ti§p thu van h6a Trung Hoa trong khi hHu h§'t cac dan each cho hai b6n tranh kifen cung Ian xu6'ng nUdc xem ai chju t6c tiip thu cac sic thai ciia van hoa An D^. Va Ijch sd ti&'p lan lau hdn, hoac cung nhung tay vao chi ndng chay xem ai dien ngdt hai ngan nam sau dd la Ijch sur cua nhOng sU hoa khfing bi bong... tr6n nhuan nhj cac tin ngUdng t6n giao ban dja va tin ngUdng Phong tuc D6ng Nam A, mu6n mau sic. Va ban chic se t6n giao An - Hoa, Ai d&n hinh thanh n§n nhdng n§n van hoa khdng that vpng khi gid ttfng trang, tifng trang cua eu6'n sach dan t^c doc l|lp mang sic thai chung cua toan khu vUc. 7
  4. Di§u k i ^ n thiSn nhifen vk tife'n t r i n h Ijch suf ro r^ng da hun boi toan, Ifen d6ng ...Du m6i ndi c6 n h i i n g net rieng, cdc tyc due nfen ban s^c ehung cua vSn hoa eae dan t6c oi D6ng N a m do van gdi v& nhUng coi ngudn ehung nao do. A - MOt each ehung ehung nh^t, v§ t i n ngudng vat l i n h va tue Cac phong tuc do dong thdi eung giup cho cac nha khoa thd eung t6' ti&n la n h i l n g thd' t 6 n giao ban dja da hoa t r ^ n hoe thu^c cac l i n h vUc lich sii; van hoa, t 6 n giao, xa hdi hpe, qua thue hanh nghi l l - vko t r o n g cac t 6 n gido ngoai nh^p t i i dan t6c hpc... k h i ho tien hanh cac c6ng t r i n h nghien ei!u c6 An D6 va T r u n g Hoa. Chung mOt fan nila lai t r ^ n vdi t i n lifen quan. Chung eung cap nhOfng h i n h anh c6 th§' la su phan ngu3ng n6ng nghifep - dSc bi&t cua ngudi t r b n g lua nude - di ehifeu CO sai 16ch nhUng sU that l i c h siJ" v6'n khdng con tiSn tai h i n h thanhrifen m^t chu k i l l h^i Ph^t giao vfe cSn ban phii n
  5. I KIENG Cljr - SINK N 6 Khong m o t d a n toe nao t r e n t h e g i d i l a i k h o n g ed nhOfng tuc kieng ciJ do'i v d i n g i f d i p h u ni? k h i s i n h nd. T u c m 6 i ntfi, m d i dkn t6c m 6 t khac, nhiTng tufu c h u n g la n h a m m u c d i c h d a m bao c h o me t r o n con v u d n g . M o i d a n toe d D 6 n g N a m A d e u cd t u c k i e n g ci3 r i e n g d o i v d i v i ^ c s i n h de cua p h u nvJ. Cac t u c k i e n g c i f S'y rS't p h o n g p h i i , da d a n g n h i f t i g l a i cd m o t cai gi do r a t c h u n g cho ca k h u vxfc. H y vgng r^ng b a n doe se p h ^ n nao t u r u t r a n h i J n g d i e u bo i c h c h o minh sau k h i doc n h i J n g t r a n g t i r li§u d i f d i day ciia c h u n g t d i ve k i e n g c i l dd'i v d i n g i f d i p h u nvJ k h i s i n h nd. d ngtfofi C h a m Khi cd m a n g , ngtrdi p h u niJ C h a m khong dam an d u d u b d i sa c o n m i n h se cd k h u o n m a t k h d ifa, k h o n g a n chud'i h d t , k h d n g n g b i d Idi cufa r a vao v i sg t a m a lam c o n d a u y§'u. P h u n i l C h a m d Chau Doc (Viet 11
  6. Nam) choang khSn k h d n g bu6c chat xu6'ng c6', v i sc; l i Cling. L i vat gbm ga, chuo'i, diiTa, x6i banh i t va hoa. sinh con bj nhau qua'n c6. Ho hang, ba con ciing t d i d u , dem qua tang be. Sau 11 nay, be c h i n h thiJc la t h a n h vien cua dong ho. K h i ngvf&i p h u niJ chuy&'n da, gia d i n h mang 11 di mc/i ngifcfi dg'n lam le ciing m u . Db 1§ gbm vuong vai trang to bang cai k h a n cua ngtfdi Cham, m6t chen gao, d ngifcfi Hmong mot cay den sap, t r a u va rifcfu. Ba dd cat nhau bang Theo quan niem cua ngifdi Hmong, moi diia t r e deu dao hay manh cat t r e . Nhau difdc dem ch6n trong do ba m u tao t h a n h . V i the, ba ngay dku sau k h i lot khu6n vien nha. long, dita tre v l n con thuoc ve the gidi l i n h h b n . Neu Sau k h i sinh nd ngifdi me dtfoc tay ue bang Ida diJa tre chet t r o n g t h d i gian nay t h i khdng phai lam trong vong mot tuan, goi la "nam luTa Idn". tang l i . Trong thdi gian san p h u kieng ciJ, ngifcfi nha dot Ngay t h i i ba ngifdi bo' mdi mot ngifdi cd tudi t d i mot d6'ng lufa cf giiJa san de ba con hang xom biet la lam l i cam On ba m u , va mdi hbn diia be ve d han t r o n g nha c6 ngiTdi de. Trifdc san nha ngirdi ta ch6n t r o n g t h a n xac nd. Db dang ciing gbm hai con ga. M u c mbt cay coc, che dau coc ra, va cho mot que cui da dich cua le ciing la n h a n diia be vao the gidi cua con chay hfe't vao dd. Dau coc duoc htfdng vao trong, neu ngifdi va vao dong ho cua ngifdi bb. Trong l i nay diJa diia tre vOfa sinh la con gai, va hiXdng ra ngoai neu la be difcfc dat t§n, va difcfc gidi thieu cho cac ma nha con t r a i , v i rang con gai se d nha, con con t r a i se de cac ma nha bao ve nd khdi moi dieu xau. theo vg ve nha vd. Ngifdi ngoai tha'y nhiJng dau hieu Ngifdi me sinh con ngay t r o n g phong ngu cua hai do t h i phai can t h a n . Dae biet, nhiJng p h u ni3 dang vcf chbng. K h i dd k h b n g mdt ai dtfcfc cd mat d day triif CO k i n h nguyet va nhiJng ngifdi cd mot c h i i n g benh ba dd va ngifdi chbng. Ngifdi chbng chi la ngifdi p h u nao dd tuyet doi khong dugc vao nha ngudi de de t r a n h giiip cho vcf k h i s i n h de. Ngifdi vcf ngbi xbm, dat hai nhiJng dieu khong may dbi vdi ngifdi me va dita con. chan len hai chiec ghe, taa lifng vao ngifdi chbng, va 0 Chau Db'c, con cd tuc cang chiec liTdi danh ca t r e n khoac len mot t a m chan. Dda be rai xubng t a m dan giifdng hai me con d§ ngan ma quy. mem. T a m dan vCfa dd diJa be, viia lam cho nd bat t i e n g khdc. K h i t r e day thang, ngifdi Cham lam l i ciing v i than cua dong ho de bao cho than biet ve sU xuKt hien mot Ngifdi bo dung m a n h cat tre cat rd'n cho con. Neu thanh vien mdi cua dong ho. M o t v i th'ay ciing - thay la con t r a i , cai nhau dtfcfc chdn d nen nha phia dong, CO ke - hoac mot ba dong ba bdng- difcfc mdi t d i lam ngay chan chiec cot c h i n h ^ n chb t h d ma. M u la 12 13
  7. con gai, nhau difdc ch6n ngay xu6'ng difdi ch6 ma no k h d n g dvTcfc de tai nha ma phai ra chi§'c r§u vita d\Xng cSft tiSng khoc chao ddi. b6n canh nha d§' de. Phu niJ cd chbng dang hoang t h i Sau k h i s i n h , ngtfdi me phai n ^ m g&n bep lura c h i n h s i n h de ngay tai budng ngu ciia m i n h vdi six giup dd suot ba ngay roi mdi difcfc vao phong ngii, va su6't hai cua me de va me chbng. Vao mot ngay lanh, viec di?a mxiai ngay, k h o n g diftfc an gi khac ngoai ccfm vdi t h j t be ra ddi dxidc ghi vao "sd dang ky ciia cac ma", de ga. NgiTcfi H m o n g cho r i n g t h i t ga giup san p h u chdng cac ma biS't la da cd t h e m mdt ngirdi mdi trong gia hoi phuc. d i n h . Sau dd, diia be dtfdc dem ra ngoai " n h i n t r d i " , ham y !«£ diJa be va ngifdi me, qua dd, sach se. M d t Sau m6t thang, ngUcfi me c6 thi ra nifcmg lam vi§c cai da'u kieng lam bang tre diTcfc treo 16n canh cuTa va s i n h boat va chbng b i n h thifcfng. nha, bao cho ngifdi la dOfng vao nha vi ho cd the lam cho diia be scf hai. d ngiTori Mifen B6i vdi ngLfdi Mi6'n, sau k h i s i n h con, ngtfdi me NgUdi Mi&'n t i r i r i n g , t r o n g su6't thcfi gian ngifcfi phu difcrc CO xat than thi bang nghg. M d t dd'ng luTa diXtfc nCf CO t h a i , hbn cua d\ia tre chvTa ciT ngu tai bao t h a i , dd't len t h a t ^ n nha, t r o n g k h i dd, ngUdi me lai cha't ma lang t h a n g ch6 nao do, t u y thu6c vao thang t r o n g l§n ngvrdi bao nhi§u chan. Ba dd khin triTcfng pha che nam: t h a n g gieng va thang bay, d quanh cuTa nha; thd- thud'c xanh cho ngifdi me, va ngU&i me se d u n g t h a n g hai va t h a n g tam, or b§'p; t h a n g ba va thang thud'c nay lign tuc trong 7 ngay. Dd la th\i thud'c dan c h i n , d c6'i gia gao vao coi xay ng6; t h a n g tif va thang gian ma t h a n h p h ^ n va each pha chg' khdng difcfc vig't mtrcfi, d n'fen nha g^n ban t h d ; t h a n g nSm va thang t r o n g sach, chi difcfc t r u y ^ n k h ^ u tijf dcfi nay qua d&i macfi m6t, a t r o n g ca thi ngiJcfi me; t h a n g sau va thang khac. K h i pha chi thud'c, k y nhat la de canh dan dng mvfcfi hai, d tai giudng ngtfdi me. n h d m ngd. T h d i gian sau k h i de, ngvTdi me con dxigc C h i n h vi thg", ngtfcfi M i e n kieng cOT va g i i l gin di stfcri a'm bang ok-pu. Ok-pu la vien gach h i n h t r o n hay cho ngifcfi me khfing bi siy t h a i , diia be khdng bj di hinh t h o i , n u n g cho ndng rile, tha vao nifdc t r o n g dang. Vi du, ho khong dung dao ho§c ba't ky vat gi thoang chd'c, vdt ra, boc vai, rbi ap sat vao ca the nen vao cuTa va c6'i gia, kh6ng danh dd' niTdc vao bfi'p, ngtfdi me. NgiTdi ta cung lay cay Sa-mon-net, thai ra, k h o n g birdc vao phong ngii ciia ngirdi phu n i l c6 mang sao vang t r o n g nbi da't, r b i dem tan, nan thanh cac vi scf lam cho hbn cua diJa be chifa sinh cd th§' scf hai vi§n nhd. NgUdi me phai t h u d n g xuyen nguri cac vien bo d i . sa-mon-net dd. M 6 t c6 gai khdng qua hdn l i ma mang thai t h i Bin ngay th\i 7 sau k h i sinh con, ngUdi me tOf d"au 14 15
  8. t r d xu6'ng t r u m k i n bang chan, ducrc "x6ng" n ^ i t r 6 n dd phai bdi xem con vkt nao gSy cho ngvTdi p h u m l mi§ng nbi nifdc b6'c hcfi ma t r o n g nbi la la me cung de kho. Lap tdc, con vat dd bi gi§'t ngay. Con n6u mdt m6t s6' la cky khac. con ma nao do can t r d t h i phai lam 11 d l c^u x i n ma NgiTcri me chi dtfcfc Sn d6 na'u c h i n nong, t h j t ga, tha cho. cam va rxxau nep, va t r o n g mircfi ngay d^u sau k h i Sau k h i s i n h nd, san phu phai ng6i b&n luTa ba ngay sinh, khong diTcfc i n cac loai rau, du da dUcJc n^'u chin, l i ^ n r b i m d i dvcgc vao phong m i n h . T r o n g ba ngay do, thang dku sau k h i sinh khdng difcfc lam vigc n^ng hay san p h u k h d n g dam n ^ m , v i scf mau se don I§n d&u d^n nha ngtrcfi khac. M6t I6'i cuTa ducfc md tOf tifcfng gay chet ngirdi; ddng t h d i lu6n a'p hdn da dot nong phong ngii cua san p h u d§' san p h u kh6ng di qua lai hoc t r o n g manh vai vao bung. T r o n g sud't thdi ky kigng cua c h i n h cua nha t r o n g thdi gian kieng cvl. cil, san p h u chi dtfcfc an ccfm vdi t h i t ga. De bao v§ ngifdi me va dxia con khoi cac ma ac, mdt chiec gui deo dxxac treo up canh ciia cung mdt con dao to. d ngirdri Ka-ren San p h u sinh dUdc mdt ngay, mdt dng t h ^ y mo dUcfc L y tudrng nhat d6'i vdi ngudi p h u n i l Ka-ren (d Thai mdi dg'n. T h ^ y doc t h ^ n chii, va tvfdi "nvfdc rxka" I6n Lan va My-an-ma) la dUcfc de tai nha m i n h vdi str giup ngtfdi san p h u . Sau dd, ngUdi chbng, hoSc bd, budc scfi dd cua me, chbng va mot vai ngUdi thSn. Liic chuyen chi t r ^ n g vao cd san p h u di ngCfa bSnh tat, lo au. Hai da, ngudi p h u n i l phai ngbi xd'm, bam tay vao chi^'c ba ngay sau, san phu gdi bi&'u ba dd mdt con ga, mdt day thOfng bu6c vao xa nha. NhiJng ngUdi c6 mfit xoa chai T\xau, mdt chuoi hat va mdt i t hat keo. bung ngirdi p h u n i l , giiip cho de d l . Ba dd cho hat keo vao nifdc de gdi di^u. Nhir vSy K h i dda tre lot long me, no difcfc cAt r6'n bSng mdt la ba da t ^ y sach moi u&' tap k h i dd de. manh cat tre tifdi. Nhau diTcfc gdi t r o n g manh vai rbi M d t ngay sau k h i sinh, ngifdi me nhai ccfm vdi mud'i cho vao 6ng tre. Ngifdi bd treo cai 6'ng nhau do l§n va nvrdc mdm cho con nhir mdt n g h i thiJc nudi na'ng. canh cay d trUdc lang hoac chon ngay difdi chan c^u K h i rd'n k h d , diJa be diTcfc budc c h i cd' tay, difcfc deo thang len nha. Phu ni? Ka-ren ra't stf moi phien phvJc vao c6 n h i l n g vign da nho d§' cd s\ic khoe td't. M d t trong liic sinh nd, vi nhiJng phien phi?c di gay ra cai t h a n g sau, cha me dat t6n cho con. TCf dd, diJa be ch^t cho ho. Bdi vay, t r o n g nhiJng t r i f d n g hcfp kho de, khdng con la k h i nila, ma da t h a n h ngtfdi. ngUdi ta mdi ba dd den n ^ n cai thai cho thuSn. PhifcJng phap ma thuat cd the duac sur dung la te "nxSdc ruTa" N6u t r o n g mdt vai ngay sau k h i sinh ma dda be b} l§n ngUdi p h u n i l . Neu te nudc k h d n g cd tac dung, ba dm, ngudi bd phai den ch& treo hoac chdn cai nhau 16 JUil.^JUl^^ 17 ri ' J y': E M
  9. d§' goi hbn 6\ia be trd vfe nhdp vao xac. N&'u sau hai gi khfing hay. X i n hay ban phildc cho diJa be, cho no txikn dxia be mdi bi dm t h i cha me phai mua lai hbn s6'ng chi? dOfng b i t nd phai chg't". con minh tOf cac ma bang 11 cung m6t con ga. Trong sudt mifdi hai ngay sau khi sinh, ngtfdi me chi difdc an ccftn vdi t h i t ga. Phai la t h i t cua ga I6ng d ngirori La-hu den. Day la phong tuc tOf lau ddi. Hi&n nay, d ngifdi La-hti, ga den trd n6n ra't hig'm. Trong moi trifdng hdp, Ngtr&i La-hu id Thai Lan, Lao...) kh6ng c6 nhieu san phu khdng difdc an thjt ga 16ng t r i n g . San phu ki§ng cv? trong ch&' d6 an u6'ng d6'i vdi ngtfdi phu n i l phai mac quSn ao cu va nam b&n canh bg'p liJa, 6m CO thai. Nhifng r§'t nhil&u phu n i l mang thai thich an hon da ndng vao bung, de mau khdng bi d6ng lai. Chi m6t loai da't set kha ph6 bi&'n of khu vUc ho ctf tru. sau mifdi hai ngay kieng ciJ, san phu mdi trd lai sinh boat binh thifdng. Khi chuyin da, ngtfdi phu n i l quy trSn mdt chi^'c chi§'u, tay c^m sdi day vai bu6c vao chi§'c rui nha thong xu6'ng. M6t ngU'di phu nit cd tudi hoac ngifdi chbng dd d ngirofi A-kha sau Ivfng, va xoa bung san phu de vi§c sinh nd ducfc de dang. Trong thdi ky c6 mang, ngifdi phu niJ A-kha d Thai Lan, Lao... phai tuan theo mdt loai ki§ng ciJ di bao Khi dxia be rdi xud'ng chifi'u, ngifdi givip dd bu6c va dam cho viec sinh nd de dang. Ngifdi va va ngifdi cAi r6'n cho di?a be b^ng m6t mieng cat tre s^c. Chi chbng khong difcfc lam ba't cit dibu gi gibng nhiing viec tr^ng hoac chi den mdi dUdc dung dS' bu6c rd'n. Theo lam cua cac t h ^ mo, th^y bdi, thcf ren, vi nhiJng hanh quan niem cua ngtfdi La-hu, chi do chi dUdc dung trong ddng "bat chudc" dd se lam dd"a tre trd nen di dang cac le cung ma. N6u My chi do bu6c r6n cho dxia be, hoac bi chet. ma se b^t no di. Liic chuy&'n da, ngifdi phu ni? phai ve nha me de. R6'n con c^t xong, ngifdi cha dem nhau ch6n ngay Sau khi ra ddi, diJa tre chi difcfc nha'c ra khdi chi&'c xuong dvfdi chan cdng nha. Phai giil sao cho siic vat chieu sau khi nd da khdc ba Tan. Ngifdi A-kha cho hoac sau bo khdng an ma't nhau. Neu nhau bi an, diia r i n g nht?ng tieng khdc dd se vang d&'n tai th'an A-poe be hay 6'm. Mi-e th&n td'i thifdng. Nghe ti^'ng khdc, th^n se ban phifdc va bao v6 cho diia be difoc khoe manh. Chi khi Gap trirdng hdp san phu sinh nd khd, ngifdi nha do, ba dd mdi c^t rd'n va dat ten tam cho diia be di phai mdi th^y tdi. Th&y tdi, dd't cay den sap ong len cac ma khbng bat nd di. rbi kha'n: "Hdi cac ma! Xin cac ma dOfng gay ra dibu 18 19
  10. ngifcfi p h u n i l mang t h a i con kh6ng dUcfc den ^ n bep d ngirdi L a o lura chung cua ca gia d i n h Idn. M 6 t tu&n sau k h i sinh, K h i bu6c sai c h i l i n h thi§ng vao c6 tay d6i vd chbng ngifcfi me phai den ben b6'p phia t r o n g (b§'p cua gia t r o n g bu6i l i t h a n h h6n cua ho, ngifcfi Lao chiic ho d i n h nho) de "tSm" b i n g hai nong cua lura. hanh phuc, t h u y chung, dbng t h d i "sdm c6 con day Ngifcfi Lao cho rSng cac loai ma ac hay t ^ p t u qua'y nha, chau d&y bubng". pha ngan t r d vi6c s i n h ndr, v i the, t h ^ y phap phai t u n g D§' dieu chiic Sy t h a n h hi§n thiXc, ngay tiif k h i b ^ t bai p h i i chu ga-tha p h a t - p h i xua duoi chiing. Th'Sy con d&u mang thai, ngiTdi p h u n^3 Lao da nghiSm ngat t u ^ n ngam nifdc thcfm p h u n nhieu f ^ n l§n ngifcfi san p h u . t h u nhieu dieu ki§ng k y . K h 6 n g fin nhong, chuoi h o t T r o n g nhieu trifcfng hgp, mac du da c6' g i n g hS't sifc, me, ca dai de; neu kh6ng t h i k h i de, t u i oi mong ciJng thay van khong giup difcfc viec sinh de t h a n h c6ng. l§n, kho de va dvia con tUcfng lai se hay quSy pha, K h i ay, t h ^ y tuyen bo rang bon ma ac k h b n g scf bai n g h i c h nggm. GiSt vay, phai, chii y , sao cho phia gau chu cua m i n h . Ngifcfi ta phai voi d i t i m t h ^ y sa-do, cao hcfn phia cap, nhvf v^y, k h i de, dau diJa tre m d i cao tay hctn. Th'ay t d i , trifdc t i e n thap n&'n va c&u k h ^ n ra trifdc. D i difdng phai t r a n h bifdc qua thCfng trfiu, siJc manh cua cac ong thby v l dai thcfi xtfa, r b i t u n g day d^t ngUa, t h i diJa con mdi khong tham a n . K h i ga-tha sa-do, bai c h i i c6 siJc manh - manh den miJc c6 d\X cac cu6c v u i , khdng t6 son t r a t phS'n, t r a n g diS'm the gd difcfc ca nhiJng n i i t bu6c het siJc chat. TKSy d§' khoi sinh ra di?a con kigu ngao. md mieng ngifcfi san p h u , bat uong m6t vai giot nifdc Ngifcfi Lao coi luTa la cha't t ^ y ruTa hieu nghiSm hcTn thieng. nifdc nhieu. Ngifdi Lao cho r ^ n g lura c6 the t ^ y sach K h i diia tre ca't t i e n g khoc chao dcfi, mot ngifcfi cao moi ufe' k h i cua ngifcfi p h u nOt t r o n g thcri gian c6 chuTa tuSi, dang k i n h , t i f each mau mifc, difcfc m d i t d i lay va k h i sinh n d . Do vky, tit k h i c6 chufa cho dg'n k h i manh cat tre hay n\ia sac cat r o n cho be. T i n h each sinh n d va nhi?ng ngay sau, ngifdi p h u n i l Lao phai dda tre sau nay ra't c6 the giong t i n h each cua ngifdi nSm ^ n dong lura. V i h i coi la ngifdi "bin", n§n ngifdi cat r o n cho no. Cai nhau lien difcfc rura r b i xat muoi, p h u n i l CO mang kh6ng difcfc d6ng d6'n cac dung cu cho vao t r o n g mot 6'ng tre, dem ch6n difdi chan cau gia d i n h cua ck gia d i n h Idn, trOf n h i i n g thif ma chbng, t h a n g hay viJt t r b i theo dong nifdc. con - tiJc gia dinh nho cua m i n h - thifcfng dung, khSng Thay \§iy cac scfi c h i den va nau, t u n g bai chii d§ dvfcfc phep tham gia vao cac c6ng vi6c chung cua gia truyen sifc manh l i n h t h i e n g cho chung, sau do, chap d i n h Idn cung nhif cac boat dfing xa h6i. Hcfn t h ^ nifa, hai loai c h i do l a i , bubo vao cd tay ngifdi san p h u va 20 21
  11. bu6c vao c6 tay diJa tre. Do la nhiJng vong bua bao sot lai d dia thxic dn, noi tig'p: "Be da di tr&n d^t, be v6 hai me con, khig'n cac ma ac scf hai, khfing dam lai da t h a n h mdt con ngUdi". g&n, qufiy qua, lam hai. K§' tCf dKy, difa be difdc coi la t h a n h vi§n c h i n h M 6 t ba gia c^m cai nia difa qua ngon luTa. Ba diJng t h ^ c cua c6ng dbng nhlkn loai. d ngiXdng cvjfa, noi: "Ku k u , p h i phai, c h i i n g may mang 16't giS'ng c h i m d&m, h u y t k u k u . Hay cut d i . TOf nay, d ngiTori Thai diJa tre nay la cua c h i i n g tao". Ngif&i Lao coi p h i phai la gi6'ng ma Sn cifdp tre con. B i n g hanh d6ng c6 t i n h Theo t i n ngtfdng dkn gian cua ngifdi T h a i (Thai ch^t n g h i thiJc tren, con ngifdi tuyen h6 quyfen sd hdn Lan), mdt ngifdi, sinh ra, la do p h i (ma) tao n § n . Ma d6'i vdi tre. l^y da't set nan h i n h mdt em be giCtng m i n h r b i dat vao b u n g ngifdi dan ba. V a th§' la ngiTdi dan ba do T r o n g vong m6t t h a n g dSu ti&n sau k h i sinh, mang t h a i . Trong vong ba ngay sau k h i diJa be s i n h san p h u va dxia be ra't d l bj cac ma ac t d i gSy hai. ra, ma se den de xem diJa be. N§u tha'y difa be vSn Vai chuc ngay d&u tidn goi la t h d i ky kham. K h i con gid'ng m i n h t h i ma se b^t d i . Th6' la be chet. Ngtrdi sSp het kham, t h ^ y t d i nha san p h u chuS'n bj cho san T h a i cd cku t h a n h ngiJ ph6 big'n: "Ba ngay (diJa be) phu m6t t h i i thuoc sSc ti3f r l cSy, giup d i n h kinh la con cua ma, bd'n ngay la con cua ngiTdi" - nghia la, nguyet t r d lai. Thu6'c sSc t r o n g mot cai noi. Trgn mifeng t r o n g ba ngay sau k h i dxia be sinh, di?a be cd thi chg't nbi phvi la chuoi. T r § n la chuoi lai bay di6u thu6'c, va t r d t h a n h d^y t d cho ma, n§'u dfe'n ngay t h i i t i f diJa mieng t r ^ u , cai d i n h va mSy bdng hoa, c6 tac dung be vhn sd'ng t h i no mdi la con cua ngifdi. Do do, ngifdi lam tang hieu \\ic cua thu6'c. Sang h6m sau, san p h u ta t i m each danh liia ma: dem ban ngay dda tre sa sinh dUWc lam le tAm nia. Con diJa tre t h i qua m6t n g h i cho mdt ngifdi nao do, di ma t i n nh^m rkng d\ia tre k h d n g phai la con cua me no. De danh lijfa ma, ngifdi thiJc bao vg. O dudi cku thang hay t r § n hien nha cd T h a i con dat cho dda be nhiJng cai t § n xa'u x i nhif dat nifdc th(Jm. M 6 t ba gia ISy nufdc do t § m cho diJa Trau, Cho, Ech, B§... K h i nghe t § n be xS'u nhif vfiy, tre. Ba cung chu^n b i sSn cai mang b § n g tre, dat t r o n g ma se khong bat be, v i cho la be cung xau x i n h i f cai mang cai dem c6, n^m dS't, dia db an va cai Itfcfc. TAm ten cua no. xong cho diia tre, ba b§' no, dat chkn noi len da't d mang tre, noi: "Gihm chkn Ign c6, gilim chkn len da't, D§' danh lifa ma, ngifdi Thai tien hanh n g h i t h d c h6m nay ngay lanh, nay Ivfcfc cua be, nay giXOng cua difcfc goi la tham k h u ^ n , liic diJa tre ba ngay tu6i va be". Rbi ba gia ra cho di!a tre cai lifcfc cung d6 an con dky thang. 23 22
  12. K h i dircrc ba ngay tu6i, diJa tre duTcfc dat I6n t r 6 n Vao dip nay, gia d i n h dita tre k h d n g bao gic; qu§n m6t cai sang (hay met). Cai sang dung difa nhe nhe. dang hiJcfng hoa ciing t h a n h6 menh ngu trong cai am Ngifcfi ta c&u kha'n, t h ^ m t h i : "Ba ngay la con cua ma, nho canh nha. Hifcfng hoa dat t r e n cai khay lam b i n g bon ngay la con cua ngtfdi; diJa tre nay con ai, d&'n t h a n cay chud'i. ma nhan la'y!". Mot ba gia hang xdm, chia dbng tien Tdc dda tre, cat ra, dat t r o n g la sen, tha t r o i theo ra, gia b6 dvfa cho ma de "mua" cua ma dda be cd cai dong nifdc chay, va, cung liic, ngLfcfi ta ndi Idi c^u ten xa'u ma ma che kh6ng b i t d i . "DtfOc" tien rbi, ma mong cho con ngUdi so'ng cuoc ddi thanh than, mat di. The' la dda be la con cua ngiTcfi. me nhvf dong n\idc t r o n g xanh. T r o n g n g h i thiJc tren, vi sao lai chon m6t ba gia, Rieng chdm tdc d thdp diJa tre t h i khong cat, ma mat ba gia hang xom, chSng ho hang gi vdi ngtfcfi me phai de lai. V i , thdp la nai ra vao cua khuSn (hbn). de diJa tre, lam "ngUdi mua"? Nguygn do thg' nay: Ngtfdi Sau do, diia tre difOc t l m goi bang nvfdc thieng va Thai bi&'t " t i n h " ma: ma kh6ng mua ban diing dSn bao bu6c sgi day thieng vao tay. gicf. Ti§u het tien, no cd the lai t d i bit tre d i . Cd k h i , tiS'c re, nd cung tdi doi lai diJa tre. Nd nhd mSt ngtfdi Chi sau nghi le nay, diia tre mdi thoat khoi vdng mua. V i the, nd se t i m den nha ba gia "mua" dda tre nguy hiem cua cai chet. Nd c h i c song hctn. Nd difcfc coi la ngiTdi thUc t h u . Va, tCr dd, nd mdi dixac nkm no cua nd. Ta't nhi§n, d nha ba gia, kifi'm ca dem cung ndi. k h d n g tha'y tre. Nd danh chju v^y. Muo'n tre hay an chdng Idn, luc nao cung ndi cUdi, Va, t r o n g n g h i thiJc t r e n , vi sao lai dung dvfa cai ngudi Thai deo vao ngtfdi tre mot vai thd" bua bao ve. sang? NgLTcfi ta khdng r u cho be ngu dau. NgUcfi ta Dd cd the la n h i l n g manh gia'y cd ghi n h i l n g dong chiJ sang say, lam dong tac tach cai vd (trau) ra khdi hat Pa-li, cuon lai, diit vao cai 6'ng chi nho. Qua mot n g h i (gao). V6 la thxi v6 dung, cd the con la t h d xau. Hat, thdc cua vj phap sU hay cua mot nha sU, dng a'y t r d la t i n h t u y , cai td't, cai can thi^'t. Con ngifdi, ngay tOf nen l i n h thieng, cd tac dung bao ve tre trifdc moi ma khdi d&u, phai la chiing sinh t h u ^ n t6't. ac. O mien t r u n g va nam Thai Lan, ngudi ta con cd Di?a tre dSy thang, ngirdi Thai lai t6 chiic le tham the lam cai h i n h duong vat nho, buoc vao mot soi day, khua'n ba mUcfi ngay - nham t r a n h cho nd cac loai ma rbi qua'n day quanh that liTng d\ia tre. K h i diia tre ac. Bon ma nay rat t h i c h chui vao tdc tre. V i vay, vao chay nhay chai dua, cai bua h i n h dUdng vat liic l i e , dip dky thang, fan d"au ti§n t r o n g dcfi, diia tre dtfOc tirng t i m g , t r o n g nhtf that. CiJ" t r o n g thay cai "con" c i t tdc. dang scf Sy la ma da khiep via k i n h hbn, chay xa. 24 25
  13. hifdng xa'u d§'n diJa be s^p ra ddi...Ngoai ra, ngifbi p h u d ngirdi C M n L a p nOf D a i 4 c k h i mang thai con nhibu di^u ca'm ky khac nhU: k h d n g difcfc cho ki§m vao bao (n§u khdng, diJa d x\i Chan Lap x\ia, tiic CSm-pu-chia ngay nay, k h i tre se bi dil'c), khdng difcfc dap tn?ng (neu kh6ng, diia vijfa s i n h con, ngvTdi san p h u Ifiy ccrtn nong iSn mu6'i, tre se bj mu), khdng dxigc t r b n g chubi (neu khdng, rbi ^p vao cufa m i n h . Sau 24 gicf, k h i n^m ccfm Ifin mu6'i diTdc bo ra, t h i , t h a t t h ^ n di6u, ngifdi san phu diJa tre se to d^u), k h 6 n g difdc gifi't ddng vat (neu CO the xud'ng s6ng \Am nhtf m6t t h i ^ u nOf, v6 tif... khbng, tre se quai d j ) , k h b n g dtfdc bdc v6 diia (cd the, di?a tre mdi cd tdc)..., k h d n g ngbi or bac cufa, khong Va r b i , ki tCf do, s i n h hoat t i n h due cua ngifcfi me che cui (n6u lam t r a i , s i n h ncf se khd), khdng ducfc mdi s i n h con lai tiep tuc b i n h thvfcfng nhvf kh6ng c6 gi§'t Icfn, r ^ n , ga va rubi, k h o n g dUcfc n h i n bdng m i n h chuyfen vijfa s i n h de vky. Theo ong Chu Dat Quan, s\i dvfdi nifdc, k h o n g dircfc di qua chb da x^y ra giet ngUdi tKan nha Nguyen c6ng can d Chan Lap vao cuoi the hoac cac con vat. ky X I I I , t h i p h u nvl x\i nay rS't da t i n h . Ho doi hoi nhieu ve sinh ly, va khong the " n h j n " . . . sU an n^m NhOTng dieu kieng ky t r e n cua ngifdi Dai-ac cung la vdi chbng t d i dem thi? 11 ke tOf sau ngay sinh con. di^u ki§ng ky ciia n g i f d i A n - b d n va ngudi Nitas (In-db-ne-xi-a). N^'u ngudi chbng hay vcf vi pham du d ngKisi Dai-4c chi mbt dieu t h i cung se xay ra bat hanh: diia tre hoac che't t r o n g bung me, hoac se bj tat nhvf nghoeo d ngiTcfi Dai-ac (In-do-ne-xi-a), t r o n g t h d i gian ngtfcfi CO, chan cong, mat lac... va CO chura, ca vo l a n chbng k h b n g dxigc chkm lura hoac g&n lura (vi sg d\ia con s i n h ra c6 v6't nham), T u y nhifen, "hau qua" k h d n g t o t cua viec vi pham khong dvtgc an hoa qua va uong m6t so db ub'ng (d&' nhiJng dieu ca'm ky cd the dirge khac phuc. Vf du, con khoi mac cac benh diTcfng r u b t ) , khbng dxxgc due ngifdi p h u n i l s^p sinh nd vhn cd the dan gui, dan 16 vao cay (vi neu lam vay, diJa con se bi mu), kh6ng chi^u, n6'u nhif cd mot p h u n i l khac lam hd n h i l n g difdc ban Sling, vat quan ao, c^m chubi dao hay goi thao tac d&u tiSn; va ngifdi chbng cd the lam vi&c ma hang, khong dxxgc qua'n song, may quanh ngiTbi, kh6ng le ra phai kieng ky "hb" vcf neu cd ngifdi khac t d i difcfc ddng d i n h v.v... Ngifbi chbng khdng difcfc lam giiip. K h i vg m i n h mang t h a i , ngifdi chbng v^n cd the tudng nha, khong diTcfc ghep van t h u y e n , khbng diTcfc giet mot con vat nao d&y, txic la v i n cd the "vi pham" dao hb. Ngifbi vcf kh6ng ducfc dan gui, dan chieu. Ta't di'feu kieng k y , ma k h d n g scf vg m i n h k h i sinh nd ca nhiJng dibu t r e n , neu khfing diCdc t r a n h , se cd anh k h d n g difgc "me t r d n con vudng", neu n h u gi&'t con vat 26 27
  14. r b i , ngUcfi c h b n g gia b6 c h a y d i ch6 khac mot lat, sau be l a 42 n g a y . T r o n g t h d i g i a n n a y p h a i l a m IS t§' k h i do quay trcT l a i , n d i : " L a n h i , ai gig't no t h e nay ?". diJa be r u n g rb'n, k h i d i i a be 12 n g a y va 42 n g a y tuoi. C h i cac t h a y te dac b i e t m d i dUcfc l a m cac n g h i thiJc Khong chi trifdc k h i sinh ma, ngay k h i sinh, di tiy ruTa n a y . Trong subt thdi g i a n t a y rUa, n g i f b i me t r a n h nhCfng b§'t t r S c , t h i k h o n g n h u f n g n g i f d i va ma k h o n g difcrc d e n d e n , chua. ca ngifcfi c h b n g deu phai tuan theo n h i i n g quy djnh c u t h e . M o t so q u y d i n h , c h u n g cho n h i e u dan toe cr V a o n g a y thxi b b n miTcfi h a i sau k h i r a dcfi, d i i a be In-do-ne-xi-a, nhiT: m d i ba d5 den lam mot loat dong n h a n difcfc I b i b a n p h i f d c ciia t h l y t e . D i i a be ducfc deo tac ma t h u a t de g i i i p viec s i n h ncr dtrgc n h a n h , gon: vao c h a n n h u f n g c h i e c v o n g c6 m a n g b u a phep. m d ta't ca h o m , t u , cura... c6 d t r o n g n h a , v i ng'u d o n g D&'n n g a y thi? 105, ngubi ta to chiic cho dita be kin, se can t r d sU s i n h nd. Cung vdi muc dich ay, "ngay l l ba t h a n g " . T h o n g thuTbng, vao d i p IS n a y dita \\Xdi dao p h a i diTcfc r i i t k h o i c h u o i , cac c6 gai p h a i thao be diXcfc d a t t e n . D b n g t h d i , n h i e u n g h i thiJc difcfc t i ^ ' n cac v o n g deo k h o i t a y , c h a n , c 6 . . . v a bo xoa tdc. h a n h d§ t r u y e n cho diJa be s\ic m a n h va g i i i p no k h o i moi tai hpa. d ngircri dan dao B a l i . Dbi vdi ngi/di Ba-li, k h i diJa be dSy t u d i , ngirdi ta lam m6t n g h i IS t r o n g t h e cho n o . H 6 m do, cha me, Ngifcri d a n dao Ba-H thxic h i e n n h i e u viec, g i i i p ngtfcfi ho h a n g m d i k h a c h , cac v u c 6 n g , n h a c c o n g den mijfng p h u n i l s i n h ncr di d a n g . M o t t r o n g n h i l n g viec mang vui. Nhan "sinh nhat" dau t i f i n , be dvfdc c a t toe, chi l a i h i e u qua n h a t la lay c h b i diifa n h i i n g n i f d c r b i treo d§' l a i m o t c h o m d t h o p . V a , c u n g c h i t d i h o m do, Tan p h i a t r & n m a t ngiXdi san p h u d a n g n a m sao cho tOrng ^ u t i 6 n d i i a be m d i difpc d a t c h a n x u o n g da't (trifdc g i o t nirdc n h o xubng diing mieng. Nhau ciia diia be ngay do, d i i a be l u o n difdc be hoac d a t t r e n g i i f d n g ) . dMc cat bang cat tre, nita, chit k h o n g cat bang dao N g i f d i t a c o n l a m n h i e u n g h i l i k h a c c i i n g t6 t i e n , te kim loai, sau do, diTcfc cho vao v6 qua dOfa, r b i dtrcJc than, n h l i m cau m o n g siic k h d e va b i n h a n cho diia boc b a n g ba m i a . N e u t r e la t r a i , t h i hoc do difdc c h o n be. of ben phai cufa ra vao, con neu tre la gai thi chbn ben trai. Tai cho chon n h a u , ngiTcfi t a d o t m o t dong O ngirdfi Gia-va lufa r b i diJng t a m m o t b a n t h d . Nghi thiic thanh me diidc tig'n h a n h vao n g a y thii Sau k h i d i i a be r a dcfi, t h i diJa be va, ca bo me no, b a y tfau t i e n cua t h a n g c6 t h a i t h i i b a y cua n g U d i p h u deu bj coi la b a n , can dxxac riJa s a c h . T h b i k y hi coi n i i v a c h i d a n h cho ngi;fdi s i n h c o n I a n d a u . K h i t i e n la ba'n ciia ngiTdi c h a la 3 ngay, ciia ngUcfi me va dita 29 28
  15. hanh nghi I I , gia c h i i mdi ba con ho hang t d i cung k h b n g ra sdm qua, d§' no ra ddi d l dang, n h a n h chdng. d u Sla-me-tan - biJa S n t h a n mSt - vdi m i n h . K h i khach Do cung la y mu6'n cua t h a n h A-la n h a n tijf". den d6ng du, tOf phong trong, n h i l n g ngtfcfi p h u ni3 Sau do, ngifcfi chbng cam con dao Idn tfdm xubng t r o n g nha bifng nhiJng bat ccfm trfing va ccfm t ^ m ngh& qua dCfa xanh dvfdi chan; r b i , gicf l&n, chem manh, bura ra mcfi. Ccfm danh cho ngiTcfi mang thai c6 cui dOfa ddi qua diifa. M o i ngifcfi thor phao, v6 tay v u i ve khi non, di/a chu6t, xoai chua, chu6'i xanh, du du xanh. thay qua dOfa buTa lam d6i: do la da'u h i ^ u bao trifdc Ngoai ra, ngifcfi ta con t r 6 n vao cdm m6t it mSm t6m cuoc s i n h nd sap t d i se dien ra d l dang. Se la diem cay va m6t c h i i t mkt mia. Ngifdi Gia-va cho rhng, neu khong tbt, neu ngifdi chbng phai chem den nhat t h i t ngifcfi phu nd c6 t h a i k h i a n ma cam thfiy cay t h i it hai mdi bura doi dirge qua difa. se s i n h con gai, con neu cam tha'y ngot, t h i at se sinh K h i d\ia be vOfa lot long me, ba dd v6 tay manh ba con t r a i . ran phia t r 6 n no de no chi sg m6t ikn t r o n g ddi t h o i . 6 n g b6' va ba me tiTcmg lai n ^ i cung vdi khach Sau nay, k h o n g c6 gi cd th§ lam no sg nUa. Sau k h i t r e n nhOtng chiec ghe cao. Ngi/cfi chbng d§' m i n h t r a n , dirge tam rura, diJa be dirge quan bang vay cua me. Vay con ngUcfi va de her vai va xoa tdc. Ca hai ngifcfi mac nay se la cai bua t h i e n g cho d\Ja tre t r o n g suot cu6c chiec sa-r6ng ma ho difcfc cha me cho vao ngay ciTdi. dcfi. Mbi k h i gap bat hanh hay dau 6'm, ngiTcfi Gia-va Khi tide sap bat d'au, mot 6ng th^y bifng chiec bat thircfng dat cai vay do dirdi goi n l m hoac phu l§n mat bang dbng dUng nUdc va may canh hoa di lai bSn hai k h i ngu. Nhau dirge ba dd boc vao mieng vai trang vg chbng, viy nvfdc vao ho, va doc Idi c^u kha'n: "Nhan sach se rbi cho vao m6t chiec b i n h de ngirdi b6' dem danh t h a n h A-la n h a n tOf, ta v^y ntfdc t h i d n g len hai ch6n. Neu la con t r a i , nhau dirge eh6n trirdc eufa nha vo chbng, cau hai ngUcfi con dan chau dd'ng. Do cung de k h i Idn dxia be se di ra ngoai, ncfi ma ca the gidi md ra trirdc mat no. Con neu la con gai, nhau dirge la iTdc mu£»n ciia t h a n h A-la n h a n tOf". chon ngay t r o n g san nha de diia be sau nay se t h a n h D&'n day, ngvTcfi p h u niJ diing l§n. 6 n g th^y la'y m6t ba chu k h i d i l^y chbng. sgi day Idn mau den bu6c quanh bung ngifcfi p h u n i l , rbi r u t tCf thSt lifng m i n h mbt con dao. 6 n g gia con V a i t r o c u a nhuTng o n g chiong dao l§n, rbi, bang m6t dong tac ch^c c h i n , 6ng difa con dao xuong cAt d\it sai day, 6ng vOfa ndi: " N h a n d nhieu dan tbe, ngirdi ta cho rang, k h i ngirdi vg danh t h a n h A-la nhan tOf, ta md difcfng cho difa tre d§' sinh nd, sif cd mat cua ngirdi chbng la ra't can thiet. no khSng n^m lau t r o n g bung me qua c h i n thang, cung Theo quan ni§m cua ngiTdi Gia-va (In-d6-n§-xi-a), cd 30 31
  16. mat ngifdi chbng, ngi/di vd se sinh nd d l hcTn, vi dxia ch&'t tai mbt ncfi k i n dao, de cho t d i cac kig'p sau, be muon ra nhanh di n h i n mat b6'. K h i ngudi vcf sinh nhiJng ngifdi dan ong nao la'y phai ngifdi p h u nxi tOfng nd ma ngifdi chbng k h o n g c6 nha, ngiTcfi ta thay bang bi ch&'t k h i dang mang thai kia se k h d n g gap phai mot cot g6 cao bang ngifcfi, dku cot c6 qua'n chiec khan t i n h canh tifcmg t i f ni3a. Ngifdi ta cung lay cai t h a i cua ngtfdi chbng. t r o n g bung ngifdi dan ba chet, b i mat chon c^n t h a n . De du'a tre ra ddi nhanh, cac ong chbng thubc ngUcfi Neu khbng, canh p h u t h i i y ma lay difcfc cai thai l y T6-rat-gia lay khan quS'n hi.y Ian vong quanh bung rbi t h i chiing se dung vao cac muc dich xa'u xa, tai hai. lai bay Fan thao ra. Ngifcfi ta con ban t§n, ban siing, Neu dxia tre sinh ra da chet tif t r o n g bung me, de mong sxX ra dcri cua dita tre difcfc nhanh, nhanh nhtf ngifdi M i l n xifa la'y vai boc qu^n t h i hai, hoac de t h i mui ten, hon dan bay vay. hai t r o n g quan tai (neu c6). Trong boc hay t r o n g quan d ngifdi Mi-nang-ka-bao, ngiTcfi chbng (va, noi chung, tai §iy difcfc dat kem theo mbt thoi s^t. Sau do, t r o n g nam gidi) khong diTcfc c6 mat k h i ngifcfi dan ba sinh k h i t i e n hanh le chbn cat dita be, ngifdi nha kha'n nd, vi nhif vay, se lam ngifcfi dan ba ngUcfng (ra't c6 t h ^ m cau "sat chifa mem n h u n , chd quay lai", de mong the day la anh hifdng ciia Hbi giao). Xifa kia, ngifcfi dieu ba't hanh % vinh viln khong tai d i i n db'i vdi Dai-ac C O tuc: sau k h i du'a tre ra ddi, phai t6 chitc ngurdi me va gia d i n h - txia nhxX sat, khbng bao gid san dau ngifcfi lam le te cac hbn ma khien cac ma d l mem n h u n ra ca. Db'i vdi ngifdi M i e n , neu ngifdi me diJa be difgc y§n -do la tuc hien te thay. b i chet luc con con dang nhd, ngifdi ta tS chxic mdt n g h i le goi la lep-bya. Lep-bya la hbn ngifdi, difdi dang K h o n g m a y me hoac con bi c h e t h i n h con bifdm. H 6 n me va hbn con bao gid cung c6 quan hg dac bi§t, va rang bubc, quy$n chat vdi nhau. K h b n g phai bao gicf sif sinh nor cua ngtfdi p h u n i l K h i ngifdi me c h i t , t\ic la k h i hbn cua ba ta khbng cung dien ra b i n h thifdng va thuSn Icfi. Co k h i dxia con t r i i ngu t r o n g t h a n xac nxia, t h i hbn a'y c6 thi tre ch§'t ngay t r o n g bung me. Co k h i ngifcfi me b i c h i t mang theo hbn dxia tre. Neu dieu nay xay ra, tiJc la t r o n g k h i mang t h a i . Co k h i ngifdi me lai sinh lien hbn cua dxia tre b i mang theo d i , dxia tre ta't khbng hai diJa con m6t liic... Ta't ca nhiJng dibu t r e n db'i vdi song noi. N g h i 11 lep-bya c h i n h nham tach hbn con n h i l u dan toe d Dong Nam A, la nhiJng diem xa'u, phai khoi hbn me. T i l n hanh n g h i 11 la mbt ngifdi dan ba giai quyet bang n h i l n g n g h i thdc dac biet. C O h i l u biet vb va'n d& nay. Ba ta l ^ m r ^ m kha'n vai Mbt k h i ngifcfi phu niJ dang mang thai ma bj chet, ba bai tKkn chu, r b i dat mbt cai gifcTng t r e n nen, ben ngifcfi Mien tien hanh p h u phep rbi chbn xac ngifcfi canh xac ngifdi me. Sau do, vOfa khua chan miia tay - 32 33
  17. mdi d&u con khoan t h a i , sau tSng dkn t d i miic ^ n T6-rat-gia goi t u c nay la Mo e-va nghIa la t r a n h dillu nhir di&n loan - ba vOfa ti§p t u c Kim rkm kMn nhilng da. cku t h i n chii hi hiim cua m i n h . Dat manh vai xu6'ng d ngifbi Su-dra va ngil&i Ve-si, sinh d6i khac gidi m&t gifcmg, r b i , b^ng nhiJng l&i thd'ng t h i ^ t , ba ta nai dxigc coi la ma-nak sa-lakh, nghia la a\X s i n h n d t b i n i van x i n hbn ngiTcfi me vOfa qua c6' dOfng mang hbn l6i, va n h i i n g diJa tre s i n h d6i dUtfc goi la kem-bar con d i theo va hay de cho hbn con d lai vdi thkn xac sa-lakh n g h l a ' l a n h i i n g diJa s i n h doi t b i l&i. Cach day cua no. Va, b^ng d6ng tac nhe nhang, ba ta nkng chifi'c k h b n g lau, sau k h i de s i n h d6i ba me ngtfdi Su-dra va khan tay lam b6 dd ISy h b n diia be, dUa c i n than dat Ve-si cung hai dxia con phai r b i ngay k h o i lang, ra l§n ngUc diia be. sbng ba thang t r o n g mbt t i i p Teu gan nghIa dia. H&'t ba thang, sau mbt cube l i tb' dac bi§t, ba me con mdi Trrfofng h g p s i n h d 6 i ducfc phep ve nha. Xvfa k i a , d tbc ngtfbi Su-dra va Ve-si con phb b i ^ n t u c lam 16 ctfdi cho hai di^a tre s i n h d6i Ngu&i T6-gat-gia coi vi6c sinh d6i la diem doc. Ngifcfi trifdc k h i chiing d&'n tubi t h a n h nien. ta cho r i n g , nhiJng dvJa tre sinh d6i khSng c h i la chung m6t dong mau, ma con chung m6t hcfi t h d , m6t (3 ngvfcri Ni-as, hai diia tre sinh dbi b i gifi't, va cha l i n h h b n . Neu la khac gidi, m6t dxia tre se la'y hbn me chung b i coi la nhi?ng ngvrbi t b i loi t r o n g subt mbt sb'ng cua di?a kia. V i vay, diJa y§u se bj giet ngay, con nam. C( ngvfcfi Dai-ac m i e n Tay, cap t r e sinh dbi cung diJa khoe diTcfc trao cho ho hang nubi. O ngtfdi Dai-^c, gidi dvfcfc coi la diem l a n h , con khac gidi, di^m diJ. n§u CO trvfcrng hcfp sinh dbi, t h i m6t trong hai dxia tre DiJa con trai trong trU&ng htfp sinh doi khac gidi se b i bo vao rOfng. N h i i n g ngifdi p h u nCt T6-rat gia ra't diicfc dem cho t u t r i f d n g nuoi de lam nb le. scf sinh dbi. K h i bi&'t c6 trifcfng hcfp sinh d6i of lang T r o n g quan niem ciia ngtfcfi Ba-li, cap s i n h dbi mbt bgn, ho lo scf dibu do se xiy ra vdi m i n h . tranh t r a i mot gai, la diem xa'u cho ca cong dong. Con hai vi§c de sinh d6i vao sang sdm mbt hom sSp de, ngiTbi diia tre sinh d6i cung gidi t h i lai la hien tOUng b i n h phu ni? cung ba dd ra sbng, ruTa t a i , ruTa tay, te nvfdc thifcfng. Trong trifcfng hcfp hai d\ia tre s i n h doi khac theo dong ch^y va n d i : " X i n diifng t 6 i phai de sinh gidi, d& t r a n h tai hoa cho xdm lang, phai tiS'n hanh dbi", r b i nem xub'ng song m6t chi§'c ao cu, m6t i t toe nghi 11 t^y uiS phi?c tap. K h i vijfa difcfc t i n cd s i n h doi va vai manh mong tay. Vfe nha, ngtfbi p h u n i l Ky phai an ng6 rang ngay dodi g&m, san nha, k h i an khSng khac gidi, dan lang danh mo bao ddng , dong t h b i cufa difgc dung tay ma c h i dung mi&ng; r b i khfing dutfc l&n cac dfen chua lap tiJc diTcfc ddng lai va dvfcfc treo la di nha hhng cHu thang, ma b i n g m b t cay g6. NgUbi bao cho moi ngifbi bibt la khbng diTcfc vao. K h d n g mbt 34 35
  18. n g h i thvic, m6t h6i 11 nao diftfc t i e n hanh, va toan b6 cu6c s6'ng cua lang xom h"au nhvf te ligt. 6 n g bo va ba ne - "nhiJng ngir&i mMc toi" - cung hai diJa tre s i n h doi khac gidi phai ra song or mot ncfi II kh6ng l i n h thi§ng nao do (nhvf nghia dia ch^ng han) t r o n g su6't 42 ngay. Sau th&i han bi "duoi" do, ho mdi dtfcfc t r d v1 nha, va dan lang t h i lam ngay 11 iiy ug'. T E N GOI D6'i vdi ngirdi Kha-si, stf sinh doi diTcfc coi la khong lanh, n h u quan niem cua nhieu dan toe khac. Nhifng, giai t h f c h cua ngiTdi Kha-si ve dieu do the hien quan Db'i vdi cac dan toe Dbng Nam A, viec dat ten cho dig'm r i e n g cua ho. NgiTcfi Kha-si cho r i n g chi c6 m6t diJa be mdi ra ddi chig'm v i t r i kha quan t r o n g va cd ba t6 d^u t i e n , goi la Kai-o-bg, va m6t 6ng to dau t i e n , y nghia Idn doi vdi cube song khbng chi cua Ma be goi la U - t h a V i a n g . V i the, tai mot thdi diem nha't ma con doi vdi ca gia d i n h dong toe. M6i dan tbe cd d i n h , chi cd the cd mot diJa tre - hoac t r a i , hoSc gai nhiJng kieng ky, nhiJng quy tac va nhiJng n g h i t h i i c - ra ddi ma t h o i . Sinh doi, ro rang la ba't b i n h thifcfng. rigng t r o n g viec dat ten cho t r e . Qua nhi3ng phong Do la ke't qua cua s\l trijfng phat cua than l i n h doi vdi tuc va nghi thite dat tgn, ta cd the phan nao tha'y h a n h v i xam pham luat tuc cong dbng cua mot t h a n h duoc nhving net sinh boat van hda cua tCfng tbc ngUbi, vi6n nao do t r o n g t h | t6c. S i n h doi m6t t r a i mdt gai ti^ng dan tbc. Cac phong tuc dat ten cf Dbng Nam A cang c»;e ky te hai hcfn v i di^u ay cd nghia la s\i 6 ra't khac nhau va da dang t r o n g tOfng dan tbc, tiifng ue' da dien ra ngay t r o n g long ngirdi me k h i ngtfdi me nhdm toe ngifdi. Difdi day, chung tbi chi gidi t h i g u mang t h a i : hai diia tre chung song vdi nhau, da ke't mot so n g h i thdc va each dat tgn cho tre scf sinh i t hon vdi nhau tiif trong long me. nhieu mang nhi3ng s^c t h a i doc dao. K h i che't, hai c6't cua nhving ngirdi sinh doi khdng diTcfc dat chung trong nghia dia cua c6ng dbng. Dat ten theo ten to tien. Db'i vdi ngifbi dan dao Sum-ba (In-d6-ng-xi-a), mbt dda be ra ddi la n i ^ m v u i khbng chi cua gia d i n h ma con cua ca lang. Nfgm vui khbng chi d chb cd them m6t t h a n h vien mdi cua gia d i n h va cua lang xdm, ma 37 36
  19. c o n d chb m 6 t n g i f d i t h a n qua c6' nao do cua gia d i n h Sau da'y, v i t\iky c t i n g t r d vb n g 6 i n h a ncfi be sinh da t a i s i n h , da n h a p h b n vao Ma be m d i r a dcfi. Bcri r a , l a m l i c i i n g t§' to t i e n , c&u m o n g t d t i e n b a n phudc vSy, vi6c dat tgn cho dda be la n g h i thiic it nhieu cho be. M o t c h i e c b a n tha'p t r e n d a t b a t n u d c va hai mang t i n h ma thuat. b a t rvTcfu difdc bay trong nha. V i thby cung nem m6t Li d a t t e n difcfc t i e n h a n h n g a y l i i c cat r6'n cho d i i a dbng bac t r l n g vao bat ntfdc rbi dung n h i l n g v6 dc be. Ba con ho hang, lang xom diTcfc m d i t d i dvf dd' t i e n d o a n t§n diJa be. M d i k h i goi r a m 6 t cai t & n ( t h o a t c h i t n g k i e n gicf p h u t dila be c6 t e n , n g h i a la trdr t h a n h d&u l a t g n cac vi t d n d i tiS'ng), th'ay l a i t h a m b t v6 ngtfdi thurc str. B a d5 lay m a n h rwia sac cat r6'n cho dc vao b a t nvfdc. Neu v6 dc nguTa t r o n g b a t nxidc thi be. M a u tuf v e t cat rcfi x u o n g . Khi do, m o t ngtfdi dai c a i t 6 n m a t h a y vCra goi t r d t h a n h t g n c h i n h thvJc c u a di§n CO t u d i cua d o n g ho Ian \\igt nhac ten nhiing Ma be. ngUdi da khua't. L u c v§'t cat ngufng chay m a u la l i i c T u y diJa be da c6 t e n , n h i i n g h a n g n g a y , m o i n g t r d i l i n h h b n v i t o t i e n vijfa dUcfc n h a c ten mdi nhap vao goi no bang ten goi t h i J t\i d a n h rieng cho con trai c d t h e d i t a be. V a cai t e n cua v i to t i e n do t r d t h a n h t§n goi c h i n h t h i t c cua no. va c o n gai. C h i nhOtng k h i t h a t c a n t h i e t , ngtfdi Li-su m d i goi t e n t h t f c cua d i i a be. T i m ten trong bat nitdrc. T e n xau, ten dep Ngifcfi phu ni? L i - s u (m6t t6c ngifcfi s o n g or vung Cung nhvr d a n tbc V i e t , nhieu dan toe khong goi Tarn giac v a n g ) thtrcrng s i n h de t r e n g i u d n g cua m i n h c o n t r e b a n g t e n that m a goi b a n g c a i t§n xa'u, de ma hay ben canh bep lufa. N g a y sau k h i diJa t r e ra dcfi, q u y che, k h o n g b a t c h i i n g d i . D d i v d i n g i f d i T6-rat-gia gia d i n h p h a i t h i t m o t con Icfn r b i m d i t h a y cving den dem t h i t con Ictn do c u n g v a i do v a t k h a c d i te, t a an (In-do-ne-xi-a), t r o n g sudt m d t t h a n g d a u sau k h i Ma th^n hp m e n h cua l a n g . Vijfa dang do te, t h ^ ciing c o n r a d d i , c h a me k h o n g d a t t e n cho c o n v i scf no bj vCfa k h a ' n : " N h d p h i i c l a n h cua n g a i m a c h i i n g t o i cd d m . Sau m d t t h a n g , k h i Ma c o n da c i t n g cap, c h a me th§m diia be mdi. Mong ngai cham nom xdm lang, mdi dat t e n cho con. Vao ky t r a n g thifcfng tii&n mdi dijfng d&' x a y r a c h u y e n gi k h d n g l a n h . M o n g n g a i ban d a t t 6 n , de c o n c h o n g I d n . K h i d a t t e n , ngiTdi T6-rat-gia phurdc cho d i i a be. C h i i n g t o i x i n n g a i cho di?a be cai c h o n cai t e n xSu de d a t cho c o n , v d i h y v o n g la n g h e t & n . X i n n g a i h a y p h u h 6 , cho n o c h o n g I d n n h i r qua tha'y cai t e n xa'u do, m a q u y se c h g , k h d n g b d t d i i a be difa t o , cho n o k h o e m a n h va s 6 n g lau". di. 38 39
  20. Ngifcfi Tay, N u n g , chifa dat t6n ngay cho dvJa be meo, Ga: ngay con ga... Do do, cac chu be ngUdi La-hu mdi sinh. Cha me thtfcfng goi con b^ng t§n cac con thirdng CO n h t t n g ten hoan e h i n h n h u sau: Ca U i , Ca vat quen thu6c nhiT con chd, con meo hoac n h i i n g t&n Leh hoac Ca Sao, Ca Hp§u, Ca H p u i , Ca Va... Con t§n chung nhif con t r a i , con gai...Chi den k h i con trtTorng cac e6 be se la Na U i , Na Leh hoac Na Sao, Na Hpfiu... thanh, cha me mdi lam 11 dat tSn. Cha me chon sSn K h i hai vcf chbng cd eon t h i ten cua hai ngtfdi lap tiie m6t so t ^ n cho con rbi mdi t h ^ y cung t d i lam l i chon difc;c goi theo ten diJa con d&u t i e n . V i du, diJa con c6 ten. V j th'ay cung lam l i trifdc ban t h d gia t i e n foi t§n la Ca U i , t h i bd, me dtfcfc goi la bd Ca U i , me Ca gieo ba dong bac t r a n g . Ba dong bac rai xudng ma hai U i . K h i cd diia chau dau tien, ten cua ong va ba lai dbng ngufa m6t dong xa'p la to tiSn da cha'p nhan cai dd'i theo ten chau. V i du difa chau sinh ra cd ten la t§n da dvcgc chon. N h i r dan tdc Viet va mdt so dan Na Leh t h i ten ong, ba se la: O n g Na Leh, ba Na t6c khac d Dong Nam A, ngudi Tay, N u n g t r a n h dat Leh... Cach goi ten nhtf vay giiip biet dtfgc ngtfdi nao ten con t r u n g vdi tfen ong ba, to tien, chii bac, anh em ho hang ndi ngoai g^n gui. do thudc dong tdc nao. Cung vdi muc dich "Ghi n h d dong tdc", mot so dan T e n cha, ten con toe lai dat t§n con mang mot phan ten cha. V i du nhtf ngtfdi A-Kha d Lao va Thai Lan: neu ten cua Ra't nhi"gu dan t6c d Dong Nam A, dac bi§t la cac ngtfdi cha la Byeu Seh t h i tig'ng d&u cua ten con la dan tdc nho, k h d n g c6 ho. M6i ngtfdi chi c6 mot cai Seh. Do do, eon eua ong Byeu Seh cd the se la Seh tSn. Cai t§n do lai dvcac ghep vao mot tCr chung chi Tab, Seh Peu hay Seh Sao... gidi t i n h ciia diJa be. Dudi day la each dat ten nhif vay cua ngtfdi La-hu (d Lao, Thai Lan...). Sau k h i dda Con ddi vdi ngifdi M i e n (My-an-ma), tu: liic mdi lot be ra ddi, vao mot ngay cua d^u tii&n t r a n g , b6' me long cho t d i 12 tuo'i, tre dtfde goi ten gan vdi ten cha. mdi nhCTng ngudi c6 tuoi den dat t§n cho con m i n h . Nura d&u ten goi theo thiJ ttf t r o n g nha: Kao - con trai Neu be la t r a i t h i t i e n g dku la Ca (con t r a i ) , con la d&u, Kai - eon t r a i thiJ hai, San - eon t r a i thiJ ba, gai t h i tig'ng d^u la Na (con gai). Ti§ng thii hai ciia Su - eon t r a i thti" ttf, U - con t r a i th\i nam; Mai - con t§n difcfc chon theo nhi'Su each: hoac theo thit t\X con gai d^u, Nai - con gai t h d hai, Fam - con gai thU- ba, cai t r o n g nha U i : ca, Leh: l i t . . . ; hoac theo t h d i gian Fai - con gai thxi ttf, Man - con gai t h i i nam. Ntfa sau la ten thtfc eua ngtfdi cha. K h i dtJa be trai dtfdc lue diJa be ra ddi: Sao: sang, Hp§u: td'i; hoac theo t§n 12 tudi, cha me mdi lam 11 dat ten c h i n h cho eon. goi cua ngay s i n h : H p u i : ngay eon cho, Va: ngay con 40 41
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học