Xem mẫu
- DI SẢN VĂN HÓA NGHIÊN CỨU, BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN KHẢO CỔ HỌC Ở HỘI AN: THÀNH TỰU, THÁCH THỨC VÀ TRIỂN VỌNG LÂM THỊ MỸ DUNG ĐOÀN VĂN LUÂN Tóm tắt Hội An nằm ở lưu vực sông Thu Bồn, là nơi tập trung đậm đặc nhất các di tích văn hóa Sa Huỳnh (được biết cho tới nay). Các di tích khảo cổ học Tiền, Sơ sử ở Hội An có giá trị nổi bật về quá trình liên tục (kế thừa và phát triển) văn hóa, chứng tỏ mảnh đất này hội tụ đầy đủ các điều kiện thiên thời - địa lợi - nhân hòa và có những chuyển biến bước ngoặt về chính trị, tư tưởng,… trong suốt mấy ngàn năm (từ cách đây 3.500 năm đến hiện nay). Các di sản khảo cổ học ở Hội An đã và đang được quản lý một cách bài bản, đúng luật và thực sự đã phát huy giá trị qua hệ thống bảo tàng tổng hợp và chuyên đề ngay trong di sản phố cổ, qua các hoạt động lễ hội hay hoạt động văn hóa lồng ghép vật thể với phi vật thể. Có thể nói, Hội An là một điển hình về sử dụng giá trị của quá khứ cho phát triển hiện tại và tương lai. Tuy nhiên, giống như nhiều đô thị du lịch khác trên thế giới cũng như Việt Nam, các di sản khảo cổ học ở Hội An đang đối mặt với rất nhiều thách thức và nguy cơ từ đô thị hóa, gia tăng dân số, quá tải du lịch, toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu,… đòi hỏi cần tiếp tục nghiên cứu, đưa ra những giải pháp tiên tiến khả thi trong việc bảo vệ và phát huy giá trị của những tài nguyên “không tái tạo” này. Từ khóa: Di sản khảo cổ học, tài nguyên văn hóa, bảo tồn phát huy, Hội An Abstract Hoi An is located in the Thu Bon river basin, which has the most condensed concentration of Sa Huynh cultural relics (up to present). Archaeological vestiges of pre-history and early history in Hoi An have a remarkable value on the continuous process (inheriting and developing) of culture, proving that this land has full converges of conditions and making significant changes in politics, ideology,... during thousands of years (from 3,500 years ago to present). The archaeological heritages in Hoi An have been methodically and legally managed and really promoted their values through the system of integrated and thematic museums right in the heritage of the old town, through festival activities or cultural activities that integrate tangible objects with intangible objects. It can be said that Hoi An is a typical example of using the value of the past for present and future development. However, like many other tourist cities in the world as well as in Vietnam, the archaeological heritage in Hoi An has been facing many challenges and risks from urbanization, population growth, globalization and overloaded tourism, climate change, etc. It requires further research and proposals of feasible advanced solutions to protect and promote the value of these “non-renewable” resources. Keywords: Archaeological heritage, cultural resources, conservation, promotion, Hoi An 1. Quá trình nghiên cứu di sản khảo cổ học với những cuộc khảo sát toàn diện khu vực nội ở Hội An thị và ngoại thị đô thị cổ của Trung tâm Nghiên V iệc nghiên cứu khảo cổ học (KCH) ở cứu liên văn hóa lịch sử, Khoa Lịch sử, Trường Hội An, đặc biệt là các di tích Tiền, Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Trường Đại Sơ sử thật sự bắt đầu từ năm 1989 học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Số 30 (Tháng 12 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 5
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Quốc gia Hà Nội) phối hợp cùng Ban Quản nút quan trọng trong giao thương, giao lưu và lý di tích Hội An. Từ đó đến nay, việc nghiên cho thấy những chứng cứ chứng minh sự nối cứu KCH vẫn được duy trì lúc liên tục, lúc ngắt tiếp giữa Sa Huỳnh - Lâm Ấp - Champa. quãng. Kết quả nghiên cứu KCH Hội An đóng Văn hóa Sa Huỳnh ở Hội An có hai giai đoạn góp đáng kể vào việc xây dựng hồ sơ đệ trình đều thuộc thời kỳ muộn và thời kỳ kết thúc ghi danh di sản thế giới UNESCO và luôn được của nền văn hóa này. Nhóm muộn gồm những phát huy giá trị trong đời sống hiện nay dưới địa điểm mộ chum giai đoạn phát triển của các hình thức trưng bày bảo tàng, du lịch văn văn hoá Sa Huỳnh, với loại quan tài gốm, chủ hóa… Những nghiên cứu KCH ở Hội An luôn là đạo là chum hình trụ có kích thước lớn, đồ tuỳ sự kết hợp hài hòa và chặt chẽ, bình đẳng giữa táng có công cụ sắt, trang sức bằng thuỷ tinh, Trung ương và địa phương. Từ những cuộc mã não. Loại hình mộ đất vẫn được thực hành nghiên cứu này, đội ngũ cán bộ KCH, dân tộc bên cạnh mộ chum, trong nhiều địa điểm đã học và bảo tàng học Hội An được hình thành xuất hiện đồ đồng (gương, lục lạc, đồ đựng, và lớn mạnh không ngừng. đồ dùng) có nguồn gốc từ Trung Hoa (Hán), Kết quả khai quật và nghiên cứu cho thấy bắt đầu xuất hiện một số loại hình và trang trí tại Hội An một diễn trình văn hóa khảo cổ của gốm và kim loại xem ra chịu ảnh hưởng của các thời kỳ lịch sử như sau: Từ cách đây 3.500 Hán như dao sắt có chuôi hình vành khăn kiểu năm (văn hóa Tiền Sa Huỳnh); từ cách đây Tây Hán, qua đồng, qua sắt, bát có chân trổ lỗ 2.300 năm đến cuối thế kỷ I TCN (văn hóa Sa tam giác kiểu “đậu” ở Động Cườm… Những Huỳnh); thời kỳ Quận Nhật Nam; thời kỳ Lâm địa điểm điển hình: An Bang, Hậu Xá, (tương Ấp; thời kỳ Champa. đương với các địa điểm như Bình Yên, Gò Dừa, 1.1. Thời kỳ Tiền Sa Huỳnh - Sa Huỳnh Lai Nghi, Tiên Lãnh, Đại Lãnh, Động Cườm,… ở Dấu tích Tiền Sa Huỳnh ở Hội An được phát các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định). hiện tại Bãi Ông, được đào thám sát tháng Nhóm muộn nhất thuộc giai đoạn kết thúc của 3/1999 và khai quật tháng 6/2000. Địa điểm văn hoá Sa Huỳnh và kéo dài tới những thế kỷ nằm tại cồn cát trong, sát núi, phía sau khu đầu Công nguyên. Chum mai táng nhiều loại vực Lăng Ông - Bãi Ông - Hòn Lao Chàm, có hình. Đồ tuỳ táng bằng sắt và bằng đồng, đồ diện phân bố rộng, bao phủ phần lớn diện tích trang sức bằng mã não, thủy tinh, vàng. Bộ đồ của cồn cát trong, nằm kẹp giữa hai khe nước. tuỳ táng này vẫn tiếp tục phản ánh quan hệ Di vật Bãi Ông điển hình cho giai đoạn Long giao lưu văn hoá mạnh mẽ với bên ngoài như Thạnh tìm thấy cả trên đất liền và trên các đảo. Trung Hoa và Ấn Độ. Sưu tập hiện vật Hậu Xá II Điều này cho thấy mối liên quan chặt chẽ giữa cho thấy ở Hội An có những cộng đồng cư dân các cộng đồng cư dân từ cách đây trên 3.000 thuộc thời kỳ kết thúc của văn hóa Sa Huỳnh. năm. Di tích đã được khoanh vùng bảo vệ, Hội An nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn, lưu vực nhưng trên thực tế đã bị phá hủy khá nhiều do sông này cùng các chi lưu là nơi tập trung đậm các yếu tố tự nhiên cũng như xã hội. đặc nhất các di tích văn hóa Sa Huỳnh (được Các di tích và di vật văn hóa Sa Huỳnh ở Hội biết cho tới nay) và có thể xác định những cụm An được phát hiện khá muộn so với nhiều địa di tích lớn tại vùng thượng lưu, trung lưu và hạ bàn khác, từ 1989. Bên cạnh những nét chung, lưu các sông Thu Bồn, sông Vu Gia. Điển hình có nhiều điểm riêng, độc đáo, đó là tính chất là cụm từ Hội An đến Điện Bàn với những khu giao lưu, giao thương mạnh mẽ thể hiện qua mộ chum lớn Hậu Xá I, Hậu Xá II, An Bang, Lai sự hiện diện của các cộng đồng cư dân giàu Nghi; cụm Gò Mả Vôi - Gò Miếu Ông - Thôn có của lãnh địa Sa Huỳnh ở lưu vực sông Thu Tư; Gò Dừa… ở Duy Xuyên; cụm di tích tại các Bồn, sinh sống và buôn bán tại những điểm huyện Đại Lộc, Tiên Phước; cụm di tích huyện 6 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA Hiệp Đức… Đặc biệt là những khu mộ địa giàu hóa dày từ 0,5m đến 1m. Về thời gian, có thể có của những cộng đồng thu gom sản vật núi tương đương với lớp dưới Trà Kiệu khai quật rừng Quế Lộc, Đại Lãnh, Bình An, Gò Đình,… năm 1990 hay lớp dưới cùng, lớp dưới và bắt hay khu mộ địa của cộng đồng thương nhân đầu chuyển sang lớp trên ở hố khai quật Trà Lai Nghi, Hậu Xá… cửa sông ven biển. Trong Kiệu của đoàn công tác Việt - Anh - Nhật. Niên số đó có cụm mộ chum Cẩm Hà (Hội An) và đại chung của sưu tập gốm Hồ Điều Hòa từ thế Lai Nghi (Điện Bàn), những khu mộ địa giàu kỷ I đến thế kỷ IV, V CN. có nhất có nhiều khả năng là của cộng đồng Dấu tích cư trú Champa sớm phân bố liền thương nhân Sa Huỳnh buôn bán tại cảng thị kề khu mộ địa văn hoá Sa Huỳnh Hậu Xá. Các sơ khai tiền thân của Đại Chiêm Hải khẩu Lâm nhà địa chất của Đoàn 206 đã xác định, cách Ấp Phố sau này, với các đồ tùy táng đồ nghi đây 2.000 năm địa điểm này là vùng đầm phá. lễ bằng đồng như gương, đỉnh, chậu, bát,… Những hiện vật khảo cổ và những vết tích sinh mang phong cách đồ đồng hậu kỳ Tây Hán, hoạt của người xưa nằm trên trầm tích sông sơ kỳ Đông Hán và những hàng hóa có nguồn biển. Đại diện cho thời kỳ sớm này là di chỉ Hậu gốc từ Ấn Độ [2, tr.80-83]. Xá I. Đây là địa điểm cư trú có thời gian tồn tại Những cộng đồng cư dân Sa Huỳnh lưu kéo dài và có thể xác định quá trình văn hoá vực sông Thu Bồn chắc chắn đóng góp nguồn phát triển liên tục từ sớm đến phát triển của lực đáng kể vào sự hình thành của tiểu quốc Champa, những tích tụ văn hoá - dấu tích của Lâm Ấp từ những thế kỷ đầu Công nguyên và người cổ còn nguyên vẹn. Tầng văn hoá dưới Amaravati với kinh thành Simhapura từ thế kỷ dày 1,1m (từ độ sâu 1,2m đến 2,3m), tầng văn IV, V trở về sau. hoá trên dày 0,6m (từ độ sâu 0,6m đến 1,2m). 1.2. Thời kỳ Lâm Ấp Champa Cụm gốm gồm 3 hiện vật gốm xám mốc lồng * Những dấu tích khảo cổ học từ thế kỷ I, II CN vào nhau: 01 nồi gốm nhỏ ở trong cùng; bên trở về sau ngoài là đồ gốm hình cái cối hay chuông có lỗ tròn thủng ở đáy; ngoài cùng là nồi gốm giống Trong quá trình thi công Dự án Tu bổ tôn tạo với nồi gốm trong cùng nhưng lớn hơn, nằm di tích Lai Viễn Kiều năm 2006 ở địa điểm Chùa sát sinh thổ. Cầu, trong khi thi công hồ điều hòa, người ta đã phát hiện một vò gốm tương đối nguyên * Những dấu tích khảo cổ học từ thế kỷ III, IV vẹn cũng như rất nhiều mảnh gốm thuộc loại CN trở về sau hình vò, nồi, hũ, nắp,… và xương thô, hơi thô, Ruộng Đồng Cao trước thuộc Khu vực I, mịn, hoa văn trang trí khá đa dạng. Trong đó phường Cẩm Phô (xưa là xóm Hậu Xá, làng có 01 bình hình trứng khá nguyên vẹn, kích Thanh Hà), hiện thuộc khối Lâm Sa, phường thước rất lớn (lớn nhất cho tới nay trong số Cẩm Phô, thành phố Hội An. Tọa độ của di tích bình hình trứng đã phát hiện ở miền Trung 15°52’59.35’’ Bắc và 108°19’08.21’’ Đông, cao Việt Nam), nhiều mảnh miệng, thân và đáy của 5m so với mực nước biển. Di tích được phát một số cá thể bình hình trứng khác. Ngoài ra hiện năm 1998, thám sát và khai quật các năm còn có những mảnh nồi, vò, bình,... gốm thuộc 1999 và 2009, xác định di tích cư trú Champa loại gốm mịn và thô, trang trí văn in ô vuông, dạng các cụm ven sông, niên đại thế kỷ III, IV văn khắc chìm hình vòng tròn bao quanh vai CN. Di tích nằm trong khu vực có nhiều địa và hoa văn hình cánh sen, hình con vật (có điểm mộ chum văn hóa Sa Huỳnh và cư trú giai thể là hình con voi)… Dựa vào ảnh chụp hiện đoạn Lâm Ấp, Champa. Qua ba lần khai quật trường phát hiện và số lượng mảnh, số lượng và thám sát, có thể thấy, trên sườn nam của cá thể gốm, chúng tôi cho rằng, tại khu vực Ruộng Đồng Cao lệch về phía đông có những Chùa Cầu có 01 di chỉ Champa sớm, tầng văn tích tụ dấu tích văn hóa cổ tập trung thành Số 30 (Tháng 12 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 7
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU từng đám, kiểu sinh hoạt hay cư trú ven dòng chuỗi Indopacific, gốm Đường,... cho thấy Bãi chảy của các nhóm cư dân từ sau thế kỷ III. Làng còn là một thương cảng trên con đường Khu vực này đã bị san ủi làm cơ sở hạ tầng buôn bán Trung Quốc - Đông Nam Á - Tây Á. cho khu dân cư mới. Hậu quả của đô thị hóa Dựa trên tổ hợp loại hình gốm Champa, đã làm cho hầu hết các dấu tích văn hóa cổ đã gốm men thời Đường, gốm Islam và đặc biệt bị xúc ủi, di chỉ nay chỉ còn lại tên trong danh là các hạt chuỗi thủy tinh Indopacific và thủy mục và bản đồ KCH. Khảo sát những ụ đất do tinh Tây Á, các nhà KCH trong cả bốn lần khai máy xúc hất lên, đoàn khai quật năm 2018 đã quật đã xác định niên đại thế kỷ IX, X cho di thu nhặt được nhiều đồ gốm, bán sứ, đất nung tích Bãi Làng. có niên đại kéo dài từ thế kỷ I, II đến thế kỷ IX, * Các dấu tích đền tháp và điêu khắc Champa X. Đáng chú ý là sự phát hiện một số mảnh Ngoài những dấu tích cư trú, bến cảng, ở bình hình trứng, loại hình gốm tiêu biểu cho khu vực Hội An còn có nhiều dấu tích kiến trúc, tầng văn hóa sớm nhất, niên đại thế kỷ I, II ở Gò điêu khắc có niên đại từ thế kỷ VII đến thế kỷ Cấm, Trà Kiệu (huyện Duy Xuyên). Di chỉ Ruộng XII và một loạt những giếng Champa được xác Đồng Cao nằm sát Hậu Xá I là nơi tìm thấy dấu định có liên quan đến những hoạt động của tích văn hóa diễn biến liên tục trong suốt thiên Lâm Ấp Phố, một trung tâm thương mại quan niên kỷ I CN. trọng của vương quốc Champa giai đoạn Lâm Di tích và di vật từ thế kỷ I, II đến thế kỷ VIII, Ấp và giai đoạn Champa. IX tại Hồ Điều Hòa (Chùa Cầu), Hậu Xá, Trảng Khu vực Hội An, từ những năm 90 của thế Sỏi,… chứng minh tại khu vực Hội An có diễn kỷ XX, bắt đầu được biết đến như là địa bàn trình lịch sử văn hóa tương đương, tương đồng phân bố dày đặc các di tích cư trú và mộ táng với khu vực Trà Kiệu và cả hai khu vực này có (làng - bến chợ ven sông, làng cư trú, nơi thờ những mối quan hệ tương hỗ với nhau, làm tự, nghĩa địa,… thời kỳ từ thế kỷ III TCN đến thế cơ sở vững chắc cho một dạng tiền nhà nước kỷ VII - X. Có một quy luật phổ biến là những (lãnh địa) thời Sa Huỳnh và nhà nước sớm thời di tích Champa sớm thường phân bố ngay Lâm Ấp - Champa. trên những di tích văn hoá Sa Huỳnh muộn. * Những dấu tích khảo cổ học từ thế kỷ IX, X Các địa điểm phân bố chủ yếu trên dải cồn cát trở về sau Cẩm Hà, cồn này có nguồn gốc tích tụ sông - Địa điểm KCH Bãi Làng trên đảo Cù Lao biển, cao 2m - 3m, phân bố dọc sông Thu Bồn Chàm được phát hiện trong đợt điều tra KCH và đã bị dòng Thu Bồn đào khoét, phá huỷ và năm 1993, được tiến hành khai quật bốn chia cắt nên chỉ còn lại những chỏm sót. Theo lần trong các năm 1998, 1999, 2017 và 2018, những nghiên cứu địa chất, địa mạo, tuổi của phát hiện nhiều gốm sứ Trung Hoa từ các lò bề mặt này có niên đại từ 2.000 đến 4.000 năm. Trường Sa, Việt Châu, Quảng Đông và các di Đa số các di tích có tầng văn hoá phát triển liên vật gốm sứ, hạt chuỗi, thủy tinh có nguồn gốc tục qua nhiều thế kỷ, bao trùm suốt giai đoạn Tây Á, Trung Cận Đông… Bên cạnh đó là một hình thành (nửa đầu thiên niên kỷ I) và cực số lượng lớn các loại hình đồ gốm vật dụng thịnh của vương quốc Champa (thế kỷ VII - X). thường ngày như nồi, bát, cốc, bình, hạt chuỗi Như vậy, về tính chất, đây là những di tích giai thủy tinh sản xuất tại chỗ... trong tầng văn đoạn Lâm Ấp và Champa. Hội An, với tính chất hóa, cho thấy Bãi Làng là một khu cư trú của cửa ngõ giao lưu sông biển, đã là nơi tiếp xúc người Champa. Bên cạnh đó, những sản phẩm văn hoá mạnh mẽ và cũng là nơi tiếp thu, thâu mang đặc trưng của con đường buôn bán trên nhận đầu tiên nhiều yếu tố văn hoá ngoại sinh. Biển Đông như gốm Islam, thủy tinh Islam, hạt Chính những điều này đã làm cho văn hoá Sa 8 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA Huỳnh và văn hoá Champa sớm ở Hội An có theo chiều thời gian, giá trị của tài nguyên di tính tiên phong, đổi mới mạnh mẽ và sâu rộng. sản KCH gồm giá trị quá khứ, giá trị hiện tại và Những nhóm di tích Champa giai đoạn Lâm giá trị tương lai; theo nguồn gốc và tính chất, Ấp và Champa ở khu vực Hội An có mối liên giá trị của tài nguyên di sản KCH gồm giá trị tự quan mật thiết với nhóm di tích cùng thời ở thân được kế thừa, giá trị tái tạo, giá trị sáng vùng Duy Xuyên, đặc biệt là Trà Kiệu, tạo thành tạo của cộng đồng chủ nhân hay sở hữu di một khu vực văn hoá - kinh tế - chính trị có quy sản và giá trị chia sẻ/với các cộng đồng khác. mô lớn và quan trọng ở hạ lưu sông Thu Bồn Di sản KCH không chỉ là di sản vật thể mà còn trong những thế kỷ đầu Công nguyên. Sự có chứa đựng khía cạnh phi vật thể, bao gồm mặt của những di tích này càng củng cố thêm những giá trị tinh thần và biểu tượng, những vị trí quan trọng của lưu vực sông Thu Bồn câu chuyện và ký ức, những kỹ thuật, kỹ năng những thế kỷ trước và sau Công nguyên cũng bí truyền, những tri thức dân gian, những dấu như giúp khẳng định chắc chắn hơn Trà Kiệu là ấn có thể cả tích cực và tiêu cực của quá trình trung tâm hành chính - chính trị của Champa lịch sử, chính sách văn hóa của mỗi thời kỳ, mỗi thời kỳ Lâm Ấp. cộng đồng dân cư. Như vậy, việc đánh giá giá 2. Giá trị của các di sản/tài nguyên văn hóa trị di sản KCH để từ đó đưa ra chiến lược bảo khảo cổ học ở Hội An tồn, sử dụng và phát huy sẽ cần đề cập tới cả hai khía cạnh vật thể và phi vật thể [3]. Mỗi di tích KCH dù dưới đất, trên mặt đất hay dưới nước đều là sở hữu của nhà nước và Các di tích KCH Tiền, Sơ sử ở Hội An, khu được bảo vệ theo Luật Di sản nước CHXHCN vực hạ lưu sông Thu Bồn, có giá trị nổi bật về Việt Nam. Việc nghiên cứu để bảo vệ và phát quá trình liên tục (kế thừa và phát triển) văn huy giá trị của những tài nguyên “không tái hóa. Điều này chứng tỏ mảnh đất này hội tụ tạo” này là nhiệm vụ và trách nhiệm của tất đầy đủ các điều kiện thiên thời - địa lợi - nhân cả các bên liên quan: Người quản lý - người hòa, và có những chuyển biến bước ngoặt về nghiên cứu khoa học - cộng đồng cư dân sở chính trị, tư tưởng,… từ cách đây 3.500 năm hữu/sống tại nơi có di sản và cộng đồng cư đến hiện nay. Những di sản KCH cho thấy khả dân thụ hưởng di sản. Trong đó, người quản lý năng thích ứng bằng những phương thức/ có vai trò quan trọng trong hoạch định và triển mô hình mưu sinh đa dạng với những điều khai chính sách, điều luật, giải pháp ở tầm vĩ kiện tự nhiên và môi trường sinh thái, những mô đến vi mô. Người nghiên cứu có vai trò cộng đồng cư dân Sa Huỳnh Champa ở đây quyết định trong xác định trữ lượng, phân loại đã mở rộng mạng lưới quan hệ trao đổi nội loại hình, đánh giá giá trị, dự báo tiềm năng, rủi vùng, liên vùng và quốc tế, gia tăng mức độ ro, thách thức và đưa ra những mô hình khả thi ứng dụng và sản xuất công cụ, vũ khí kim loại bảo tồn và phát huy giá trị các tài nguyên KCH. và phát triển nông nghiệp (trồng lúa nước) để Cộng đồng cư dân có vai trò mang tính sống đạt được những thành tựu to lớn tạo ra những còn đối với bảo tồn, giữ gìn và phát huy giá trị. chuyển biến sâu sắc trong đời sống kinh tế, Không có sự tham gia một cách có ý thức của xã hội. Những di sản KCH ở lưu vực sông Thu cộng đồng cư dân, không di sản nào có thể giữ Bồn, đặc biệt là vùng hạ lưu, cho thấy rõ quá được và sử dụng được trong đời sống đương trình chuyển biến trong cả hạ tầng cơ sở và đại. Các chính sách về văn hóa và luật văn hóa thượng tầng kiến trúc của những nhà nước Việt Nam đều nhấn mạnh đến vị trí, vai trò và ven biển được thành lập dựa trên những trung sự tham gia của cộng đồng như những yếu tố tâm buôn bán chợ thường tọa lạc ở cửa những tiên quyết đảm bảo sự thành công của công hệ thống sông chính và duy trì mối quan hệ cuộc bảo tồn. Nếu coi di sản là tài nguyên thì chặt chẽ với những làng trên thượng nguồn, Số 30 (Tháng 12 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 9
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU đóng vai trò những điểm thu thập/mua bán 3. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản khảo cổ sản phẩm rừng núi với miền xuôi. Những di vật học ở Hội An và di tích khảo cổ Sa Huỳnh Champa ở lưu vực 3.1. Kết quả và thành tựu sông Thu Bồn mang những giá trị tiêu biểu, Nghiên cứu đi liền với bảo tồn và phát giúp chúng ta hình dung về một cơ cấu kinh tế huy giá trị, sau những phát hiện KCH, giúp đa ngành, đa lĩnh vực theo thế chân vạc, trong điểm danh tên Hội An như một địa chỉ quan đó nông nghiệp và thủ công nghiệp đóng vai trọng trên bản đồ những di tích KCH Tiền, Sơ trò nền tảng, đảm bảo “an ninh lương thực” sử Champa Đại Việt. Một số bảo tàng đã được trong khi thương mại đường sông và đường thành lập ngay trên những tuyến du lịch quan dài trên biển tạo ra những thặng dư vật chất trọng của đô thị cổ, tạo thành những điểm duy trì và thúc đẩy những khía cạnh đời sống tham quan quan trọng trên chuỗi các điểm tôn giáo phát triển, mà chứng cứ là những khu du lịch tham quan phố cổ. Số lượng bảo tàng mộ địa rộng lớn với những chum quan tài kích trưng bày các loại hình di vật KCH và văn hóa thước lớn, đồ tùy táng phong phú, giàu có thời ngày càng gia tăng giúp người tham quan có Sa Huỳnh và thành lũy, đền tháp và điêu khắc lựa chọn vừa rộng và vừa chuyên sâu những Phật giáo và Hidu giáo thời Champa [2]. chủ đề mình quan tâm. Hiện nay, Trung tâm Tóm lại, giá trị tài nguyên văn hóa KCH Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An (mà Hội An bao gồm những khía cạnh khác nhau tiền thân là Ban Quản lý Di tích Hội An) đang từ vật thể, những di tích và di vật KCH từ thời quản lý và vận hành chuỗi bảo tàng gồm Bảo Tiền Sa Huỳnh - Sa Huỳnh - Champa - Đại Việt tàng Hội An, Bảo tàng Văn hóa Sa Huỳnh, Bảo đến những giá trị phi vật thể liên quan đến tàng Gốm sứ Mậu dịch, Bảo tàng Văn hóa Dân tín ngưỡng, tôn giáo, nghệ thuật, bí quyết gian, Bảo tàng Y học Cổ truyền Hội An,… và các nghề thủ công, lối sống,… của các cộng trong tương lai, chắc chắn sẽ có một vài bảo đồng cư dân thời cổ và trung đại; giá trị ứng xử tàng nữa được thành lập. khéo léo mềm mại thích ứng với môi trường Bảo tàng đầu tiên thụ hưởng các kết quả tự nhiên, xã hội; giá trị thẩm mỹ và giá trị về nghiên cứu KCH là Bảo tàng Văn hóa Sa Huỳnh vai trò tiên phong của nhiều cộng đồng dân cư (thành lập năm 1994), tọa lạc ngay gần Chùa trong quá trình lịch sử. Cầu. Bảo tàng trưng bày các chum mộ và Từ góc độ liên kết sức mạnh và trách nhiệm những di vật chôn theo phát hiện từ các khu của bộ ba trong thiết lập bản đồ phân bố mộ chum thuộc văn hóa Sa Huỳnh ở Hội An các loại hình di tích và di vật của các thời kỳ, như An Bang, Hậu Xá, Xuân Lâm… Những di khoanh vùng bảo vệ các di tích KCH, lập kế vật từ địa điểm Tiền Sa Huỳnh Bãi Ông Cù Lao hoạch nghiên cứu dài hơi và từng năm, phối Chàm có niên đại cách đây trên 3.000 năm hợp nghiên cứu giữa trung ương, địa phương, cũng được bổ sung vào trưng bày. Như vậy với trong nước và nước ngoài, Hội An ngay từ khoảng gần 1.000 hiện vật thật có bối cảnh những ngày đầu thành lập Ban Quản lý di tích khảo cổ học rõ ràng, được nghiên cứu một cách đã thực hiện rất hữu hiệu những chính sách, hệ thống, khoa học và trưng bày kèm tài liệu giải pháp có sự tham gia hiệu quả của cả ba minh họa đã cung cấp cho người xem một bức bên. Những giá trị tài nguyên di sản Hội An tranh khá đầy đủ về cuộc sống của các cộng được đánh giá đầy đủ, và từ năm 1989 đến nay, đồng cư dân được coi là chủ nhân của một những hiệu quả phát huy giá trị đã đóng góp cảng thị sơ khai sầm uất vào bậc nhất thời sơ hữu hiệu để Hội An ghi danh Di sản văn hóa sử cách ngày nay trên 2.000 năm, có mối quan thế giới và đóng góp đáng kể vào phát triển hệ buôn bán đường trường với Đông Nam Á, kinh tế - xã hội của thành phố. Ấn Độ và Trung Hoa. Bộ sưu tập hiện vật về văn 10 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA hoá Sa Huỳnh ở Hội An tại Bảo tàng được các future (Trân trọng quá khứ - Kết nối hiện tại - nhà khoa học đánh giá là phong phú và độc Hướng tới tương lai). Bảo tàng sử dụng một đáo vào bậc nhất của Việt Nam. Bảo tàng Văn phần diện tích (khoảng 800m2) để trưng bày hóa Sa Huỳnh ở Hội An là địa chỉ hấp dẫn cho 880 tư liệu, hiện vật, gồm các phòng: Lịch sử công chúng và cho các nhà nghiên cứu. - Văn hóa, Truyền thống Cách mạng, Hội An từ Mặc dù phía ngoài bảo tàng chưa thực sự gian khó đi lên và Tranh về Hội An. Phần trưng gây ấn tượng và thu hút khách tham quan, nội bày các di sản KCH chiếm một tỷ trọng lớn dung trưng bày còn một số vấn đề cần cải tiến trong không gian trưng bày lịch sử - văn hóa. và hoàn thiện, song những thay đổi gần đây Phòng này có diện tích 200m2, trưng bày hơn trong cách thức trưng bày khá hấp dẫn người 400 tư liệu, hiện vật phản ánh diễn trình lịch sử xem, đặc biệt là cách trưng bày kết hợp với tài văn hóa Hội An qua 3 thời kỳ tương ứng với 3 liệu minh họa như pano ảnh phong cảnh của chủ đề trưng bày: di tích, mô hình phân bố chum mộ, minh họa Chủ đề 1: Thời kỳ Tiền - Sơ sử (từ thế kỷ III cách chôn cất người chết và những atlat về TCN - thế kỷ I CN) loại hình đồ gốm, hoa văn đồ gốm với hiện vật Chủ đề 2: Thời kỳ Champa (thế kỷ II - thế kỷ thật vừa làm tăng tính chân xác khoa học vừa XV) tăng mức độ thu hút sự chú ý của người xem. Chủ đề 3: Thời kỳ Đại Việt - Đại Nam - Việt Một điểm cần lưu ý về vai trò của bảo tàng Nam (từ cuối thế kỷ XVI - giữa thế kỷ XIX), Hội này, đó là, trong khi chưa có một bảo tàng An nổi tiếng là một thương cảng quốc tế quan chuyên về một nền văn hóa khảo cổ nói chung trọng của khu vực Đông Nam Á. và về văn hóa Sa Huỳnh nói riêng (thực ra đã Bảo tàng có rất nhiều hoạt động liên quan có ở Quảng Ngãi nhưng chưa thể phát huy đến phổ biến kiến thức văn hóa - lịch sử. Ngoài vai trò do nhiều nguyên nhân khác nhau), thì những trưng bày thường xuyên, bảo tàng còn việc thành lập và đưa vào khai thác bảo tàng có trưng bày chuyên đề và những hình thức chuyên đề này từ rất sớm ở một đô thị đông linh động khác đưa hình ảnh và hiện vật của khách du lịch vào bậc nhất Việt Nam đã cho bảo tàng đến với công chúng, tổ chức hướng thấy tầm nhìn cũng như trách nhiệm của bộ dẫn công chúng sử dụng hiện vật của bảo ba quản lý - nghiên cứu - chủ nhân như đã nói tàng… Những hoạt động này luôn được cập ở trên. nhật trên trang web của bảo tàng https:// Bảo tàng Gốm sứ Mậu dịch Hội An (80 Trần hoianmuseum.com và tại địa chỉ facebook Phú) ra đời sau một chút so với Bảo tàng Văn https://www.facebook.com/an.hoi.980315. hóa Sa Huỳnh lại là kết quả của quá trình hợp 3.2. Thách thức , khó khăn và triển vọng tác nghiên cứu trong và ngoài nước, đặc biệt Di sản chịu nhiều tác động của môi trường với sự trợ giúp về vật chất và khoa học của một tự nhiên và môi trường nhân tạo. Mỗi loại di số chuyên gia Nhật Bản. Bảo tàng minh chứng sản chịu các tác động tự nhiên, con người khác cho những hoạt động buôn bán tấp nập ở một nhau với mức độ gây hại khác nhau. Đối với vị trí giao thương quan trọng từ thời cổ, trung di sản KCH, đó là sự xuống cấp, huỷ hoại hoàn đến cận đại. Bảo tàng được xây dựng trong toàn hay từng phần do nhiều nguyên nhân, một căn nhà/cửa hiệu truyền thống, do đó thu trong đó có những nguyên nhân khách quan hút khách tham quan cả về phương diện sưu như khí hậu, môi trường thời tiết khắc nghiệt, tập trưng bày lẫn về cấu trúc nhà truyền thống. khó lường, chiến tranh, xung đột tôn giáo, tín Bảo tàng Hội An (số 10B đường Trần ngưỡng, hoặc đứt gãy truyền thống do những Hưng Đạo) với triết lý Appreciating the past - quan điểm sai lầm của một giai đoạn lịch sử, Connecting the present - Looking towards the nhiều công trình tôn giáo bị phá huỷ một cách Số 30 (Tháng 12 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 11
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU cố ý. Hiện nay, mức độ huỷ hoại di sản nhanh cần rút ra, đó là trong bảo vệ di tích cần có sự hơn do chưa có quy hoạch đồng bộ giữa cái thấu hiểu và tham gia thật sự của người dân cần bảo tồn với xây dựng mới [3]. Đối với Hội sở tại. An một “di sản sống”, một đô thị nơi mà truyền Di tích Tiền Sa Huỳnh hiếm hoi Bãi Ông ở thống luôn biến đổi và những yếu tố mới ùa Cù Lao Chàm, một trong những di tích cấp tỉnh vào như những cơn bão, nơi mà những yếu tố cũng bị hủy hoại nghiêm trọng, phần do sạt lở vật thể không tách rời yếu tố phi vật thể, nơi tự nhiên, phần do các hoạt động kinh tế quốc đời sống đô chỉ chuyển biến hàng ngày, chủ phòng khác. Có lẽ một thời gian không xa nữa thể của di sản biến đổi không chỉ về thành di tích này sẽ biến mất và chỉ còn tên trong phần, nguồn gốc mà cả trong thái độ, trách danh mục. nhiệm và cách ứng xử với di sản,… thì vấn đề Bến cảng cổ Bãi Làng, dấu tích hoạt động bảo vệ, bảo toàn, bảo tồn và sử dụng giá trị kinh tế biển của cư dân vương quốc Champa di sản một cách bền vững gặp bội phần thách trên tuyến buôn bán biển đường trường thức và trở ngại. (thường được gọi dưới cái tên “Con đường Dự báo được mức độ đô thị hóa, ngay từ Tơ lụa trên Biển”), từng được nhắc đến trong những năm 90 của thế kỷ XX, những người hải trình của thương nhân Ả rập, Ấn Độ, cũng làm công tác quản lý và nghiên cứu di sản ở đang chịu sức ép nặng nề của gia tăng dân số Hội An đã kịp thời xây dựng bản đồ phân bố và nhu cầu xây dựng homestay hiện thời. các di tích KCH Hội An, cắm mốc di tích và Bảo tàng hóa các di tích và di vật KCH luôn khoanh vùng bảo vệ một diện tích nhất định. là một cách bảo tồn và sử dụng di sản hữu Có thể nhận thấy, ít nơi nào làm được một quy hiệu, do vậy, việc tìm phương cách để tăng hoạch khảo cổ cụ thể và đầy đủ như Hội An. cường hiệu quả và vai trò của bảo tàng luôn Tuy nhiên, dưới áp lực đô thị hóa nhanh chóng là nhiệm vụ hàng đầu của những người làm những năm gần đây, một số di tích đã không công tác quản lý và nghiên cứu. Mỗi bảo tàng còn giữ được, điển hình là di tích cư trú văn trong hệ thống bảo tàng Hội An có nhiệm vụ hóa Champa Ruộng Đồng Cao. Hiện toàn bộ di và vai trò riêng trong khối thống nhất, do vậy, tích đã nằm trọn trong Dự án Khu dân cư khối những kế hoạch phát triển bảo tàng cần dựa Lâm Sa - Tu Lễ - Xuân Hòa, theo quyết định phê trên những điều tra, đánh giá hệ thống với duyệt quy hoạch chi tiết tại văn bản số 283/ những số liệu cụ thể. Ở đây, chúng tôi chỉ đưa QĐ-UBND ngày 19/01/2016 của UBND tỉnh ra một số nhận xét và đề nghị có tính chất cá Quảng Nam. Do có quy hoạch KCH từ trước, nhân dựa trên kinh nghiệm nhiều năm nghiên di tích này đã được khai quật và nghiên cứu cứu của mình tại Hội An. theo quy định của Luật Di sản và những hiện Mặc dù các bảo tàng ở Hội An đều có mục vật khai quật được phục vụ cho công tác trưng giới thiệu riêng trên trang web chung Bảo bày phát huy giá trị của Bảo tàng Hội An. tàng Hội An, tuy nhiên nội dung còn sơ sài và Những di tích khác như Trảng Sỏi, An Bang, hình thức khá đơn điệu. Trong bối cảnh xã hội Hậu Xá,… đều có vùng bảo vệ, bảo tồn và về số hiện nay, website bảo tàng cần trở thành cơ bản hiện vẫn chưa bị xâm hại. Ngoại trừ nơi giới thiệu các trưng bày ảo song hành trường hợp gần đây nhất ở Trảng Sỏi, người cùng trưng bày thật. Mỗi bảo tàng đều có dân địa phương do thiếu hiểu biết khi trồng những chương trình hoạt động gắn với cộng quất cảnh, đã vô tình xẻ một số rãnh hào trong đồng. Các bảo tàng sử dụng hữu hiệu mạng phạm vi khoanh vùng bảo vệ. Sự vụ đã được lưới thông tin bằng nhiều cách để công bố Ban quản lý và chính quyền địa phương giải và phổ biến các thông tin khoa học. Gần đây, quyết kịp thời. Đây cũng là một kinh nghiệm những phương tiện truyền thông mạng được 12 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
- DI SẢN VĂN HÓA ưu tiên sử dụng và cập nhật hàng ngày, do vậy, bảo tàng đã có, trong đó, cần bảo tàng hóa các kết nối mạng lưới bảo tàng Hội An với các bảo di sản văn hóa phi vật thể chứ không chỉ di sản tàng miền Trung và một số bảo tàng Việt Nam văn hóa vật thể. Xây dựng bảo tàng văn hóa Sa là cách hữu hiệu nhất để chia sẻ và cung cấp Huỳnh tại một trong những di tích đang được thông tin. khoanh vùng bảo vệ, xây dựng bảo tàng biển, Trong tương lai, Bảo tàng Hội An nên có bảo tàng tàu đắm Cù Lao Chàm…; tăng cường phòng tương tác với công chúng, đặc biệt về quyền hạn của các công cụ pháp lý để liên hệ Khảo cổ học Cộng đồng để phát huy hiệu quả chặt chẽ hơn giữa các cấp quản lý và tìm kiếm hơn nữa những giá trị di sản khảo cổ ở đây những giải pháp khả thi nhằm tăng cường vai trong cộng đồng cư dân tại chỗ và cho khách trò thực sự của cộng đồng; tiếp cận thật sự liên du lịch Việt Nam, quốc tế. Bảo tàng Hội An tọa ngành trong nghiên cứu, bảo vệ, bảo tồn và lạc trên một vị trí đắc địa và không gian trưng phát huy nguồn tài nguyên di sản. bày ngoài trời rộng rãi, thông thoáng nhưng L.T.M.D chưa được sử dụng đúng vai trò. Những đổi mới về hình thức và nội dung trưng bày của (GS.TS, Giám đốc Bảo tàng Nhân học, bảo tàng này nên được tiến hành song song cả Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHN) ở bên trong và bên ngoài. Đ.V.L Đối với Bảo tàng Gốm sứ Mậu dịch Hội An, (ThS., Bảo tàng Nhân học, nên có những bổ sung về nội dung và cách Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQGHN) thức trưng bày theo xu hướng thêm phần buôn bán mậu dịch thời Tiền và Sơ sử cũng như sử dụng những bản đồ số, sa bàn, mô hình Tài liệu tham khảo về buôn bán biển và trưng bày ảo về tàu đắm 1. Arjo Klamer (2014), “The Values of Cù Lao Chàm mà du khách có thể tương tác Archaeological and Heritage Sites Public Archaeology”, volume 13, Issue 1-3: Archaeology bằng các phương tiện kỹ thuật như nhiều bảo and Economic Development. tàng trên thế giới đã làm. 2. Lâm Thị Mỹ Dung (2017), Sa Huỳnh - Lâm Trong thời gian tới, Hội An chắc chắn sẽ Ấp - Champa thế kỷ 5 trước Công nguyên đến thế chịu nhiều tác động và áp lực của du lịch, đô thị kỷ 5 sau Công nguyên (Một số vấn đề khảo cổ học), hóa tăng nhanh, tăng mạnh. Công việc bảo vệ, Nxb. Thế giới, Hà Nội. bảo tồn và phát huy giá trị di sản KCH sẽ phải 3. Lâm Thị Mỹ Dung, Chu Lâm Anh (2019), đối mặt với nhiều thách thức, khó khăn, nhưng “Phát huy bền vững giá trị tài nguyên di sản khảo đội ngũ người làm công tác di sản với những cổ học Tiền, Sơ sử lưu vực sông Thu Bồn”, Tạp chí Nghiên cứu văn hóa, số 29. kinh nghiệm dày dặn và trách nhiệm cao, sẽ 4. Hall K (1992), “An Economic History of có những giải pháp khả thi đối với những vấn Early Southeast Asia”, in trong Tarling (chủ đề này. Trước mắt, có một số giải pháp khả thi biên), Cambridge History of Southeast Asia, Vol.1, như: Tiếp tục nghiên cứu khảo sát phát hiện Cambridge University Press, Cambridge. các địa điểm mới để đánh giá lại tiềm năng của 5. https://www.researchgate.net/figure/Some- các di tích đã biết và dự báo tiềm năng các di examples-of-old-and-new-issues-in-heritage- tích mới phát hiện; tìm hiểu mối quan hệ hữu management-source-1_fig1_286765540 cơ giữa di sản vật thể và phi vật thể để xây dựng tuyến du lịch văn hóa và sinh thái; đổi Ngày nhận bài: 6 - 10 - 2019 mới các hoạt động của bảo tàng theo xu thế Ngày phản biện, đánh giá: 26 - 11 - 2019 thân thiện, cuốn hút và hiện đại. Xây dựng một số bảo tàng mới, hay đổi mới trưng bày tại các Ngày chấp nhận đăng: 27 - 12 - 2019 Số 30 (Tháng 12 - 2019) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 13
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học