- Trang Chủ
- Âm nhạc
- Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” trong đời sống cộng đồng Mường ở Hòa Bình
Xem mẫu
- DI SẢN VĂN HÓA
NGHỆ NHÂN “CÒ KE ÔỐNG KHÁO”
TRONG ĐỜI SỐNG CỘNG ĐỒNG MƯỜNG Ở HÒA BÌNH
TRẦN BẠCH DƯƠNG
Tóm tắt
Âm nhạc dân gian Mường hiện còn lưu truyền một thể loại dàn nhạc có tên gọi “Cò ke ôống kháo”.
Các thành viên của dàn nhạc này là những người có năng khiếu bẩm sinh, có đam mê nghệ thuật và
phải trải qua một quá trình nỗ lực rèn luyện, tu dưỡng để trở thành nghệ nhân. Cộng đồng Mường kính
trọng họ, coi họ là những người tài giỏi, hiểu biết về phong tục tập quán. Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
thuộc tầng lớp tinh hoa trong xã hội Mường, giữ vai trò quan trọng trong bảo tồn, phát huy và giáo dục
truyền thống văn hóa tộc người.
Từ khóa: Cò ke ôống kháo, người Mường, âm nhạc dân gian, nghệ nhân dân gian
Abstract
Folk music of Muong ethnic minority circulates an orchestra called “Cò ke ôống kháo”. The members
of this orchestra are innate gifted people who have a passion for art and must go through a process
of training and attempting to become artisans. Muong community respects them, considers them as
talented people, understanding customs and habits. The artisans of “Cò ke ôống kháo” belong to the
elite class of Muong society, playing an important role in preserving, promoting and educating ethnic
cultural traditions.
Keywords: Cò ke ôống kháo, Muong people, folk music, folk artisans
Đặt vấn đề VIII, một bộ phận người tiền Việt - Mường di
N
gười Mường - tộc người bản địa chuyển xuống sinh sống ở đồng bằng Bắc Bộ,
ở vùng núi Tây Bắc Việt Nam, sinh tại đây họ liên tục tiếp xúc, giao lưu với các tộc
sống tập trung nhiều nhất tại tỉnh người khác nên có sự biến đổi về văn hóa và
trở thành người Kinh hiện nay [4, tr.29]. Người
Hòa Bình, nơi bắt đầu của địa hình núi đá kéo
Mường là bộ phận tộc người ở lại vùng núi, ít
dài và cao dần về phía các tỉnh Sơn La, Điện
tiếp xúc giao lưu nên vẫn còn giữ một số nét
Biên, Lai Châu, tạo nên một miền Tây Bắc hùng
văn hóa cổ xưa từ thời tiền Việt - Mường. Ngày
vĩ. Người Mường coi Hòa Bình là quê hương,
nay văn hóa Mường với bản sắc độc đáo trở
là vùng đất khởi sinh tộc người, kể cả người nên đầy hấp dẫn đối với các nhà nghiên cứu và
Mường sinh ra và lớn lên ở nơi khác cũng xem khách du lịch, người ta biết tới văn hóa Mường
Hòa Bình như đất tổ của mình. với nghệ thuật cồng chiêng, diễn xướng Mo,...
Văn hóa Mường có nhiều điểm tương đồng hoặc chỉ đơn giản qua câu nói: “Cơm đồ, nhà
với văn hóa Kinh, vì thế các nhà nghiên cứu tin gác, nước vác, lợn thui, ngày lui, tháng tới ”.
vào giả thuyết rằng hai tộc người này chung Âm nhạc dân gian Mường hiện còn lưu
một nguồn gốc, gọi là người tiền Việt - Mường. truyền một thể loại dàn nhạc có tên gọi “Cò
Theo giả thuyết này, vào khoảng thế kỷ VI - ke ôống kháo”. Xét theo Luật di sản văn hóa
Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
25
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Việt Nam thì đây là một trường hợp thuộc di người ta thường bổ sung thêm các nhạc khí
sản văn hóa phi vật thể [3]. Nó tồn tại trong khác như: trống con, chũm chọe, đàn tam, đàn
mối liên hệ không tách rời giữa nghệ thuật bầu,... tùy theo điều kiện cho phép1.
âm nhạc và người trình diễn. Những người “Cò ke ôống kháo” được trình diễn trong
trình diễn đồng thời giữ vai trò bảo lưu và trao đám tang và lễ hội, tại đây nó phục cho các
truyền nghệ thuật đó qua các thế hệ, họ được nghi lễ tín ngưỡng2. Ngoài ra, người Mường
gọi là Nghệ nhân dân gian “Cò ke ôống kháo”. còn dùng nó để giải trí ở những dịp vui như:
Bàn về yếu tố con người trong di sản văn gặp mặt ngày xuân, sau tiệc rượu, các cuộc trò
hóa, GS.TS. Hoàng Vinh đã viết: “Di sản văn hóa chuyện trong đêm khuya. Cách đây vài chục
phi vật thể bao gồm các thể loại văn hóa nghệ năm, người ta còn thấy “Cò ke ôống kháo” xuất
thuật chủ yếu sau đây: Âm nhạc, ca múa, sân hiện tại đám cưới ở Kim Bôi và Lạc Thủy, tuy
khấu, ngôn ngữ, truyền thuyết, huyền thoại, nhiên hiện nay không còn thấy nữa.
lễ hội, nghi lễ, phong tục, tập quán, y học dân Biên chế một dàn nhạc “Cò ke ôống kháo”
tộc, nghệ thuật nấu ăn, bí quyết trong sản xuất khá linh hoạt, thông thường tại tang lễ chỉ từ
đồ thủ công mỹ nghệ. Có thể ghi nhận vào đây 3 - 5 người, vào các dịp vui hoặc tham gia lễ
cả “nghệ nhân dân gian”, người đang nắm các hội thì số lượng thường nhiều hơn, có thể lên
bí quyết này, cũng được xem là tài sản văn hóa. đến hơn 10 người. Mỗi dàn nhạc có một người
Trong đạo luật “Bảo tồn các tài sản văn hóa” trưởng nhóm, người này sẽ đại diện cho nhóm
của nước Nhật Bản, lớp nghệ nhân dân gian nhạc để làm các công việc chung như: tiếp
kể trên được gọi là “Kho báu sống” [5, tr.110]. nhận và xếp lịch công việc, thương thảo tiền
Cách gọi “Kho báu sống” đã cho thấy đặc trưng công, tổ chức họp nhóm, phân công nhiệm vụ
của nghệ nhân dân gian dưới góc nhìn văn cho các thành viên khác. Người trưởng nhóm
hóa, những con người đang sống, vừa là chủ được lựa chọn, suy tôn với hai tiêu chí: Thứ
thể vừa là thành phần của một di sản văn hóa. nhất là người giỏi chuyên môn, sử dụng được
Điều đó cũng cảnh báo sự khó khăn trong việc nhiều nhạc khí và thông thạo các bài bản âm
chọn cách tiếp cận và phương pháp nghiên nhạc “Cò ke ôống kháo”; thứ hai phải là người
cứu phù hợp. trung thực, có uy tín trong cộng đồng3.
Bài viết giới thiệu một cái nhìn tổng thể về Hiện nay, “Cò ke ôống kháo” khá phổ biến
các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”, qua khảo trong cộng đồng Mường ở Hòa Bình, mỗi xã
sát, nghiên cứu ở 03 điểm thuộc tỉnh Hòa thường có từ 1 - 3 dàn nhạc. Thông tin cụ thể
Bình: 1) Xã Sủ Ngòi, thành phố Hòa Bình; 2) Xã tại 03 xã mà chúng tôi chọn khảo sát: Xã Sủ
Phong Phú, huyện Tân Lạc; 3) Xã Nhân Nghĩa, Ngòi có 1 dàn nhạc, số lượng nghệ nhân là
huyện Lạc Sơn. Thông tin được tổng hợp từ 5 người; xã Phong Phú có 3 dàn nhạc ở xóm
các quan sát về thân phận và cuộc sống hàng Lầm, xóm Ải và xóm Mận, tổng số nghệ nhân
ngày, những ý kiến từ phía cộng đồng và lời là 10 người; xã Nhân Nghĩa có 03 dàn nhạc ở
bộc bạch của bản thân các nghệ nhân “Cò ke xóm Vó trên, Vó giữa và xóm Bưng, tổng số
ôống kháo”. nghệ nhân là 12 người.
1. Vài nét về dàn nhạc “Cò ke ôống kháo” Số nghệ nhân ở mỗi xã có lẽ còn nhiều hơn,
“Cò ke ôống kháo” hiểu theo nghĩa đen là từ thống kê trên là những người thường xuyên
ghép của tên gọi hai nhạc khí: “Cò ke” và “ôống tham gia dàn nhạc “Cò ke ôống kháo”, còn lại
kháo” (đàn nhị và sáo trúc). Đây là hai nhạc khí một số nghệ nhân khác ít tham gia, vì những
chủ chốt không thể thiếu trong dàn nhạc này, lý do như: bận công việc, hoặc sức khỏe yếu do
vì chúng diễn tấu giai điệu chính. Bên cạnh đó, tuổi đã cao…
26 Số 28 - Tháng 6 - 2019
- DI SẢN VĂN HÓA
2. Quá trình trở thành nghệ nhân “Cò ke trình khổ luyện, tu dưỡng. Nghệ nhân Bùi Văn
ôống kháo” T (ở Tân Lạc, sinh năm 1943) cho biết, ông đã
Trình diễn “Cò ke ôống kháo” không phải là “mê” âm nhạc “Cò ke ôống kháo” ngay từ lần
nghề gia truyền, chỉ có một vài nghệ nhân kế đầu được nghe, khi mới 12 tuổi. Ông về nhà
tục nghề từ những người ruột thịt. Trong thực tự làm cò ke (đàn nhị), cắt đoạn tre làm thùng
tế thì ai cũng có thể trở thành nghệ nhân “Cò đàn, dùng da ếch căng mặt đàn, làm xong còn
ke ôống kháo” nếu có đủ các điều kiện: Năng chẳng biết lên dây cho đúng. Với chiếc đàn
khiếu, niềm đam mê, đạo đức tốt và lối ứng xử tự tạo đó, ông hăng hái theo các đàn anh để
đúng mực. Đó là những yếu tố lần lượt xuất học “Cò ke ôống kháo” và trở thành một nghệ
hiện qua từng giai đoạn để một người bình nhân giỏi. Nay tuổi đã cao, ông vẫn thường
thường trở thành nghệ nhân “Cò ke ôống xuyên tham gia dàn nhạc “Cò ke ôống kháo”,
kháo”. ông nói: “cái này nó ngấm vào máu rồi, nếu
không được chơi thường xuyên, tôi cảm thấy
Trước tiên, người học phải có năng khiếu
thiêu thiếu gì đó”.
âm nhạc, đây là tố chất mà mỗi người có được
từ bẩm sinh, thể hiện qua khả năng cảm nhận Cuối cùng, sau khi học đủ các bài bản “Cò
cao độ, tiết tấu và ghi nhớ giai điệu âm nhạc. ke ôống kháo”, để có một vị trí chính thức
Các nghệ nhân vốn là những người chân chất, trong dàn nhạc “Cò ke ôống kháo” và được
mộc mạc, họ giải thích về tố chất này bằng từ cộng đồng công nhận, người học “Cò ke ôống
khéo: “Cái món này không phải cứ thích là làm kháo” phải đạt tiêu chuẩn thứ ba, đó là có lối
được đâu, người khéo thì chỉ cần nghe, nhìn đã sống lành mạnh, biết ứng xử đúng chuẩn mực
làm theo được rồi! Anh nào không khéo thì dù tại các không gian tôn nghiêm như lễ hội, lễ
có chỉ tận tay, gí vào đầu, học cả đời vẫn làm sai, tang. Vì tiêu chuẩn này mà có người từng bị
không theo nghề được” (PVS Nghệ nhân Bùi “thử thách” đến hàng chục năm, cũng có người
Văn N, ở Tân Lạc). Vì vậy, trước khi nhận học vì liên tiếp cư xử sai mà bị loại bỏ. Chẳng hạn
trò để truyền dạy, các nghệ nhân bao giờ cũng như trường hợp của nghệ nhân Bùi Văn K ở Sủ
chú ý tới yếu tố này. Nếu người học không có Ngòi. Ông có tật hay uống rượu say và quấy
năng khiếu, họ sẽ thẳng thắn từ chối, vì “cứ nể nhiễu, nhiều lần giữa lễ tang ông lè nhè trêu
nang mà nhận dạy, rồi cũng chẳng học được chọc mọi người (chọc cả dùi trống vào người
thành nghề đâu” (PVS Nghệ nhân Bùi Văn T, ở đến viếng), vì thế bị cộng đồng chê trách,
Sủ Ngòi). những người cùng nhóm nhạc cũng dần tránh
né không mời tham gia nữa.
Trường hợp nghệ nhân Bùi Văn X, trưởng
nhóm “Cò ke ôống kháo” ở Sủ Ngòi, có con 3. Cuộc sống hàng ngày của nghệ nhân “Cò
trai là Bùi Văn H (sinh 1992), hiện đang thất ke ôống kháo”
nghiệp, ở nhà giúp cha mẹ làm việc đồng áng. Đời sống kinh tế
Mặc dù ông X đang dạy “Cò ke ôống kháo” Chơi nhạc “Cò ke ôống kháo” là công việc
cho một người cùng xóm, nhưng ông không không thường xuyên, nguồn thu nhập đến
truyền nghề cho con trai mình. Lý do rất đơn từ phục vụ lễ tang rất ít ỏi và không ổn định.
giản: “Cháu không có năng khiếu nên không học Nghệ nhân Bùi Văn T ở Tân Lạc cho biết: “Thời
được”. gian trước, tại đám tang thầy Mo được chia 1 vai
Nếu năng khiếu âm nhạc là yếu tố đầu tiên thịt lợn (tức là ¼ con lợn), người thổi kèn nhận
phải có, thì niềm đam mê đối với âm nhạc “Cò được chiếc thủ lợn, nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
ke ôống kháo” là yếu tố thứ hai, nó là động lực chỉ được chia một phần thịt nhỏ khoảng 1kg,
xuyên suốt giúp cho người học vượt qua quá thay cho lời cảm ơn của tang chủ”.
Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
27
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Nguyên tắc trả công này được giải thích khéo léo, có tay nghề như: Lái máy cẩu chuyên
như sau: Thứ nhất, thầy và thợ là hai vị trí khác dụng, thợ mộc, nhạc công organ, công nhân
nhau4, thầy Mo nhận công nhiều hơn thợ kèn, nhà máy Thủy điện Hòa Bình… Những nghề
thợ đàn; Thứ hai, thợ kèn được trả công cao này giúp họ có đời sống kinh tế khá ổn định so
hơn thợ đàn (tức “Cò ke ôống kháo”), vì công với mức sống chung của cộng đồng, thường ở
việc của người thổi kèn được cho là nặng nhọc, mức trung bình trở lên.
vất vả hơn. Người Mường quan niệm rằng các Sở thích và lối sống
bản nhạc được trình bày bằng âm sắc của chiếc Thưởng thức âm nhạc là sở thích chung của
kèn mới là âm nhạc nghi lễ và chỉ dành riêng các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”. Vật dụng phổ
cho nghi lễ5. Dàn nhạc “Cò ke ôống kháo” mặc biến tại nhà riêng của họ là bộ thiết bị nghe
dù xuất hiện ở đám tang, nhưng có vai trò hỗ nhạc, những dàn âm thanh không đắt tiền, công
trợ cho giai điệu của kèn, hoặc chơi độc lập các suất trung bình (40 - 60W), chúng thường được
bài bản “Cò ke ôống kháo” khi chiếc kèn tạm bày đặt ở không gian để tiếp khách, gần bàn
nghỉ (đêm khuya, hoặc lúc gia đình tang chủ uống trà. Tất cả ở trong trạng thái hoạt động
dùng bữa). tốt, điều đó chứng tỏ chúng được sử dụng và tu
Ngày nay, việc trả công được thay bằng sửa thường xuyên. Âm nhạc mà họ thích nghe
tiền mặt, thầy Mo: 1,5 - 2 triệu; thợ kèn: 700 là các ca khúc Việt Nam được sáng tác trong
- 800 ngàn; nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” chỉ nửa cuối thế kỷ XX6. Giai điệu của chúng đôi khi
được nhận khoảng 400 - 500 ngàn cho một lần còn được họ trình diễn bằng “Cò ke ôống kháo”
phục vụ tang lễ. Tất nhiên đó không thể là một trong những lúc cao hứng.
khoản thu nhập thường xuyên, cũng chẳng đủ Các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” có một
để duy trì cuộc sống, như một nghệ nhân đã điểm chung trong lối sống: rất hướng ngoại và
nói: “Đủ tiền để uống trà, hút thuốc thôi” (PVS có nhiều mối quan hệ trong cộng đồng. Điều
nghệ nhân Bùi Văn T ở Tân Lạc). này dễ dàng nhận thấy qua thái độ hiếu khách
Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” không nhận và sự chân thành. Họ cởi mở, thích được làm
thù lao khi phục vụ lễ hội, vì đó là nhiệm vụ quen với người lạ, sẵn sàng chia sẻ mọi câu
được xem là vinh dự mà cộng đồng lựa chọn chuyện đời thường của mình khá thoải mái
giao phó, nên họ tự nguyện tham gia với một nhưng không “vẽ chuyện làm quà”7. Có lẽ thái
tâm thế nhiệt tình và thành kính. Sau cùng, họ độ hiếu khách, sự chân thành cùng với công
sẽ được Ban tổ chức lễ hội mời một bữa cơm việc “Cò ke ôống kháo” khiến họ có nhiều mối
“thụ lộc” từ những đồ cúng. quan hệ trong cộng đồng. Khảo sát cho thấy
Bởi lý do nêu trên mà “Cò ke ôống kháo” hầu như mỗi người dân Mường đều biết và
không thể trở thành một nghề mưu sinh và giao thiệp với một vài nghệ nhân “Cò ke ôống
các nghệ nhân phải mưu sinh bằng một nghề kháo” trong vùng.
khác. Tuy nhiên, khảo sát về nghề mưu sinh Họ cùng có thói quen chung phổ biến
của họ lại mang cho chúng tôi những kết quả trong cộng đồng Mường là uống rượu. Nhưng
rất bất ngờ và thú vị. Hóa ra các nghệ nhân họ luôn uống có chừng mực, vì hầu như không
“Cò ke ôống kháo” thường làm những nghề có phản ánh hay than phiền về việc các nghệ
đòi hỏi có trí thông minh và sự khéo léo. Một nhân “Cò ke ôống kháo” say xỉn, có lẽ bởi công
số người làm việc trí óc như: Chủ tịch xã, cán việc “Cò ke ôống kháo” đòi hỏi sự nghiêm túc
bộ văn hóa, kế toán, giáo viên trung học phổ và tỉnh táo. Tuy nhiên, uống vài chén rượu khi
thông,… số khác làm những việc cần kỹ năng gặp mặt nhóm nhạc vẫn là chuyện diễn ra
28 Số 28 - Tháng 6 - 2019
- DI SẢN VĂN HÓA
thường xuyên. Họ luôn sẵn lòng tổ chức tại người bị thầy “đuổi” không dạy nữa vì thiếu
nhà riêng một bữa cơm rượu đãi khách hay thật thà8.
họp nhóm “Cò ke ôống kháo”; họ cũng rất vui 4. Vị thế của nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
lòng nhận lời mời dùng cơm ở nhà của một trong đời sống cộng đồng
thành viên trong nhóm. Các bữa ăn này mang Khi đề cập tới “Cò ke ôống kháo”, chúng tôi
lại cho họ sự gắn kết và tình thân, hơn nữa sau ghi nhận các ý kiến từ cộng đồng Mường như
đó thường là những khoảnh khắc ngẫu hứng sau:
để họ chơi đàn với nhau.
- “Cò ke ôống kháo” à! Món đó không dễ đâu,
Tập luyện và truyền dạy nghề phải khéo mới làm được!
Việc tập luyện và truyền dạy nghề thường - Ông ấy khéo đấy! Biết chơi “Cò ke ôống
diễn ra sau bữa ăn tối, khi các công việc hàng kháo” cơ mà!
ngày đã kết thúc. Các nghệ nhân tập hợp tại - Anh ấy thông minh lắm! Việc gì cũng làm
nhà của một thành viên trong nhóm và hòa được, biết chơi cả “Cò ke ôống kháo”!
tấu các bản “Cò ke ôống kháo” với nhau. Sau
“Cò ke ôống kháo” gắn bó với đời sống
mỗi bản nhạc, họ thường dừng lại để trao đổi,
cộng đồng Mường. Không ít người dân Mường
góp ý cho nhau về ngón đàn, rồi nói chuyện
đã từng một lần thử làm quen với các nhạc khí
tâm tình. Đây cũng là thời gian họ sẽ truyền
“Cò ke ôống kháo”, nhưng phần lớn sẽ nhanh
dạy bài bản, ngón đàn cho các học trò. Học trò
chóng bỏ cuộc sau khi nhận ra rằng đó không
chẳng của riêng ai, họ có thể học ở mỗi người
phải là việc dễ dàng. Âm nhạc cần sự khéo léo
một ít. Thầy dạy thì không bao giờ thu học phí, hơn là sức mạnh cơ bắp, hơn nữa, kể cả người
thường chỉ thấy học trò tự nguyện chăm lo trà khéo léo nhất cũng phải trải qua một thời gian
thuốc, hoặc biếu thầy vài lít rượu, thế là đủ. tập luyện mới có thể thành nghề. Vì thế, việc
Ngoài ra, học trò còn được đi cùng các biết chơi “Cò ke ôống kháo” đôi khi trở thành
nghệ nhân để thực tập trong các dịp trình một tiêu chí để người ta đánh giá về năng lực
diễn “Cò ke ôống kháo”. Việc học có thể kéo dài con người. Và nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
hoặc rút ngắn tùy theo khả năng của học trò, mặc nhiên được coi là những người thông
những người học giỏi thường thành nghề sau minh, khéo léo.
2 - 3 năm, có những trường hợp lâu hơn như Khác với năng lực của ông Mo, ông T’lượng
nghệ nhân Bùi Văn L (ở Sủ Ngòi) học hơn 10 hay bà Mỡi (những người thực hành tâm linh
năm mới được hành nghề. Ông L kể lại rằng, và được cộng đồng tin rằng có năng lực thần
ngày đó ông rất khéo, học nhanh tiến bộ, bí), nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” mang tố
nhưng ham chơi, không chú tâm tập luyện, vì chất của con người, trở thành tài nghệ qua rèn
vậy các thầy phải cân nhắc mãi mới cho phép luyện. Quan niệm đó thể hiện qua cách ứng
ông đi làm nghề. Chuyện này cho thấy đam xử của cộng đồng với nghệ nhân “Cò ke ôống
mê với nghề và đạo đức của người học là tiêu kháo”, người ta không cần phải tỏ ra cung kính,
chí cơ bản để thầy dạy quyết định có truyền thậm chí có chút e sợ như với ông Mo, ông
nghề hay không. Các nghệ nhân luôn dặn học T’lượng, song người Mường luôn kính trọng và
trò phải xem đây là việc làm phước, không cầu thường có mối quan hệ khá thân mật, gần gũi
lợi, cần có thành tâm và biết chia sẻ. Người làm với nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”.
nghề cần có lối sống giản dị, tránh khoác lác, Tính chất công việc của nghệ nhân “Cò ke
khoa trương và đặc biệt không được gian dối. ôống kháo” luôn gắn với các sự kiện trong xã
Chúng tôi còn ghi nhận được ở Sủ Ngòi có 2 hội, từ việc thờ cúng chung (lễ hội), hay việc
Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
29
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
riêng của mỗi gia đình (lễ tang, đám giỗ). Họ mình trong đời sống cộng đồng Mường. Họ
không chỉ thường xuyên tham gia mà như đã được cộng đồng kính trọng và yêu quý không
trở thành một phần của các sự kiện ấy, điều đó chỉ bởi là những người trực tiếp giữ gìn và
đòi hỏi họ phải biết và tuân thủ đúng theo quy phát huy di sản âm nhạc dân gian Mường, mà
tắc và trình tự của các nghi lễ. Trong đám tang, còn bởi tư chất thông minh, khéo léo, am hiểu
mỗi khi ông Mo thực hành một nghi lễ thì dàn phong tục tập quán và hiểu biết xã hội, có kinh
nhạc “Cò ke ôống kháo” sẽ chơi một bản nhạc nghiệm trong đối nhân xử thế...
phù hợp với nghi lễ đó. Thêm nữa, họ phải biết 5. Một số vấn đề đặt ra hiện nay
cách điều chỉnh để kéo dài hơn hoặc rút ngắn Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” vừa là chủ
bản nhạc tùy theo thời gian của một nghi lễ thể, vừa là thành phần của một di sản văn hóa
đang diễn ra, sao cho nghi lễ kết thúc thì bản nghệ thuật. Họ đang ngày một già đi theo quy
nhạc cũng dừng. luật của cuộc sống, một khi họ từ giã cuộc
Sự kiêng kỵ trong tang ma được các nghệ sống này mà chưa kịp trao truyền cho thế hệ
nhân tuân thủ rất nghiêm cẩn. Ở Mường Vang sau, vốn cổ nghệ thuật đó sẽ theo họ về thế
còn lưu truyền một bản nhạc tên là “Mo trâu”, giới bên kia. Nhiều nghệ nhân đã bày tỏ với
được tấu lên khi gia chủ dâng mâm cúng thịt chúng tôi sự lo lắng vì không tìm được người
trâu cho tinh linh người chết. Thực ra, việc để truyền nghề, bởi hiện nay giới trẻ người
dâng cúng thịt trâu là thủ tục phổ biến ở thời Mường không mấy quan tâm đến nghệ thuật
gian trước, khi mà các trình tự của tang ma “Cò ke ôống kháo”.
Mường còn rất rườm rà. Người Mường tin rằng Bên cạnh đó, ý kiến của các nghệ nhân
nếu tấu bản nhạc này mà không có mâm cúng đôi khi còn bị xem nhẹ. Tại lễ hội khai hạ Đình
thịt trâu thì sẽ mắc lỗi với người chết. Nhưng Ngòi, xã Sủ Ngòi, ban tổ chức đã yêu cầu các
ở thời điểm hiện nay, không phải gia đình nào nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” tập và chơi bản
cũng có điều kiện để cúng thịt trâu, vì vậy bài nhạc “Lưu thủy” của người Kinh thay thế các
“Mo trâu” ngày càng ít được sử dụng đến nỗi bản nhạc “Cò ke ôống kháo” truyền thống, mặc
đang có nguy cơ thất truyền. Trong quá trình cho họ phản đối một cách yếu ớt10. Có lễ hội
sưu tầm tài liệu, chúng tôi đã rất khó khăn để thì lại thu thanh sẵn các bản nhạc cồng chiêng
thuyết phục các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” và “Cò ke ôống kháo”. Điều đó cho thấy nhận
trình tấu bản nhạc này. Cuối cùng họ miễn thức của một số cán bộ văn hóa cấp cơ sở còn
cưỡng thực hiện sau khi hướng về phía cửa sổ hạn chế, vô tình làm ảnh hưởng đến sự tồn
(cửa vóng) lầm rầm vài câu xin phép. vong của một loại hình nghệ thuật mang bản
Do tính chất công việc nên họ là những sắc dân tộc Mường.
người được nhiều người biết đến và có nhiều Để bảo vệ di sản văn hóa này, chúng tôi
mối quan hệ trong cộng đồng, nhất là với các cho rằng giải pháp thiết thực nhất là chú trọng
già làng, trưởng bản. Những mối quan hệ đó nâng cao trình độ nhận thức của các cán bộ
mang lại cho họ nhiều kiến thức về cuộc sống văn hóa ở cơ sở. Họ, hơn ai hết phải hiểu được
và cơ hội trong công việc. Vì vậy, nghệ nhân giá trị của các yếu tố văn hóa bản địa mà họ
“Cò ke ôống kháo” trở thành người được cộng đang tiếp xúc, gần gũi và biết tôn trọng ý kiến
đồng tin tưởng để tham khảo ý kiến về nghi lễ của các nghệ nhân. Trên nền tảng đó họ sẽ
hay phong tục tập quán9. có những hành động tuyên truyền hiệu quả
Như vậy có thể thấy, nghệ nhân “Cò ke về giá trị di sản văn hóa, tạo chuyển biến tích
ôống kháo” đã khẳng định được vị thế của cực trong nhận thức của cộng đồng Mường.
30 Số 28 - Tháng 6 - 2019
- DI SẢN VĂN HÓA
Khi thế hệ trẻ người Mường hiểu và biết trân Thứ tư, cùng với những nhân vật khác như:
trọng văn hóa nghệ thuật dân gian, muốn thầy Mo, thầy Thường, ông T’lượng, bà Mỡi,
học tập và gìn giữ nó, thì các nghệ nhân “Cò các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” đã góp phần
ke ôống kháo” sẽ không còn phải lo lắng về tạo nên một bộ khung của tầng lớp tinh hoa
việc truyền nghề. trong xã hội, góp phần bảo lưu, phát huy và
Kết luận giáo dục truyền thống văn hóa Mường.
Con người là tổng hòa của các mối quan Trong xu hướng biến đổi và hội nhập văn
hệ xã hội, vì thế muốn làm rõ chân dung một hóa hiện nay, rất cần trân trọng và phát huy
nhân vật có vị trí nhất định trong xã hội như vai trò xã hội của các nghệ nhân dân gian như
nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”, thì việc xem xét nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”, không chỉ ở tài
một cách tổng thể là điều cần thiết. Từ nhiều năng nghệ thuật mà còn ở vốn văn hóa truyền
góc độ mô tả khác nhau, bài viết mong muốn thống mà họ đang lưu giữ, thực hành và giáo
nhận diện một cách khách quan, chân thực dục cho cộng đồng, góp phần bảo vệ bản sắc
về nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” trong xã hội văn hóa dân tộc Mường .
Mường ở Hòa Bình. T.B.D
Thứ nhất, mặc dù “Cò ke ôống kháo” không (ThS., Khoa Văn hóa học, Trường ĐHVHHN)
phải nghề gia truyền, nhưng để trở thành
nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”, người học phải Chú thích
có năng khiếu bẩm sinh, có đủ đam mê để khổ 1
Không có quy ước, giới hạn cụ thể về
luyện, và cuối cùng là tu dưỡng đạo đức để số lượng nhạc khí tham gia dàn nhạc. Thông
được xã hội công nhận. thường, dàn nhạc “Cò ke ôống kháo” có ít hơn 10
Thứ hai, trong đời sống văn hóa cộng nhạc khí. Nhưng số lượng người tham gia có thể
lên tới 15 người hoặc hơn bằng cách tăng gấp
đồng Mường, nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
đôi, gấp ba số người chơi cùng một loại nhạc khí.
là những người giản dị, chân thật, am tường
phong tục tập quán, say mê âm nhạc dân
2
Jean Cusinier là người có những ghi chép
gian như một thú vui tao nhã. Nghệ nhân sớm nhất về “Cò ke ôống kháo”, trong cuốn Người
“Cò ke ôống kháo” là một kiểu “nhân cách văn Mường - Địa lý nhân văn và xã hội học, xuất bản lần
hóa”, một vị trí ít được chú ý, nhưng luôn hiện đầu bằng tiếng Pháp năm 1948 [1, tr.679-680].
hữu trong xã hội Mường. Người Mường kính 3
Đã có trường hợp người trưởng nhóm bị
trọng họ, coi họ là những người tài giỏi, am “khai trừ” do vi phạm các tiêu chuẩn đạo đức,
hiểu về phong tục tập quán và có uy tín trong đó là câu chuyện của nghệ nhân Bùi Văn T, vốn
cộng đồng. là trưởng nhóm “Cò ke ôống kháo” ở xã Sủ Ngòi.
Thứ ba, các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” Ông rất giỏi nghề, nhưng vì hay bớt xén tiền
đã tạo nên một tổ chức, có người đứng đầu công của các thành viên khác nên đã bị tẩy chay
và các thành viên, có các hoạt động cụ thể và mời ra khỏi nhóm.
(trình diễn, tập luyện, trao truyền). Trong đó,
4
Người Mường phân biệt rõ qua cách gọi:
nội dung tập luyện gắn với truyền dạy “Cò ke thầy Mo, thợ kèn, thợ đàn.
ôống kháo” là một sinh hoạt tinh thần mang 5
Điều này thể hiện qua sự kiêng kỵ đối với
giá trị văn hóa, giáo dục sâu sắc. Đó chính chiếc kèn, người Mường cho rằng tiếng kèn đám
là hiện thực của hoạt động bảo lưu và sáng là điềm báo của sự xúi quẩy, một tín hiệu của cái
tạo truyền thống từ các nghệ nhân dân gian chết. Vì thế người học kèn đám thường phải lắp
Mường. dăm kèn vào chiếc ống nứa nhỏ (nhằm giảm âm
Số 28 - Tháng 6 - 2019 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
31
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU
lượng và đổi âm sắc) và chọn các nơi vắng vẻ, kín Tài liệu tham khảo
đáo để tập luyện, tránh để người khác nghe thấy. 1. Jeanne Cuisinier (1948), Người Mường - Địa
Trái lại, “Cò ke ôống kháo” hoàn toàn không bị lý nhân văn và xã hội học, Bản dịch của Sở Văn hóa
ảnh hưởng bởi những sự kiêng kỵ đó, các nghệ - Thông tin tỉnh Hòa Bình, tái bản lần thứ nhất
nhân có thể tập luyện, trình diễn ở bất cứ nơi năm 2007, Nxb. Lao động, Hà Nội.
nào mình muốn, gần đây họ còn biểu diễn “Cò
2. Bùi Văn Kín, Mai Văn Trí, Nguyễn Phụng
ke ôống kháo” trên các sân khấu âm nhạc cộng
(1972), Góp phần tìm hiểu tỉnh Hòa Bình, Ty Văn
đồng (văn nghệ xã, phường). Điều đó cho thấy hóa - Thông tin tỉnh Hòa Bình, Hòa Bình.
rằng âm nhạc “Cò ke ôống kháo” không bị giới
3. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa
hạn trong không gian u buồn của đám tang hay
Việt Nam (2013), Luật di sản văn hóa (văn bản
chỉ dành riêng cho sự linh thiêng của các nghi lễ.
hợp nhất), Văn phòng Quốc hội, Hà Nội.
6
Họ đặc biệt yêu thích các ca khúc được các
4. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt
nhạc sĩ miền Bắc sáng tác trong thời kỳ kháng
Nam, Nxb. Giáo dục, tái bản lần thứ hai, Hà Nội.
chiến (nhạc đỏ) và các ca khúc trữ tình (nhạc
vàng). 5. Hoàng Vinh (1999), Mấy vấn đề lý luận và
thực tiễn xây dựng văn hóa ở nước ta, Nxb. Văn
7
Chúng tôi đã kiểm chứng bằng cách ghi
hóa - Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội.
chép vài mẩu chuyện họ kể, sau đó 1 năm thì gợi
lại với họ để đối chiếu, họ đã kể lại đúng như lần Ngày nhận bài: 4 - 4 - 2019
kể trước, điều đó cho thấy họ rất thật thà. Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 6 - 2019
8
Tư liệu phỏng vấn nghệ nhân Bùi Văn X, Bùi Ngày chấp nhận đăng: 25 - 6 - 2019
Văn L ngày 9/7/2017.
9
Phỏng vấn các nghệ nhân đã gợi cho chúng
tôi một manh mối rất thú vị, đó là quan hệ giữa
nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” và thầy Mo. Hai
nhân vật này luôn xuất hiện cùng nhau ở các
thực hành tín ngưỡng. Nghệ nhân “Cò ke ôống
kháo” hơn ai hết là người nắm được những
bí mật mà thầy Mo không muốn để lộ. Đối với
những người dân Mường, nếu cần một sự phản
biện thuyết phục với thầy Mo, thì nghệ nhân “Cò
ke ôống kháo” hẳn là đối tượng có những nhận
xét khách quan nhất. Nói cách khác, khi người
ta hoài nghi về sự cần thiết của một thủ tục hay
một nghi thức mà thầy Mo yêu cầu, họ sẽ kiểm
chứng bằng cách hỏi ý kiến các nghệ nhân “Cò
ke ôống kháo”. Như vậy, uy tín của một thầy Mo
khá bị ảnh hưởng bởi những nhận xét đánh giá
của các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”. Song vấn
đề này chỉ xin tạm nêu ở đây mà chưa bàn luận
hay lý giải thêm.
10
Điều này đã diễn ra liên tục trong hai năm
gần đây 2018, 2019.
32 Số 28 - Tháng 6 - 2019
nguon tai.lieu . vn
