Một số vấn đề xã hội học tri thức đặt ra từ Đông phương học của E.W. Said - Mai Huy Ích

X· héi häc sè 2 (78), 2002 15 mét sè vÊn ®Ò vÒ x· héi häc tri thøc ®Æt ra tõ “§«ng ph−¬ng häc” cña E.W. Said Mai Huy BÝch Trong h¬n hai thËp kû nay kÓ tõ khi xuÊt b¶n lÇn ®Çu (1978), c«ng tr×nh “§«ng ph−¬ng häc” cña nhµ nghiªn cøu E. W. Said ®· vµ ®ang cã ¶nh h−ëng lín ®Õn khoa häc x· héi ph−¬ng T©y. Dùa trªn c¬ së t×m hiÓu vµ ph©n tÝch hµng lo¹t cuèn tiÓu thuyÕt, bµi th¬, v¨n b¶n vµ chuyªn kh¶o khoa häc v.v. cña c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y vÒ ph−¬ng §«ng, kÕt hîp víi vËn dông vµ ph¸t triÓn c¸c lý thuyÕt khoa häc x· héi võa xuÊt hiÖn thêi gian gÇn ®©y, cuèn s¸ch ®· ®−a ra mét c¸ch nh×n míi kh«ng chØ vÒ ngµnh §«ng ph−¬ng häc ë ph−¬ng T©y, mµ c¶ vÒ mèi quan hÖ gi÷a tri thøc víi quyÒn lùc. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn “§«ng ph−¬ng häc” ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt vµ xuÊt b¶n ë ViÖt Nam (Said, E. W.1998. §«ng ph−¬ng häc. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ Quèc gia). C«ng tr×nh nµy n»m trong danh s¸ch nh÷ng nghiªn cøu quan träng, nh÷ng dÊu mèc cã ý nghÜa trong sù ph¸t triÓn khoa häc x· héi ph−¬ng T©y mµ quü Ford ®· tµi trî cho viÖc lùa chän vµ gîi ý ®Ó giíi thiÖu víi c¸c nhµ nghiªn cøu cña ViÖt Nam1. Tuy nhiªn, ng−êi viÕt bµi nµy tõng gÆp kh«ng Ýt ý kiÕn phµn nµn vµ thÊt väng cña mét sè nhµ nghiªn cøu chóng ta vÒ néi dung cuèn s¸ch víi lý do nã kh«ng ®Ò cËp ®Õn §«ng ph−¬ng häc mµ hä quen biÕt vµ kú väng ë nã, nghÜa lµ nã kh«ng nãi g× ®Õn Trung Hoa, NhËt B¶n hay ViÖt Nam v.v. Thùc ra gi¸ trÞ cña cuèn s¸ch lµ ë chç th«ng qua viÖc xem xÐt nh÷ng chñ ®Ò trªn, nã gîi ra nhiÒu vÊn ®Ò quan träng vÒ x· héi häc tri thøc. Sau ®©y bµi viÕt nµy xin tr×nh bµy tãm t¾t nh÷ng luËn ®iÓm chÝnh trong néi dung cuèn s¸ch nµy vµ thö ph©n tÝch mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra tõ ®ã vÒ x· héi häc tri thøc nãi chung. Tõ sù thÓ hiÖn ph−¬ng §«ng cña ng−êi ph−¬ng T©y ... Cuèn s¸ch nghiªn cøu nh÷ng c¸ch thøc mµ ph−¬ng §«ng, cô thÓ lµ c¸c n−íc Trung §«ng ®−îc thÓ hiÖn vµ nh×n nhËn trong con m¾t cña ng−êi ph−¬ng T©y (Ph¸p, Anh vµ Mü) ë thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. C¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y chia qu¶ ®Þa cÇu thµnh hai phÇn: ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y, vµ cho r»ng c¸c nhãm c− d©n b¶n xø c− tró t¹i ®Êy cã nh÷ng t«n gi¸o, nÒn v¨n hãa hay b¶n chÊt chñng téc thÝch hîp víi nh÷ng vïng ®Þa lý ®ã. Theo hä, c¸c kh¸i niÖm “ph−¬ng §«ng” vµ “ph−¬ng T©y” mang ý nghÜa thùc tÕ vµ cã thËt. Qua con m¾t cña ng−êi ph−¬ng T©y, “ph−¬ng §«ng” (Orient) lµ mét "n¬i l·ng 1 TiÕc r»ng do kh«ng ®ång ý víi c¸ch chuyÓn ng÷, nªn bµi viÕt nµy kh«ng sö dông b¶n dÞch tiÕng ViÖt. Khi cÇn trÝch dÉn cuèn s¸ch, bµi viÕt dùa theo b¶n gèc. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 16 Mét sè vÊn ®Ò vÒ x· héi häc tri thøc ®Æt ra tõ "§«ng ph−¬ng häc" cña E.W. Said m¹n, víi nh÷ng con ng−êi kú l¹, nh÷ng håi øc vµ nh÷ng c¶nh ®Ñp kh«ng thÓ nµo quªn vµ cã nh÷ng thÓ nghiÖm ®Æc s¾c” (Said, 1978:1). Hä kh¸c h¼n víi ph−¬ng T©y phµm tôc. Qua viÖc c¸c t¸c gi¶ ph−¬ng T©y nh×n nhËn vµ thÓ hiÖn ph−¬ng §«ng, næi lªn mét c¸ch nh×n, c¸ch nghÜ, c¸ch nãi vÒ thÕ giíi, vµ h¬n thÕ n÷a, mét c¸ch ®−a ra c¸c nhËn ®Þnh vÒ nã mµ Said gäi lµ “§«ng ph−¬ng häc”. Theo Said, §«ng ph−¬ng häc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau: Thø nhÊt, nã dùa trªn c¬ së mét phÐp l−ìng ph©n (dichotomy), chia thÕ giíi thµnh 2 phÇn (®«ng - t©y) kh¸c h¼n, thËm chÝ t−¬ng ph¶n nhau. Ch¼ng h¹n, trong khi ph−¬ng §«ng hµo nho¸ng th× ph−¬ng T©y thiÕt thùc; ph−¬ng §«ng ®éc tµi, ph−¬ng T©y d©n chñ. Tr¸i víi ph−¬ng §«ng tµn b¹o lµ ph−¬ng T©y c− xö ®Ñp. Ph−¬ng §«ng coi träng thó nhôc dôc, cßn ph−¬ng T©y ®Ò cao tù kiÒm chÕ; ph−¬ng §«ng nÆng vÒ phi lý, ph−¬ng T©y - duy lý. §èi lËp víi ph−¬ng §«ng øng xö nh− trÎ th¬ lµ ph−¬ng T©y chÝn ch¾n v.v. Thø hai, nã cho r»ng cã thÓ nãi vÒ hai phÇn cña thÕ giíi mét c¸ch tæng qu¸t chung theo nghÜa lµ mçi phÇn cña thÕ giíi cã mét tËp hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cè ®Þnh mµ mäi thµnh viªn trong mçi phÇn, mçi nhãm, hay céng ®ång ®ã ®Òu chia sÎ. ChÝnh theo nghÜa ®ã ng−êi ta míi nãi vÒ nhiÒu hiÖn t−îng ph−¬ng §«ng. “ë ch©u ¢u ng−êi ta cã thÓ nãi vÒ tÝnh c¸ch ph−¬ng §«ng, kh«ng khÝ ph−¬ng §«ng, c©u chuyÖn ph−¬ng §«ng, chÕ ®é ®éc tµi ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ph−¬ng §«ng mµ ng−êi kh¸c vÉn hiÓu” (Said, 1978:32). Thø ba, tuy nãi vÒ ph−¬ng §«ng, nh−ng qua ®ã §«ng ph−¬ng häc còng cho ta biÕt nhiÒu vÒ ph−¬ng T©y. Nã coi ph−¬ng §«ng nh− mét ®iÒu g× ®ã kh¸c h¼n vµ ®èi lËp víi ph−¬ng T©y. Nã lÊy ph−¬ng T©y lµ t©m ®iÓm ®Ó so s¸nh, vµ theo nghÜa ®ã, ph−¬ng T©y ®−îc xem lµ b×nh th−êng, cßn ph−¬ng §«ng lµ “ng−êi kh¸c”, “ng−êi l¹”. Râ rµng quan hÖ “ta - hä”, hay “chñ thÓ - ng−êi kh¸c” nµy kh«ng b×nh ®¼ng. NÕu so s¸nh hai ph−¬ng, th× ph−¬ng §«ng, dï cã nh÷ng ®Æc ®iÓm hÊp dÉn nhÊt ®Þnh, vÉn kÐm h¬n ph−¬ng T©y. Ba ®Æc ®iÓm trªn lµ nh÷ng sîi chØ ®á xuyªn suèt §«ng ph−¬ng häc cña ph−¬ng T©y. Nh÷ng quan niÖm trªn vÒ ph−¬ng §«ng kh«ng chØ lµ mét c¸ch nhËn thøc, c¸ch suy nghÜ, mµ cßn lµ mét c¸ch hµnh ®éng cña ng−êi ph−¬ng T©y trong quan hÖ víi ph−¬ng §«ng. Nh− Said ®· v¹ch râ, cßn h¬n lµ nh÷ng nhËn thøc, §«ng ph−¬ng häc cã liªn quan ®Õn nh÷ng hÖ thèng thÓ chÕ vµ thùc tiÔn vËt chÊt cña chñ nghÜa thùc d©n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc ph−¬ng T©y ®Ó “gi¸o dôc” ph−¬ng §«ng. Khi §«ng ph−¬ng häc cña ph−¬ng T©y tr×nh bµy ph−¬ng §«ng nh− mét thùc thÓ võa bÝ hiÓm, hÊp dÉn võa hoang d·, ®¸ng ph¶i gi¸o dôc, th× nã cã liªn hÖ víi c¸i mµ «ng gäi lµ “mét thÓ chÕ tËp thÓ” ®Ó ®Ò cËp víi ph−¬ng §«ng “b»ng c¸ch d¹y dç hä, æn ®Þnh hä vµ thèng trÞ hä” (Said, 1978:3). “ThÓ chÕ tËp thÓ” ®Ó ®Ò cËp víi ph−¬ng §«ng bao gåm kh«ng chØ c¸ch nghÜ, c¸ch nhËn thøc trªn ®©y, mµ c¶ mét bé m«n hµn l©m viÖn ®−îc gäi lµ §«ng ph−¬ng häc víi c¸c häc gi¶ mÖnh danh nhµ §«ng ph−¬ng häc. Hä cã nhiÖm vô t¹o ra tri thøc vÒ ph−¬ng §«ng, vµ ®−a ra c¸ch nhËn ®Þnh, m« t¶ ph−¬ng Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Mai Huy BÝch 17 §«ng, coi nh÷ng quan ®iÓm ®ã lµ ch©n thùc vµ chÝnh x¸c. Ch¼ng h¹n nhiÒu häc gi¶ thuéc Héi hoµng gia ch©u ¸ (Royal Asiatic Society) ®Æt cho m×nh sø mÖnh s¶n xuÊt tri thøc vÒ ph−¬ng §«ng, vµ thùc tÕ nh÷ng tri thøc do hä s¶n xuÊt nªn ®· ®−îc −u tiªn h¬n hÕt, vµ chiÕm ®Þa vÞ chñ ®¹o trong §«ng ph−¬ng häc. Nh− vËy, Said muèn chóng ta xem xÐt nh÷ng hËu qu¶ ®èi víi nh©n lo¹i cña c¸ch ph©n chia vµ thÓ hiÖn thÕ giíi nµy. §«ng ph−¬ng häc cã phÇn cña nã trong viÖc bµo ch÷a cho sù bµnh tr−íng thùc d©n chñ nghÜa cña ph−¬ng T©y. Vµ hËu qu¶ cña viÖc ph−¬ng T©y nhËn thøc nh− trªn vÒ ph−¬ng §«ng lµ sù x©m chiÕm, thèng trÞ, khai hãa cña ph−¬ng T©y ë ph−¬ng §«ng. §©y lµ nh÷ng b»ng chøng thùc nghiÖm chøng minh luËn ®iÓm næi tiÕng trong x· héi häc: “NÕu con ng−êi ta x¸c ®Þnh mét t×nh huèng lµ cã thùc, th× hËu qu¶ cña nã lµ cã thùc” (W.I. Thomas). Nãi c¸ch kh¸c, nÕu ng−êi ph−¬ng T©y coi ng−êi ph−¬ng §«ng lµ hoang d·, cÇn ®−îc thèng trÞ vµ khai hãa, th× hä ®· hµnh ®éng theo nhËn thøc nh− vËy b»ng c¸ch x©m chiÕm, thèng trÞ ph−¬ng §«ng; vµ hµnh ®éng nµy ®· mang l¹i nh÷ng hËu qña thùc tÕ râ rµng. Said ®· v¹ch trÇn nh÷ng sai sãt g¾n liÒn víi ba ®Æc ®iÓm trªn nh− sau: PhÐp l−ìng ph©n §«ng T©y cã nguy c¬ ®¬n gi¶n hãa thùc tÕ, quy c¶ thÕ giíi vµo chØ hai ph−¬ng, t¹o ra sù kh¸c biÖt hoÆc t−¬ng ph¶n r¹ch rßi, bÊt kÓ vµ bÊt chÊp nh÷ng kh¸c biÖt néi t¹i gi÷a c¸c n−íc (c¸c x· héi) ph−¬ng §«ng còng nh− ph−¬ng T©y. H¬n thÕ n÷a, nã bá qua nh÷ng n−íc, nh÷ng x· héi trung gian, kh«ng h¼n thuéc ph−¬ng nµo. Vµ thËt sai lÇm nÕu quan niÖm r»ng tÊt c¶ mäi ng−êi ph−¬ng §«ng ®Òu cã chung nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo ®ã, còng nh− toµn bé ng−êi ph−¬ng T©y chia sÎ mét sè ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh, bÊt kÓ hä thuéc giai cÊp, nghÒ nghiÖp, häc vÊn, giíi tÝnh, s¾c téc, t«n gi¸o, løa tuæi nµo v.v. Trong tr−êng ph¸i khoa häc x· héi hËu hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y, lèi t− duy g¾n mét ®Æc ®iÓm b¶n chÊt nµo ®ã chung cho mäi thµnh viªn cña mét lo¹i ng−êi, mét nhãm, mét céng ®ång nµo ®Êy, vµ coi ®ã lµ phæ biÕn… ®−îc gäi lµ c¬ b¶n luËn (essentialism). Cã thÓ coi ®©y lµ mét “c¬ b¶n luËn ®Þa lý”, tøc lµ g¸n mét sè ®Æc tÝnh nµo ®ã cho mét bé phËn cña ®Þa cÇu cïng nh÷ng con ng−êi sinh sèng trªn ®ã, coi ®Êy lµ nh÷ng nÐt bao trïm hÕt th¶y. Thùc ra, nh÷ng nhËn xÐt, nh÷ng ®Æc tÝnh nµy, nÕu cã ®óng còng chØ ®óng phÇn nµo, vµ lµ sù kh¸i qu¸t hãa qu¸ møc: kh«ng ph¶i ai ë ph−¬ng §«ng còng suy nghÜ phi lý, phi logic, vµ kh«ng ph¶i mäi ng−êi ph−¬ng T©y ®Òu duy lý, cã logic. Ch−a hÕt, víi viÖc coi ph−¬ng T©y lµ chñ thÓ vµ ph−¬ng §«ng lµ ng−êi kh¸c, §«ng ph−¬ng häc ®· t¹o ra t«n ti thø bËc cho thÕ giíi, trong ®ã ph−¬ng T©y lµ trung t©m. Said viÕt: “HÕt søc cÇn b¸c bá c¸i quan niÖm cho r»ng cã nh÷ng kh«ng gian ®Þa lý, n¬i c− tró cña nh÷ng c− d©n b¶n ®Þa “kh¸c h¼n”, vµ cã thÓ x¸c ®Þnh hä trªn c¬ së mét t«n gi¸o, mét nÒn v¨n hãa hay mét ®Æc tr−ng c¬ b¶n theo chñng téc vµ thÝch hîp víi kh«ng gian ®Þa lý ®ã” (Said, 1978:322). ... ®Õn mét sè vÊn ®Ò x· héi häc tri thøc C©u hái ®Æt ra tõ “§«ng ph−¬ng häc” lµ: VËy th× v× sao nh÷ng tri thøc cña nghµnh §«ng ph−¬ng häc, dï phÇn nhiÒu kh«ng chÝnh x¸c, dï ®¬n gi¶n hãa vµ kh¸i qu¸t hãa qu¸ møc, vÉn ®−îc chÊp nhËn vµ truyÒn b¸ réng r·i kh«ng chØ trong giíi Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 18 Mét sè vÊn ®Ò vÒ x· héi häc tri thøc ®Æt ra tõ "§«ng ph−¬ng häc" cña E.W. Said häc thuËt ph−¬ng T©y? C©u tr¶ lêi phÇn nµo n»m ë mèi quan hÖ gi÷a tri thøc vµ quyÒn lùc – mét chñ ®Ò quan träng cña x· héi häc tri thøc. Nh÷ng ®iÒu mµ nghµnh §«ng ph−¬ng häc cña ph−¬ng T©y thÓ hiÖn vµ nãi vÒ ph−¬ng §«ng kh«ng ®¬n gi¶n chØ lµ ng«n tõ, mµ cßn lµ quyÒn lùc cña mét sè nhãm ®èi víi c¸c nhãm kh¸c. Theo Said, phÇn nhiÒu nhËn thøc cña §«ng ph−¬ng häc lµ t−ëng t−îng ra, vµ nh÷ng c¸i mµ «ng gäi lµ “®Þa lý vµ lÞch sö t−ëng t−îng” nµy ®· gióp lý trÝ vµ t− duy ph−¬ng T©y t¨ng c−êng tù ý thøc cña chÝnh hä vÒ b¶n th©n hä. §«ng ph−¬ng häc kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ mét qu¸ tr×nh m« t¶, mµ cßn lµ mét quan hÖ quyÒn lùc vµ thèng trÞ nhê ®ã mét nhãm (ph−¬ng T©y) tù cho m×nh cã quyÒn x¸c ®Þnh b¶n s¾c cho tÊt c¶ c¸c nhãm kh¸c b»ng viÖc ®Þnh nghÜa c¸i g× lµ ph−¬ng §«ng, c¸i g× lµ ph−¬ng T©y theo nghÜa nµo ®ã. H¬n thÕ n÷a, tri thøc vÒ ph−¬ng §«ng cßn lµm c¬ së cho sù thèng trÞ thùc d©n. Nã t¹o ra nh÷ng ý t−ëng hÕt søc quan träng trong qu¸ tr×nh chinh phôc vµ thèng trÞ ph−¬ng §«ng. Cho r»ng ng−êi ph−¬ng §«ng ch−a ®−îc khai hãa, cÇn sù thèng trÞ vµ dÉn d¾t cña ph−¬ng T©y, nªn §«ng ph−¬ng häc ®· trë thµnh c¸i cí vµ sù biÖn minh cho cuéc x©m l¨ng, ®« hé cña ph−¬ng T©y ë ph−¬ng §«ng. Ch¼ng h¹n, ng−êi Ph¸p cÇn biÕt AicËp ®Ó chinh phôc vµ chiÕm ®ãng ®Êt n−íc nµy. Nh»m môc ®Ých ®ã, hä kÐo theo qu©n ®éi cña hä hµng lo¹t c¸c nhµ §«ng ph−¬ng häc. HiÓn nhiªn lµ §«ng ph−¬ng häc cã quan hÖ víi quyÒn lùc thùc d©n. Tri thøc vÒ ph−¬ng §«ng g¾n víi quyÒn lùc cña ng−êi ph−¬ng T©y ®èi víi ph−¬ng §«ng. Víi §«ng ph−¬ng häc, ph−¬ng T©y cho r»ng hä nhËn thøc ®−îc ®iÓm yÕu cña ng−êi ph−¬ng §«ng, vµ cã quyÒn chinh phôc, khai hãa ph−¬ng §«ng. Nh−ng quan hÖ gi÷a tri thøc víi quyÒn lùc cßn thÓ hiÖn ë mét khÝa c¹nh n÷a. CÇn ®Æc biÖt nhÊn m¹nh ë ®©y lµ rÊt nhiÒu ®iÒu trong §«ng ph−¬ng häc, trong nhËn thøc cña ng−êi ph−¬ng T©y vÒ ph−¬ng §«ng kh«ng phï hîp víi thùc tÕ, kh«ng cã ë ng−êi ph−¬ng §«ng nãi chung. Chóng chØ tån t¹i trong nhËn thøc cña ng−êi ph−¬ng T©y, vµ theo nghÜa ®ã, ph−¬ng §«ng lµ ®iÒu do ph−¬ng T©y nghÜ ra, “s¸ng t¹o nªn”, vµ t¹o nªn cho ng−êi ph−¬ng T©y. Quan träng h¬n, nh÷ng nhËn thøc trªn ®−îc coi lµ ®óng, chÝnh x¸c, ch©n thùc, vµ ®«ng ®¶o ng−êi ph−¬ng T©y bao thÕ hÖ ®Òu chÊp nhËn ®ã lµ ch©n lý. Ýt ai nghi ngê, cµng kh«ng ai nghÜ ®Õn viÖc kiÓm chøng chóng mét c¸ch nghiªm tóc. §iÒu ®ã cho thÊy: kh¸c víi quan niÖm quen thuéc vÒ ch©n lý cña nhËn thøc luËn th«ng th−êng, tri thøc kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ch©n thùc míi ®−îc tin theo vµ cã søc m¹nh. GÆp nh÷ng nhËn ®Þnh nµo ®ã vÒ x· héi, mét sè ng−êi th−êng muèn biÕt chóng lµ ®óng hay sai, vµ liÖu ®ã cã ph¶i nh÷ng m« t¶ ch©n x¸c kh«ng. Nh−ng hä quªn mÊt r»ng ®èi víi nhiÒu ng−êi kh¸c, nhÊt lµ nh÷ng ng−êi t¹o ra tri thøc, th× tri thøc cã mét môc ®Ých thùc tiÔn: nã gióp hä lµm ®iÒu g× ®ã. NhiÒu ng−êi t¹o ra tri thøc tr−íc hÕt quan t©m ®Õn mét c©u hái quan träng: tri thøc cã gióp hä lµm nh÷ng viÖc mµ hä muèn lµm hay kh«ng? §èi víi hä, chøc n¨ng thùc tiÔn nµy cña tri thøc quan träng h¬n h¼n so víi tiªu chuÈn ch©n thùc hay gi¶ dèi. Nh− K. Popper, nhµ triÕt häc khoa häc næi tiÕng ®· nhËn xÐt, con ng−êi ta cã mong muèn tù nhiªn lµ tin r»ng nh÷ng ý t−ëng cña m×nh lµ chÝnh x¸c, vµ muèn t×m b»ng chøng ®Ó x¸c nhËn, chø kh«ng ®Ó b¸c bá chóng. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn Mai Huy BÝch 19 Ngoµi ra, tri thøc cña §«ng ph−¬ng häc ®−îc rÊt nhiÒu ng−êi ph−¬ng T©y coi lµ ®óng, chuÈn x¸c, chø kh«ng bÞ nghi ngê v× nã ®−îc ®−a ra tõ nh÷ng ng−êi Ýt nhiÒu cã kinh nghiÖm trùc tiÕp vÒ ph−¬ng §«ng, ®· ®Æt ch©n lªn vµ sèng ë ®ã (c¸c nhµ th¸m hiÓm, gi¸o sÜ, th−¬ng gia, sÜ quan qu©n ®éi, nhµ chøc tr¸ch trong chÝnh quyÒn thùc d©n v.v. vµ c¸c häc gi¶). Nh÷ng ng−êi nµy, b»ng uy tÝn vµ quyÒn lùc cña m×nh kh«ng chØ t¹o ra tri thøc, mµ cßn cã quyÒn x¸c ®Þnh tri thøc nµo lµ ®óng, tri thøc nµo lµ sai, vµ cho phÐp hay kh«ng cho phÐp ai nghi ngê mét tri thøc nµo ®ã. Nh− vËy, Said kh«ng chØ chøng minh r»ng nh÷ng quan niÖm, nhËn ®Þnh vÒ ph−¬ng §«ng lµ gi¶ dèi vµ cã thÓ b¸c bá. C«ng tr×nh cña «ng cßn gióp ta t×m hiÓu c¸ch thøc mµ nh÷ng quan niÖm, nh÷ng nhËn ®Þnh ®ã ®· trë thµnh chÊp nhËn ®−îc trong mét x· héi nµo ®ã, tøc lµ thµnh nh÷ng hÖ thèng, nh÷ng tËp hîp c¸c ý t−ëng, quan niÖm vµ niÒm tin ®−îc coi lµ tri thøc ®óng, hay mét thÕ giíi quan. H¬n thÕ n÷a, chóng trë thµnh khu«n khæ v÷ng ch¾c ®Ó hiÓu cuéc sèng, ®Ó suy nghÜ trong mét lÜnh vùc nhÊt ®Þnh cña ®êi sèng x· héi, thµnh hÖ thèng c¸c quy t¾c ®Ó t¹o ra tri thøc míi, vµ nhÊt lµ ®Ó hµnh ®éng trong ®êi sèng x· héi, tøc lµ thµnh c¸i mµ nhµ nghiªn cøu ng−êi Ph¸p M. Foucault gäi lµ diÔn ng«n (discourse). §Ó thÊy søc m¹nh cña diÔn ng«n, cÇn nªu râ mét thùc tÕ nµy: kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn nhiÒu nhµ §«ng ph−¬ng häc ë ph−¬ng T©y, thÕ hÖ nµy tiÕp thÕ hÖ kh¸c, ®Òu tin theo vµ dùa vµo nh÷ng diÔn ng«n nãi trªn trong viÖc nh×n nhËn, hiÓu biÕt, vµ hµnh ®éng víi ph−¬ng §«ng. Lý do lµ c¸c diÔn ng«n hiÖn hµnh ®· chi phèi hä. Mét nhµ §«ng ph−¬ng häc míi vµo nghÒ ë ph−¬ng T©y thu ®−îc tri thøc ®Çu tiªn vµ hÕt søc quan träng cña m×nh vÒ ph−¬ng §«ng qua s¸ch vë, bµi gi¶ng, tµi liÖu hiÖn cã, víi nh÷ng diÔn ng«n hiÖn hµnh vÒ −u thÕ cña ph−¬ng T©y vµ yÕu thÕ cña ph−¬ng §«ng. Anh (chÞ) ta ph¶i häc nh÷ng c¸ch suy nghÜ, nh×n nhËn hiÖn cã. Ngay c¶ khi anh (chÞ) ta muèn hoµi nghi nh÷ng tri thøc hiÖn hµnh, kh«ng dÔ g× anh (chÞ) ta cã ®iÒu kiÖn vµ ®−îc phÐp lµm ®iÒu ®ã trong hoµn c¶nh x· héi vµ nhËn thøc xung quanh. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn ng−êi ®Çu tiªn chÊt vÊn chóng lµ mét ng−êi xuÊt th©n kh«ng ph¶i ph−¬ng T©y (tøc Said) ! Râ rµng, kh¸c víi quan niÖm th«ng th−êng cña nhiÒu ng−êi r»ng tri thøc lµ mét kho tµng chung cña nh©n lo¹i mµ bÊt cø ai cã lßng ham hiÓu biÕt vµ tr×nh ®é nhËn thøc nhÊt ®Þnh ®Òu cã thÓ tiÕp thu vµ ®ãng gãp mét c¸ch v« t−, Said g¾n tri thøc víi quyÒn lùc trong x· héi. Qua vÝ dô nªu trªn ta ®· thÊy mét biÓu hiÖn n÷a cña quan hÖ gi÷a tri thøc vµ quyÒn lùc. Cã thÓ nãi ë ®©y Said vËn dông lý thuyÕt diÔn ng«n cña Foucault vµ quan hÖ gi÷a diÔn ng«n víi quyÒn lùc. Foucault cho r»ng quyÒn lùc cã søc m¹nh t¹o sinh (productive) theo nghÜa nh− sau. VÝ dô nh− trong viÖc ph¹m ph¸p, th× søc m¹nh t¹o sinh cña quyÒn lùc kh«ng n»m ë viÖc b¾t mét tªn téi ph¹m, mµ ®Çu tiªn ë viÖc t¹o ra kh¸i niÖm téi ph¹m. ChÝnh hÖ thèng c¸c ý t−ëng, tøc c¸c diÔn ng«n mµ chóng ta gäi lµ quan niÖm vÒ téi ph¹m, råi téi ph¹m häc ph¶i cã tr−íc ®·. Råi tõ ®ã xuÊt hiÖn nh÷ng c¸ch thøc cÇn cã ®Ó ®−¬ng ®Çu víi téi ph¹m. Tãm l¹i, theo Foucault, xuÊt hiÖn ®Çu tiªn lµ diÔn ng«n vÒ téi ph¹m, vµ tiÕp ®ã, kÎ téi ph¹m, nhµ téi ph¹m häc, c¶nh s¸t, quan tßa, nhµ tï - tÊt c¶ ®Òu ®−îc t¹o ra tõ diÔn ng«n. QuyÒn n¨ng cña c¸c diÔn ng«n lµ ë nh÷ng ®Þnh nghÜa chóng ®−a ra, ë thø ng«n tõ chóng sö dông vµ ta buéc Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn