Xem mẫu
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI VĂN HÓA TRUNG - CẬN - ĐƯƠNG ĐẠI MỘT SỐ VẤN ĐỀ VĂN HÓA, XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG CƯ DÂN SAU TÁI ĐỊNH CƯ Ở HÀ NỘI NGUYỄN ANH TUẤN* Tóm tắt Sự di dời dân cư tới các điểm cư trú mới trong các dự án thu hồi đất đai ở Hà Nội đặt ra vấn đề về tổ chức lại đời sống văn hóa xã hội cho nhóm dân cư này tại nơi ở mới. Thực tế là, liên kết xã hội ở các chung cư tái định cư khá yếu, điều này làm giảm sút các hoạt động chung của cộng đồng. Sự chia cắt văn hóa do di dời cộng với mức sống thấp tại nơi tái định cư khiến các liên kết mới càng trở nên khó khăn. Tái định cư để lại sự tổn thương văn hóa trong đời sống dân cư. Tình trạng tổn thương càng trở nên sâu sắc hơn khi chất lượng cuộc sống của người bị di dời không bằng nơi ở cũ. Tái định cư đẩy các hộ gia đình đến một không gian mới, song những yếu tố liên kết, sự giao lưu văn hóa vẫn còn hết sức mỏng manh. Từ khóa: Tái định cư, tổn thương văn hóa, liên kết xã hội, tự quản cộng đồng Abstract The relocation of people to new places of residence in land acquisition projects in Hanoi poses a problem of the reorganization of cultural and social life for this group of people in the new residential place. In fact, the social linkage in resettlement apartments is quite weak, which reduces the overall activities of the community. Cultural fragmentation, caused by relocation and low living standards in resettled areas makes it even more difficult for new linkages. Resettlement leaves a cultural trauma in people’s lives. The vulnerability becomes more acute when the file quality of the resettled people is not same as their former residence. Resettlement pushes households to a new space, but the linkages and cultural exchanges are still very fragile. Keywords: Resettlement, cultural vulnerability, social integration, community self-governance Đặt vấn đề di dời. Việc tổ chức đời sống, sinh hoạt của các T rong tuyên bố toàn cầu về đa dạng gia đình tái định cư ở khu vực cư trú mới có văn hoá của UNESCO, văn hoá được thể đang tạo nên những nét văn hóa riêng của coi là hệ thống các đặc trưng, diện nhóm này. mạo về tinh thần, vật chất, trí tuệ và cảm xúc Trong 20 năm qua, Hà Nội đã diễn ra những khắc họa nên bản sắc của một cộng đồng. Văn thay đổi lớn trong công tác quy hoạch, sắp hóa không chỉ bao gồm nghệ thuật, văn học, xếp, tổ chức lại thành phố. Nhiều quận mới mà còn cả lối sống, những quyền cơ bản của được thành lập và các địa bàn chuyển đổi từ xã con người, hệ thống giá trị, truyền thống và tín thành phường như địa bàn quận Hoàng Mai, ngưỡng. Ở một đô thị lớn như Hà Nội, quá trình quận Nam Từ Liêm, quận Bắc Từ Liêm. Từ năm tái định cư đang đặt ra nhiều vấn đề liên quan 2000 đến năm 2004, Hà Nội thu hồi 5.596 ha đến chiều cạnh văn hóa - xã hội của nhóm bị đất để phục vụ cho 957 dự án phát triển. Trong năm 2008, khoảng 1.500 ha đất bị thu hồi, * TS., Viện Văn hóa, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội trong đó có hơn 900 ha đất nông nghiệp trồng Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 51
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU hai vụ lúa. Sau năm 2008 (thời điểm bắt đầu Phường Thịnh Liệt có khoảng 9.000 hộ, mở rộng thành phố), bình quân mỗi năm Hà trong đó, số hộ tái định cư vào khoảng 1.000 Nội triển khai hơn 1.000 dự án, thu hồi khoảng hộ. Những hộ này đến từ nhiều quận trong 13.000 ha từ hơn 200.000 tổ chức, hộ gia đình, thành phố như Hai Bà Trưng, Đống Đa, Cầu và các cá nhân [7]. Việc thu hồi đất đai để nâng Giấy, Thanh Xuân và Hoàng Mai. Trong mỗi tòa cấp, mở rộng đường xá, xây dựng các trung chung cư tái định cư có 9 tầng, mỗi tầng có 9 tâm thương mại, trung tâm hành chính đã tạo căn hộ. Tầng 1 được thiết kế để phương tiện xe nên sự di dời dân cư từ quận này sang quận máy của cư dân và một phòng sinh hoạt cộng khác và đặt ra vấn đề mới về ổn định cuộc đồng. Mỗi tổ dân cư gồm từ 4 - 5 tòa nhà. Sau sống sau tái định cư của người dân. Quá trình 10 năm tái định cư, chỉ còn khoảng chừng hơn tái định cư, bên cạnh ý nghĩa phục vụ cho các 1/3 số hộ di dời tiếp tục ở lại sinh sống trong chiến lược phát triển, các thiết kế quy hoạch hạ các tòa nhà tái định cư. tầng, đang để lại nhiều vấn đề nảy sinh. Chẳng Các hộ dân tái định cư chuyển đến phường hạn, các khiếu nại về giá đất bồi thường, hỗ trợ Thịnh Liệt từ nhiều nơi trên địa bàn thành phố tái định cư chiếm tới 90% tổng số lượng các Hà Nội, như nhóm dân sống ở khu vực Giáp cuộc khiếu nại [4]; di dân tái định cư có nguy Bát (thuộc quận Hoàng Mai), nhóm dân sống cơ phá vỡ cấu trúc văn hóa tại cộng đồng tại dọc theo sông Tô Lịch (thuộc hai quận Cầu chỗ [8]; sự di dời không tự nguyện có thể làm Giấy, Đống Đa), hoặc nhóm dân cư trú dọc biến đổi thói quen văn hóa thành một loại văn theo các kênh mương ở quận Hai Bà Trưng. hóa trái ngược [9]. Đời sống xã hội của nhóm Ban đầu, dự án tái định cư ở phường Thịnh Liệt bị di dời gợi ra nhiều điều về những thay đổi chủ yếu đón nhận các hộ di dời thuộc dự án trong đời sống của con người khi buộc phải di thoát nước dọc hai bờ sông Tô Lịch. Sau này, dời khỏi nơi ở vốn quen thuộc của họ. phường Thịnh Liệt tiếp tục đón nhận các hộ di Một câu hỏi đặt ra: Liệu việc di dời dân cư dời thuộc các dự án thu hồi đất đai khác của tới điểm cư trú mới có đảm bảo sự hình thành thành phố Hà Nội. cộng đồng cố kết mới ở khu vực cư trú mới hay 1. Chính sách tái định cư không? Để trả lời câu hỏi này cần nhìn theo Theo Luật Đất đai của Việt Nam, thu hồi quan điểm tiếp cận văn hóa - xã hội để nhận đất là việc Nhà nước ra quyết định hành chính diện các mối quan hệ, sự tương tác xã hội của để thu lại quyền sử dụng đất. Khi thu hồi đất nhóm tái định cư tại khu vực cư trú mới. Đời của nhân dân, Nhà nước trả lại giá trị quyền sống văn hóa - xã hội bộc lộ qua cung cách ứng sử dụng đất đối với phần diện tích thu hồi xử của các thành viên trước tình cảnh bị di dời, cho người bị thu hồi. Bên cạnh đó, Nhà nước quá trình vật lộn để tái thiết cuộc sống mới và hỗ trợ các hộ gia đình mất đất thông qua các hình thành các chuẩn mực ứng xử mới. Phân chương trình đào tạo nghề mới, tạo việc làm tích các phản ứng của họ, chúng ta sẽ phần mới và cấp kinh phí để họ di dời đến địa điểm nào nhận ra được các phương diện khác nhau mới nhằm ổn định đời sống, sản xuất [6, Điều của đời sống xã hội sau tái định cư. Chúng tôi 26, mục 3,4]. Luật Đất đai ban hành năm 2003, cũng xem xét các giá trị mới của đời sống mưu 2009 (sửa đổi) và 2013 nêu: Nhà nước có quyền sinh, vượt lên khó khăn của nhóm tái định thu hồi đất đai của các hộ dân trong trường cư. Bài viết đề cập đến sự tổn thương về mặt hợp cần sử dụng mảnh đất đó vì các mục đích văn hóa, sự lỏng lẻo trong việc kiến tạo liên quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, hoặc vì kết xã hội tại nơi ở mới và sự khó khăn trong mục đích phát triển kinh tế xã hội. Luật Đất đai việc thiết lập năng lực tự quản cộng đồng của cho phép Nhà nước có quyền cưỡng chế thu các hộ tái định cư tại phường Thịnh Liệt, quận hồi đất khi đã ra quyết định thu hồi đất mà các Hoàng Mai, thành phố Hà Nội. hộ dân không chấp hành quyết định này. Việc 52 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI cưỡng chế diễn ra sau 30 ngày kể từ thời điểm 2. Sự tổn thương văn hóa các hộ dân phải bàn giao đất. Khi hộ dân không Sự di dời của cư dân tái định cư không chỉ bàn giao đất, Nhà nước ra văn bản quyết định đơn giản là sự di chuyển về không gian địa lý cưỡng chế thu hồi đất. Trong trường hợp này, trong thành phố, đó còn là một quá trình diễn người dân buộc phải bàn giao đất và có quyền tiến bởi những xúc cảm phức tạp như: lo âu, được khiếu nại sau. Việc bồi thường đối với căng thẳng, sợ hãi, hay buồn chán. Khoảng những mảnh đất bị thu hồi chỉ thực hiện khi thời gian chờ đợi cho đến lúc bàn giao đất hộ dân có đủ giấy tờ hợp pháp để chứng minh thường kéo dài khoảng 1 năm rưỡi, đôi khi quyền sử dụng đất hợp pháp của mình. Tuy lâu hơn. Thêm vào đó, khoảng thời gian từ lúc nhiên, trên thực tế, các giấy tờ chứng nhận và chuyển ra khỏi nhà ở cũ cho đến lúc nhận nhà xác nhận đất đai thường rất phức tạp do lịch sử mới cũng khá lâu. Trong khi một số ít gia đình để lại. Vì vậy, để chứng minh nguồn gốc đất đai nhận nhà ở mới ngay sau di dời nên sớm ổn và thực hiện đền bù thỏa đáng cho các hộ dân định, còn lại nhiều gia đình phải thuê nhà trọ không mấy dễ dàng. vài tháng, thậm chí lên tới 2, hoặc 3 năm mới Theo quy định của thành phố Hà Nội, các được nhận nhà ở mới. hộ bị thu hồi nhà ở, đất đai được bố trí tái Trước khi chuyển đến nơi ở mới, một số gia định cư bằng suất mua nhà chung cư cao tầng đình đã tìm đến tận nơi để xem xét khu tái định tại khu vực tái định cư. Các dự án thu hồi đất cư và căn hộ mới mà họ được mua theo suất thường chọn một vài khu vực nhà chung cư tái tái định cư. Một cái gì đó hoài niệm, buồn bã định cư trong thành phố để các hộ chuyển đến. Trong trường hợp địa phương có đủ đất để bố vẫn hiện trên nét mặt của những người trả lời trí tái định cư, các dự án có thể đền bù bằng lô phỏng vấn. Không ít người đã khóc khi kể lại đất nền cho các hộ bị thu hồi. Thông thường, ký ức về những ngày di chuyển khỏi nơi ở gắn những địa bàn ven đô có đủ đất bố trí tái định bó nhiều năm. Một người phụ nữ kể lại rằng bà cư tại chỗ hơn là những phường nội đô. ta đã chứng kiến bà hàng xóm già không chịu chuyển đi, không chịu nhận tiền đền bù và Thành phố xây dựng quỹ nhà ở tái định cư cuối cùng bị cưỡng chế di dời: “Cái máy xúc đã phục vụ cho các hộ dân bị di dời do các dự án xúc tất cả. Bà ấy gào khóc. Họ giữ bà ấy lại, còn thu hồi, giải phóng mặt bằng. Theo quy định, cái máy xúc múc toàn bộ đồ đạc hất ra ngoài. các dự án phát triển phải đảm bảo đủ quỹ nhà, đất tái định cư trước khi tiến hành giải phóng Đồ đạc của gia đình bà ấy hỏng hết, đất cát lẫn mặt bằng. Trong trường hợp dự án không bố trí đầy. Rốt cuộc, vẫn phải chuyển đi và không được được nhà ở tái định cư cho các hộ bị thu hồi, các nhận khoản tiền thưởng nếu như chịu chuyển đi chủ đầu tư mua nhà ở tái định cư từ quỹ nhà ở sớm” (PVS, nữ, 60 tuổi). Một số khác đã chọn tái định cư của thành phố. Quỹ nhà ở và đất tái cách chấp nhận và phó mặc. định cư do Sở Tài nguyên, Môi trường và Nhà Chúng tôi tập trung vào khai thác thái độ đất quản lý. Đồng thời, cơ quan này tổ chức bồi của người trả lời liên quan đến những chiều thường, hỗ trợ tái định cư cho người dân. cạnh tài sản, tiết kiệm, đầu tư giáo dục, y tế, Trong giai đoạn 2005 - 2010, các khu chung sinh kế, quan hệ gia đình sau khi bị thu hồi. cư tái định cư đã được xây dựng khắp nơi nhằm Hầu hết những người được hỏi bày tỏ rằng, thu đảm bảo cho quá trình giải phóng mặt bằng hồi đất đai không giúp họ có thêm tài sản sinh diễn ra mạnh mẽ hơn trên toàn thành phố. Các hoạt, không thể tiết kiệm, không đầu tư được cụm dân cư tái định cư sống trong các tòa chung giáo dục cho con, không có thêm tiền để chăm cư cao tầng ngày càng phổ biến. Nhiều hộ gia sóc sức khỏe và cũng không thể mở ra mô hình đình rời xa nơi ở cũ và phải thích nghi với một sinh kế mới. Họ dùng toàn bộ số tiền để mua loại hình nhà ở mới, với phương thức cư trú mới. nhà/xây nhà ở. Tái định cư đẩy phần lớn những Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 53
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU phụ nữ trung niên về vai trò truyền thống hơn ốm đau chỉ diễn ra ở những người già hơn là là gia nhập xã hội. Không có việc làm, hoặc việc ở những người trẻ tuổi. Việc sang nhà nhau làm không đủ, những phụ nữ này buộc phải ở chơi cũng xảy ra nhiều hơn ở nhóm người già nhà, đảm nhiệm phần lớn công việc chăm sóc và ít xảy ra ở người trẻ tuổi. Những người trẻ trẻ em, người già và làm công việc gia đình - tuổi có xu hướng riêng tư hơn, khép kín hơn những công việc không đem lại thu nhập. Một trong quan hệ xóm giềng. Người già tỏ ra tin cuộc thảo luận của nhóm phụ nữ độ tuổi 50 tưởng hàng xóm hơn. Nhóm người già không - 60 cho thấy, phụ nữ trung niên mong muốn thay đổi nhiều lắm trong những hoạt động trợ có việc làm cho dù công việc chỉ đem lại một giúp giữa những người hàng xóm, chẳng hạn khoản thu nhập nhỏ. Họ không muốn sống như gửi nhà hoặc trông nhà giúp nhau, nhờ vả phụ thuộc vào những người khác trong gia nhau đón đưa trẻ đi học, nhưng những người đình. Nhiều phụ nữ trung niên đã sống trong trẻ tuổi lại ít làm như vậy. Trước tái định cư, suốt 10 năm qua với tình cảnh thất nghiệp. Nói những người hàng xóm thường trợ giúp nhau chung, sự tổn thương văn hóa hiện hữu không nhiều hơn, nhưng sau tái định cư, mối quan hệ chỉ ở phương diện cá nhân mà còn ở phương này không còn trong khi những mối quan hệ diện nhóm xã hội. Trong cùng khu vực nhà ở mới khó đạt được một sự gắn kết như trước di chung cư tái định cư, mặc dù sự pha trộn các dời. Bên cạnh đó, người già thường hoài niệm hộ gia đình từ nhiều nơi chuyển đến là rõ ràng, về nơi ở cũ - nơi có mối quan hệ gắn bó, gần nhưng đặc điểm chung ở họ là sự buồn bã và gũi hơn giữa những người hàng xóm. kém hài lòng. Các gia đình tái định cư cho rằng mối quan 3. Tạo dựng liên kết xã hội mới hệ hàng xóm tại nơi ở mới không thân thiết bằng quan hệ hàng xóm của họ tại nơi ở cũ. Gắn kết cộng đồng phản ánh qua các liên Tại nơi ở cũ, các hoạt động hàng xóm thăm hỏi kết xã hội, các tương tác trong đời sống hàng nhau lúc ốm đau, trò chuyện, sang nhà chơi, ngày giữa các thành viên. Điều ấy làm nên giúp đỡ nhau khi gia đình có việc hiếu hỷ đều diện mạo văn hóa của một cộng đồng. Khác được chia sẻ nhiều hơn so với hiện nay. Tại nơi với những cộng đồng vốn được củng cố bởi ở cũ, các gia đình sống san sát, liền ngõ xóm những liên kết lâu bền, bởi nền tảng văn hóa nên quen biết nhau nhiều hơn. Chuyển đến truyền thống qua nhiều thế hệ, cộng đồng nơi mới, các hộ từ nhiều nơi trong thành phố tái định cư là một sự thiết lập mới từ một tập bị “trộn lại”, phần đông các hộ chỉ quen biết hợp rải rác dân cư trong thành phố “gom lại”. nhau trong phạm vi tầng ở của mình, “tầng Họ vốn đã bị tổn thương trước khi tới đây. Bởi nào biết tầng đó”. Mặc dù vậy, chung cư tái vậy, các liên kết xã hội mới là một cuộc tạo định cư cũng có lợi thế nhất định so với chung dựng hoàn toàn mới. Nhận diện các liên kết cư thương mại: “Nhà tái định cư thiết kế đơn giản mới giúp chúng ta nhận ra một vài nét văn hóa hơn các khu thương mại. Các nhà ở thương mại riêng của họ. luôn khép kín. Nhà nọ không biết tên nhà kia nếu Các quan hệ xóm giềng giữa những gia không có sự giao tiếp. Nhà ở tái định cư thường đình tái định cư tồn tại, nhưng giữ ở mức xã có một cửa sổ trông ra hành lang, kể cả đóng cửa giao, không quá thân thiết, song cũng không vào anh vẫn có thể giao tiếp. Kiểu bố trí nhà ở như quá lạnh nhạt. Trong quan hệ hàng xóm, việc vậy làm cho các quan hệ trong cùng tầng có tính thăm hỏi khi ốm đau, hỗ trợ nhau lúc gia đình chất cộng đồng hơn. Vẫn mang tính chất kiểu nơi có việc hiếu hỷ được duy trì. Một số thành viên cũ, tình làng xóm. Nơi đây vẫn có quan hệ làng giữ quan hệ giao tiếp, trò chuyện khi gặp mặt. xóm hơn là những nhà thương mại. Vẫn thăm hỏi Còn lại, những hoạt động khác ít có sự tương nhau hoặc là những giao tiếp hàng ngày cởi mở tác hơn. Thường thì việc thăm hỏi nhau lúc hơn” (PVS, tổ trưởng tổ dân phố, 60 tuổi). 54 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI Các nhóm sở thích mới trong khu dân cư đã quan, liên hoan... Những người tái định cư cho bắt đầu hình thành với mức độ tương tác đơn biết, tại nơi ở cũ, các tổ hội thường hoạt động giản, mang tính giao lưu là chính. Phạm vi của tích cực hơn, thường xuyên tổ chức các hoạt các nhóm sở thích thu hẹp trong chính mỗi tòa động thăm quan, liên hoan cho các hội viên, nhà chung cư tái định cư. Thông thường, các nhưng tại nơi ở mới, các hộ tái định cư ít được hoạt động liên hoan nhỏ gồm từ 5 đến 10 đại thu hút vào các hoạt động tương tự. Không có diện hộ gia đình. Cung cách tổ chức liên hoan nhiều hoạt động giao lưu giữa tổ phụ nữ ở khu như vậy có ở cả nhóm thanh niên, nhóm trung chung cư tái định cư với hội phụ nữ phường. niên và nhóm người già, qua đó, tạo ra sự gắn Có một lý do là đa số các hộ tái định cư còn kết và hiểu thêm về các gia đình trong cùng nghèo nên không tham gia các hoạt động tòa nhà. Nhóm phụ nữ già tỏ ra tích cực hơn mà phường tổ chức. Một người dân cho biết: cả. Nhóm phụ nữ này có chừng 20 người, đông “Ở đây hội phụ nữ của phường có tổ chức các hơn so với nhóm nam giới. Những phụ nữ này chuyến đi nhưng tòa của cô không đi vì không xây dựng quỹ của nhóm bằng cách đóng góp ai có tiền. Chỉ cá nhân nào có tiền mới đi. Nếu đi một khoản thỏa thuận chung là 240.000 đồng/ xa đóng 200.000 đồng thì đi, chứ 800.000 đồng người/năm để có kinh phí duy trì các hoạt đến 1 triệu họ sẽ không đi. Như cô chả dám đi” động của nhóm. Phụ nữ duy trì khá tốt hoạt (PVS, nữ, 62 tuổi tòa N10). Có thể nói rằng, các động thăm hỏi ốm đau hoặc liên hoan hội liên kết xã hội yếu trong cộng đồng sẽ dẫn đến nhóm nhân các dịp lễ tết. Một phụ nữ tái định giảm sút các hoạt động chung giữa các hộ tái cư phàn nàn rằng, mọi hoạt động của nhóm định cư, và ngược lại, việc ít thường xuyên tổ họ đều do tự nguyện, tự giác mà không nhận chức thành công các hoạt động chung lại tiếp được hỗ trợ từ phía chính quyền địa phương tục làm yếu đi các liên kết xã hội. và điều này khác xa với nơi ở cũ: “Ở đây không 4. Vấn đề tự quản cộng đồng có gì để hoạt động. Hội phụ nữ chả có hoạt động Năng lực tự quản là một điểm quan trọng gì. Tự mình thăm hỏi lẫn nhau thôi. Trong khi, hội trong kết cấu văn hóa, xã hội của một cộng nông dân của phường được phường ưu ái hơn” đồng. Ở đó, cộng đồng tự tổ chức, tự vận hành (PVS, nữ, 62 tuổi). Không dễ dàng để tạo ra và giải quyết các nhu cầu của chính nó. Tổ dân một quy mô rộng hơn giữa hai hay ba tòa nhà phố là một hình thái tổ chức đời sống xã hội cùng tổ chức các hoạt động giao lưu trong khu đô thị trong các ngõ, xóm. Chuyển sang hình tái định cư. Một số gia đình bắt đầu chuyển đi thức cư trú nhà chung cư cao tầng, người ta dần sau một thời gian sinh sống ở đây; một số cần đến một hình thái tổ chức khác cho kết đã không chuyển đến ngay từ đầu, căn hộ bị cấu đời sống của dạng nhà ở chung cư cao bán hoặc cho thuê; chỉ một số những hộ bị di tầng. Ban quản trị tòa nhà là tổ chức vận hành dời hiện còn ở lại, số khác là những người mua các hoạt động chung của tòa nhà và do người lại nhà hoặc thuê nhà. Do vậy, khó có thể nói dân bầu. Ban quản trị ra đời để thực hiện các đến việc tạo dựng một mối liên kết cộng đồng yêu cầu riêng biệt của tòa nhà chung cư cao bền vững ở cụm dân cư này. tầng. Phân tích sự hiện hữu của ban quản trị Ít người nhắc đến vai trò của các tổ chức tòa nhà chung cư tái định cư trong đời sống chính trị - xã hội trong việc tổ chức đời sống xã cộng đồng sẽ giúp chúng ta nhận diện rõ hơn hội mới tại các tòa nhà tái định cư, mặc dù các về khả năng tự tổ chức, tái thiết đời sống công tổ chức này có thành lập. Cách tạo nên sự gắn cộng. Nó cũng ẩn chứa chiều cạnh văn hóa khi kết xã hội giữa các thành viên thường diễn ra xét định năng lực của ban quản trị phản ánh khi các tổ chức chính trị - xã hội triển khai tổ trình độ tổ chức xã hội của những người di dời chức các hoạt động chung như hội nghị, tham đến từ mọi nơi trong thành phố. Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 55
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Một số người mong muốn bầu ra ban quản đơn nhiều lắm rồi nhưng không thấy giải quyết” trị để người dân tự vận hành tòa nhà. “Trước (PVS, nữ, 62 tuổi). hết, ban quản trị phải có con dấu, hoạt động Bầu ban đại diện là một yêu cầu cần thiết giống như một hợp tác xã và có lương” (PVS, nhằm thực hiện các nhu cầu chung trong việc nam giới, 61 tuổi). Các cuộc họp ở một số tòa sử dụng tòa nhà. Song thực tế cho thấy một nhà đã được tổ chức. Ở đó, người dân được bức tranh ảm đạm về khả năng huy động cộng thông báo về mục đích của việc họp bầu ban đồng giải quyết các nhu cầu của chính họ. quản trị, song thực tế là không ai muốn đảm “Nhà N2 không bầu được ban đại diện. Từ năm nhiệm vai trò này. Hai tòa nhà sau nhiều lần 2017, nhà N1 bầu được ban đại diện nên thu gì họp vẫn chưa tìm ra ai đồng ý tham gia vào cũng dễ. Tòa N10 cùng làm đơn để xin sửa thang ban quản trị. Kết quả là trong số 11 tòa nhà máy. Tòa bên này không ai đứng lên làm đơn cả” chung cư tái định cư ở phường Thịnh Liệt chỉ (PVS, tổ trưởng dân phố). có duy nhất 1 tòa nhà thành lập được ban Trong mỗi tòa nhà ước chừng có ¼ số hộ quản trị. Năm 2017, tòa N2 tiến hành bầu ban đến thuê nhà. Những người ở nhà thuê không quản trị tòa nhà, nhưng ban quản trị ngay sau có ý định gắn bó lâu dài với cộng đồng và vì khi được cuộc họp bầu ra đã lập tức tan rã vì vậy, họ không tham dự các cuộc họp. Chiếc những người được bầu từ chối làm việc. Không thang máy trở thành vấn đề trung tâm của có ban quản trị đồng nghĩa với việc các vấn đề mọi cuộc thảo luận khi bàn đến chất lượng chung của tòa nhà không có đại diện của cộng cuộc sống của các hộ tái định cư trong các đồng đứng ra giải quyết. Việc tổ chức được chung cư. Chiếc thang máy hỏng và những nguồn quỹ cho vận hành các hoạt động của câu chuyện sống động xung quanh nó gợi lên ban quản trị không dễ dàng. Việc thiếu nguồn những điều khác nữa. “Hồi đầu tòa nhà cũng có thu, cộng thêm thiếu tính liên kết trong nội bộ ban đại diện, nhưng rồi có thành viên phá đám, các hộ dân cư trong tòa nhà giải thích cho sự họ không làm nữa. Một tổ gồm 5 tòa nhà. Ở đây đình trệ trong triển khai thành lập ban quản trị mời chả có ai đi họp. Ở chung cư chỉ có mỗi cầu tại các tòa nhà tái định cư. thang bộ thôi. Hồi tôi mới về có họp, khi ấy có cả Đời sống cộng đồng trong các tòa chung công an đến tham dự. Giờ không họp nữa. Ngày cư đòi hỏi tính liên kết và hợp tác trong việc trước, họp rôm rả lắm, còn bây giờ kêu gọi đi họp giải quyết các nhu cầu thiết yếu. Chẳng hạn mà chả ai đi mấy. Riêng tòa nhà tôi chả họp gì như, việc kiểm soát và vận hành thang máy, bao giờ đâu.” (PVS, tổ trưởng dân phố). tổ chức vệ sinh hành lang, thu gom rác hàng Sau nhiều năm tái định cư, chất lượng ngày, tổ chức trông xe, công tác an toàn cháy sống của nhiều hộ tái định cư vẫn ở mức thấp. nổ. Đời sống chung cư đòi hỏi phải tổ chức sao Trong khi đó, khả năng tổ chức của cộng đồng, cho các nhiệm vụ an ninh chung của tòa nhà mức độ liên kết xã hội lỏng lẻo. Đằng sau câu được đảm bảo, các hạng mục công trình phải chuyện về chiếc thang máy không được duy thường xuyên được kiểm tra, tu bổ, bảo dưỡng tu, bảo dưỡng thường xuyên, chúng ta thấy để đảm bảo an toàn và hiệu quả sử dụng. Tuy một hiện thực hiện hữu về tình trạng thiếu bộ vậy, các tòa chung cư tái định cư đã không có máy hiệu quả trong việc tổ chức đời sống cộng ban đại diện. Toàn bộ hoạt động vận hành đồng. Đời sống chung cư chưa đủ sức để tạo của tòa nhà phải phụ thuộc vào xí nghiệp nhà ra được một ban đại diện, vận hành do cộng ở, trong khi quy trình phản hồi thường khá đồng và vì cộng đồng. chậm. “Trước tiên các cô có làm đơn để đưa qua cho ông tổ trưởng ký. Ông tổ trưởng ký xong đưa Thay lời kết lên cho ban quản lý tòa nhà. Ban quản lý tòa nhà Sự chia cắt khỏi những quan hệ ở nơi ở cũ, lại đưa lên cho công ty. Từ đó đi đâu tiếp các cô tình trạng bị tổn thương văn hóa do di dời nơi không biết nữa. Nhưng vấn đề là các cô đã gửi ở và đời sống vật chất thấp khiến việc xây dựng 56 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- VĂN HÓA ĐƯƠNG ĐẠI các quan hệ mới với các liên kết mới của cư Tài liệu tham khảo dân tái định cư không mấy dễ dàng. Thu nhập 1. A.A.Radugin (2002), Từ điển bách khoa văn thấp, mức sống thấp khiến việc hình thành các hóa học, Vũ Đình Phòng dịch, Viện Nghiên cứu tổ chức tự nguyện, các phong trào tự nguyện Văn hóa Nghệ thuật. có phần hạn chế. Các hộ gia đình tái định cư 2. Nguyễn Thị Hiền (2007), “Một số quan niệm và phương pháp tiếp cận văn hóa”, in trong Văn trong các tòa chung cư gặp khó khăn để thiết hóa học - những phương pháp nghiên cứu, Viện lập quan hệ cộng đồng liên kết mới thực sự đủ Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. năng lực để giải quyết và đáp ứng các nhu cầu 3. Nguyễn Chí Mỳ, Hoàng Xuân Nghĩa, Viện chung của cộng đồng. Nghiên cứu Phát triển kinh tế - xã hội Hà Nội Tái định cư để lại những tổn thương nhất (2009), Hậu giải phóng mặt bằng ở Hà Nội, vấn đề và giải pháp, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. định về mặt văn hóa, xã hội. Tình trạng tổn 4. Ngân hàng Thế giới (2005), Cơ chế Nhà nước thu thương có thể bắt đầu từ những biện pháp hồi đất và chuyển dịch đất đai tự nguyện ở Việt Nam. mang tính bắt buộc, thậm chí cưỡng chế, để 5. Quang Phong (2015), “Hà Nội: Thu nhập buộc các hộ gia đình phải di dời khỏi nơi ở bình quân đầu người gần 150 triệu đồng năm cũ. Nhưng tình trạng tổn thương trở nên sâu 2020”, http://dantri.com.vn/xa-hoi/ha-noi-thu- sắc hơn khi nơi ở mới kém chất lượng, thậm nhap-binh-quan-dau-nguoi-gan-150-trieu- chí không bằng nơi ở cũ. Tình trạng thấp hơn dong-nam-2020-20151101153013425.htm được ghi nhận không chỉ bởi chất lượng nhà 6. Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ ở mà còn là việc làm, các mối quan hệ cộng nghĩa Việt Nam (2013), Luật Đất đai, https:// thuvienphapluat.vn/van-ban/bat-dong-san/ đồng cũ, và thậm chí là lối sống vốn có. Luat-dat-dai-2013-215836.aspx Các hộ từ quận khác buộc phải di dời đến 7. Sở Khoa học và Công nghệ Hà Nội (2015), quận Hoàng Mai sau gần 10 năm, hoặc thậm Những mâu thuẫn phát sinh từ quá trình đền bù, chí 15, 20 năm đang tiếp tục đối mặt với giải phóng mặt bằng trên địa bàn nông thôn Hà Nội những vấn đề về an toàn nhà ở, tính chất lỏng và giải pháp, Đề tài nghiên cứu khoa học. lẻo của các quan hệ cộng đồng và một tâm thế 8. Hoàng Sơn (2012), Bảo tồn và phát huy giá trị đời sống văn hóa của cộng đồng cư dân ở khu tái chán nản. Cộng đồng nhận định tình cảnh của định cư vùng thủy điện Sơn La, Đề tài nghiên cứu mình là “một tình trạng bị bỏ rơi”, bị gạt ra bên khoa học cấp Bộ 2011 - 2012. lề quá trình phát triển của thành phố. Ở nơi 9. Theodore E. Dowing, Carmen Garcia- đó, những người nghèo, thu nhập thấp càng Dowing (2009), “Routine and Dissonant Cultures”, trở nên khó khăn khi các khoản nợ ngân hàng in book Anthony Oliver-Smith (edited) (2009), đã đến kỳ thanh toán, song họ không có đủ Development and dispossession: The crisis of forced displacement and resettlement, School for nguồn thu nhập được tích lũy kể từ sau khi di Advanced Research Press. dời tới nơi ở mới. 10. Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội (2016), Tái định cư đưa các hộ gia đình tới một Ban hành chuẩn hộ nghèo, hộ cận nghèo giai đoạn không gian văn hóa, xã hội mới, song không 2016 - 2020. gian vật chất bộc lộ sự xuống cấp, thiếu tiện 11. Yntiso, Gebre (2008), “Urban Development nghi và bất ổn. Các mối liên hệ với nơi ở cũ and Displacement in Addis Ababa: The Impact hoàn toàn bị chia lìa và chỉ giữ được những of Resettlement Projects on Low-Income Households”, Eastern Africa Social Science mối quan hệ ruột thịt ở cách xa trong thành Research Review, vol. 24, no. 2, pp. 53-77. phố. Những hoạt động cộng đồng tại ở nơi mới thiếu vắng chưa đủ tạo nên một sức hấp Ngày nhận bài: 18 - 3 - 2020 dẫn huy động sự chung sức của các thành viên. Ngày phản biện, đánh giá: 12 - 5 - 2020 N.A.T Ngày chấp nhận đăng: 25 - 6 - 2020 Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 57
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học