Xem mẫu
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm Th s. nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm Tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi uan hÖ gi÷a §«ng Nam ¸ víi triÒu ®¹i tr−íc, kh¸t väng më réng l·nh Q Trung Hoa ®· tr¶i qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö. Ng−êi H¸n víi tham väng ®Õ chÕ lu«n t×m c¸ch thæ lµ môc tiªu xuyªn suèt trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña triÒu Minh. C¸c hoµng ®Õ triÒu Minh ®· tÝch cùc thi hµnh phñ bãng quyÒn lùc lªn khu vùc nµy, cßn chÝnh s¸ch víi ®−êng lèi “cËn c«ng viÔn c− d©n §«ng Nam ¸ ®· häc ®−îc c¸ch giao”, “dÜ Di trÞ Di”, kÕt hîp chÆt chÏ thÝch nghi vµ chung sèng hßa b×nh víi chiÕn tranh x©m l−îc víi ngo¹i giao c¸i gäi lµ “trËt tù Trung Hoa”. Bµi viÕt nh»m buéc c¸c n−íc ph¶i thÇn phôc, nµy sÏ ®Ò cËp ®Õn mét ch−¬ng s«i ®éng triÒu cèng “thiªn triÒu” vµ tháa m·n cña mèi quan hÖ ®ã th«ng qua gãc nh×n tham väng më réng l·nh thæ, t¨ng c−êng cã tÝnh chÊt kh¸i qu¸t vÒ mét sè vÊn ®Ò ¶nh h−ëng. VÒ th−¬ng m¹i, thÞ tr−êng trong quan hÖ gi÷a c¸c n−íc §«ng Nam Trung Hoa ®−îc më réng, tõ n¨m 1400 ¸ lôc ®Þa víi Trung Hoa thêi Minh, bao ®Õn n¨m 1600, d©n sè n−íc nµy t¨ng gåm: quan hÖ ngo¹i giao, triÒu cèng, 75.000.000 lªn 150.000.000(1) kÐo theo th−¬ng m¹i vµ vÊn ®Ò Hoa kiÒu. nhu cÇu lín vÒ trao ®æi hµng hãa mµ 1. Bèi c¶nh míi trong quan hÖ gi÷a c¸c tr−íc tiªn lµ l−¬ng thùc, vò khÝ vµ kim n−íc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa víi Trung Hoa lo¹i. Gi÷a lóc ng−êi M«ng Cæ vÉn kiÓm thêi Minh so¸t kªnh th−¬ng m¹i víi phÝa B¾c vµ Sù thiÕt lËp cña nhµ Minh g¾n liÒn T©y Trung Hoa th× h−íng xuèng ph−¬ng víi giai ®o¹n ph¸t triÓn c−êng thÞnh cña Nam lµ mét gi¶i ph¸p kh«n ngoan vµ Trung Hoa thÕ kû XV- XVI. KÕ tôc c¸c sèng cßn cña nhµ Minh. 74 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… §«ng Nam ¸ thÕ kû XIV-XVII lµ thêi c−, §«ng Nam ¸ lôc ®Þa giai ®o¹n nµy kú cña nh÷ng chuyÓn biÕn lín vµ cã t¸c ®¸nh dÊu sù xuÊt hiÖn cña c¸c céng ®ång ®éng s©u s¾c vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, d©n c− quy m« kh¸ lín tõ 50.000 ®Õn vµi th−¬ng m¹i, v¨n hãa, t«n gi¸o, téc ng−êi tr¨m ngh×n ng−êi. Nhu cÇu cña c¸c thÞ trong bèi c¶nh buæi ®Çu tiÕp xóc víi tr−êng néi ®Þa míi thóc ®Èy hÖ thèng ph−¬ng T©y mµ c¸c häc gi¶ gäi ®ã lµ thêi trao ®æi däc theo c¸c dßng s«ng vµ gi÷a kú tiÒn hiÖn ®¹i cña lÞch sö khu vùc.(2) Sù nh÷ng vïng ch©u thæ víi nhau: ch©u thæ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c nhµ s«ng Hång, vïng ThuËn Qu¶ng, l−u vùc n−íc tËp quyÒn hïng m¹nh nh− §¹i s«ng Chao Phraya, Lana, Lan Xang, khu ViÖt, Ayutthaya, Lan Xang, Toungoo vùc Mandalay, c¸c ®ång b»ng ngËp lôt cïng víi sù gia t¨ng quy m« d©n sè, kinh cña Irrawaddy, Salween vµ Mekong. Tõ tÕ t¹o nªn m«i tr−êng míi thóc ®Èy giao thÕ kû XV, vïng n«ng nghiÖp ®−îc tæ l−u gi÷a §«ng Nam ¸ lôc ®Þa víi bªn chøc tèt cña Siam ®· suÊt khÈu g¹o. Ghi ngoµi. ¸p lùc d©n sè thóc ®Èy s¶n xuÊt chÐp kho¶ng n¨m 1500 cho biÕt mçi n¨m l−¬ng thùc th©m canh vµ qu¸ tr×nh khai Siam ®−a 30 thuyÒn g¹o ®Õn Malacca, ph¸ c¸c vïng ®Êt míi, biÕn khu vùc mçi thuyÒn kho¶ng 400-500 metric tÊn, thµnh vïng s¶n xuÊt lóa g¹o lín. Quy t−¬ng ®−¬ng sè g¹o xuÊt khÈu hµng n¨m m« s¶n xuÊt lóa g¹o ë Myanmar lµ mét lµ 10.000 tÊn. Trong khi Pegu xuÊt 40 vÝ dô. Thêi Pagan, cã kho¶ng 570.000 thuyÒn (14.000 tÊn n¨m), Campuchia acres ®Êt ®ai ®−îc t−íi tiªu, ®Õn n¨m xuÊt khÈu 7.000 tÊn n¨m (cuèi thÕ kû 1500, con sè nµy lªn 900.000-1.000.000 XVI), Songkhla, Nakhon Sithammarat acres. A. Reid gäi ®©y lµ giai ®o¹n “bïng xuÊt khÈu 800 tÊn (n¨m 1620),(4) vïng næ kinh tÕ” ë §«ng Nam ¸.(3) VÒ mÆt d©n H¹ MiÕn xuÊt c¶ng 7.500 tÊn (1510).(5) D©n sè c¸c n−íc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa n¨m 1600 (®¬n vÞ 1000 ng−êi)(6) D©n sè n¨m 1800 D©n sè n¨m 1600 Ng−êi/km2 n¨m 1600 Myanmar 4.600 3.100 4.6 Lan Xang (c¶ §«ng B¾c 1.200 1.200 2.9 Th¸i Lan) Siam (trõ §«ng B¾c) 2.800 1.800 5.3 Campuchia – Champa 1.500 1.230 4.5 Vietnam (miÒn B¾c vµ 7.000 4.700 18.0 miÒn Trung) Malaysia (gåm Patani) 500 500 3.4 §«ng Nam ¸ 33.000 23.000 5.7 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 75
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm NÕu tÝnh to¸n cña A. Reid lµ ®óng, th× khu vùc b−íc vµo giai ®o¹n “Kû nguyªn thÕ kû XV-XVII, d©n sè §«ng Nam ¸ th−¬ng m¹i §«ng Nam ¸ 1450-1680” khi kho¶ng 20-30 triÖu, song c¸c céng ®ång quy m« hÖ thèng th−¬ng m¹i khu vùc lín lín chñ yÕu tËp trung trong kho¶ng h¬n h¬n vµ ®−îc tæ chøc chÆt chÏ h¬n. PhÇn m−êi trung t©m th−¬ng m¹i vµ vïng s¶n lín c¸c céng ®ång c− d©n §«ng Nam ¸ xuÊt n«ng nghiÖp däc ch©u thæ s«ng vµ ®Òu ®−îc thu hót vµo ho¹t ®éng trao ®æi c¶ng th−¬ng m¹i. Vïng ch©u thæ s«ng th−¬ng m¹i trªn biÓn vµ lôc ®Þa vµ trë Hång lµ vÝ dô, n¨m 1200, cã kho¶ng thµnh mét bé phËn cña nÒn th−¬ng m¹i 1.200.000 ng−êi ®Õn n¨m 1340 lµ ¸ Ch©u.(8) 2.400.000 ng−êi theo Li Tana, b×nh qu©n 2. Quan hÖ ngo¹i giao gi÷a c¸c n−íc kho¶ng 150-180 ng−êi hoÆc tõ mét ®Õn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa víi nhµ Minh hai lµng trªn mét km2.(7) Do më réng s¶n suÊt vµ nhu cÇu thÞ tr−êng, tÝnh chÊt Thùc hiÖn chÝnh s¸ch “viÔn giao cËn nÒn th−¬ng m¹i khu vùc ®· cã sù thay c«ng”, vua Minh ph¸i nhiÒu sø gi¶ ®Õn ®æi so víi giai ®o¹n tõ thÕ kû IX ®Õn thÕ c¸c quèc gia Nam D−¬ng ®Ó t×m kiÕm sù kû XIV, khi d©n sè cßn Ýt vµ hµng hãa thÇn phôc vµ triÒu cèng. Tõ n¨m 1400- chñ yÕu lµ vËt phÈm xa xØ. ë giai ®o¹n 1510, c¸c ph¸i ®oµn cèng phÈm cña nµy, nhu cÇu trao ®æi lín h¬n vµ s¶n §«ng Nam ¸ ®· liªn tiÕp tíi Trung phÈm ®−îc b×nh d©n hãa. Lóa g¹o, gèm Quèc: Java cã 52 ph¸i ®oµn; Pasai: 22; sø, t¬ lôa trë thµnh mÆt hµng xuÊt khÈu Siam: 48; Champa: 60; Malacca: 31; quan träng cña §«ng Nam ¸ lôc ®Þa. Philippine: 9; Brunei: 9. Tõ Malacca, sø L−îng l−u th«ng tiÒn mÆt trao ®æi t¨ng ®oµn ®−a tíi Trung Quèc ®å m· vµ s¶n nhanh lµm xuÊt hiÖn nhu cÇu cÇn cã b¹c vËt ®Þa ph−¬ng nh−: ngäc trai, ®åi måi, vµ ®ång. Quan hÖ xung ®ét th−êng san h«, v−în ®en, ngµ voi, gµ löa, chim xuyªn gi÷a c¸c trung t©m chÝnh trÞ lín vÑt, phiÕn n·o, tª gi¸c, n−íc t−êng vi… t¹i §«ng Nam ¸ lôc ®Þa biÕn kim lo¹i tõ Campuchia lµ voi, trÇm h−¬ng, tõ §¹i (®ång, s¾t, b¹c, thñy ng©n), l−u huúnh ViÖt lµ ®å vµng b¹c… §æi l¹i, triÒu Minh vµ s¶n phÈm dïng chÕ t¹o vò khÝ kh¸c ban cho c¸c ®oµn triÒu cèng nh÷ng tÆng thµnh nh÷ng hµng hãa cã nhu cÇu lín, phÈm gi¸ trÞ nh»m khuyÕn khÝch viÖc hä bªn c¹nh c¸c mÆt hµng truyÒn thèng vèn ®· thµnh t©m tõ xa ®Õn Trung Quèc næi tiÕng cña khu vùc nh− da thó, trÇm nh−: t¬ lôa, kim lo¹i vµ ®¸ quÝ, ®å vµng h−¬ng, vµng, hå tiªu, t¬ sèng... Sù xuÊt b¹c, ®ai ngäc, nghi tr−îng, ngùa vµ tiÒn hiÖn cña ng−êi ph−¬ng T©y kÕt nèi §«ng ®ång. Theo thèng kª, vµo thêi VÜnh L¹c Nam ¸ víi hÖ thèng th−¬ng m¹i toµn cã 43 n−íc ph¸i sø ®Õn Trung Quèc. cÇu thÕ kû XVI vµ khiÕn BiÓn §«ng Trong ®ã, cã nh÷ng sø ®oµn lªn tíi 1200 thµnh khu trë thµnh khu vùc th−¬ng ng−êi. Sù xuÊt hiÖn cña c¸c sø ®oµn ch− m¹i tÊp nËp. §iÒu kiÖn thuËn lîi ®ã ®−a hÇu lµ thµnh c«ng cña nhµ Minh, tuy 76 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… nhiªn, ®æi l¹i, triÒu ®×nh còng ®· dµnh phøc t¹p gi÷a c¸c d©n téc nµy. Kh«ng nh÷ng chi phÝ lín ®Ó ®ãn tiÕp vµ tÆng gièng nh− cuéc x©m l−îc quy m« vµo §¹i quµ cho c¸c sø ®oµn. Theo ghi chÐp, ®Çu ViÖt, chÝnh s¸ch cña nhµ Minh ®èi víi ®êi nhµ Minh, phñ khè chÊt ®Çy ¾p vµng V©n Nam, Myanmar vµ c¸c v−¬ng quèc b¹c, trong thêi kú TrÞnh Hoµ ®i T©y cña ng−êi Th¸i lµ cè g¾ng duy tr× sù D−¬ng trong phñ khè còng ®Õn b¶y triÖu kiÓm so¸t th«ng qua hÖ thèng triÒu cèng l¹ng b¹c tr¾ng, nh−ng m−êi n¨m sau th× ®−îc quy ®Þnh chÆt chÏ vµ c¾t cö c¸c chØ cßn l¹i cã h¬n mét triÖu. Khã kh¨n vÒ quan l¹i gi¸m s¸t (víi tÝnh chÊt lÖ thuéc tµi chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn kh¸c nhau). Tõ khi lªn cÇm quyÒn, nhµ nh©n khiÕn nhµ Minh dõng c¸c cuéc Minh ®· chó ý ®Õn khu vùc T©y Nam. hµnh tr×nh hµng h¶i cña m×nh. MÆc dï Vïng V©n Nam sau mét lo¹t chiÕn dÞch vËy, con sè 67 quèc gia thiÕt lËp quan hÖ qu©n sù trë thµnh mét phÇn cña ®Õ quèc víi nhµ Minh thùc sù lµ thµnh c«ng Ên §¹i Minh. Trong khi ngay tõ n¨m 1371, t−îng, ®¸nh dÊu giai ®o¹n Trung Hoa cã mét ph¸i ®oµn ®· ®−îc ph¸i ®Õn quan hÖ ngo¹i giao réng r·i h¬n bÊt cø Myanmar. Lóc ®ã, V©n Nam ®ang trong thêi kú nµo tr−íc ®ã. Kh«ng ®¬n thuÇn lµ tay ng−êi M«ng Cæ nªn sø thÇn vßng thiÕt lËp quan hÖ, TrÞnh Hßa cßn tham qua §¹i ViÖt. Cuéc tÊn c«ng cña ng−êi gia can thiÖp trùc tiÕp vµo t×nh h×nh Ch¨m vµo Th¨ng Long lµm sø ®oµn ph¶i chÝnh trÞ ë c¸c khu vùc ®i qua, ®µn ¸p ë l¹i ®©y h¬n 2 n¨m, 3 trong sè bèn nh÷ng d©n téc kh«ng quy phôc vµ lËp l¹i thµnh viªn sø thÇn bÞ thiÖt m¹ng, tíi trËt tù cña “thiªn triÒu”. N¨m 1405, n¨m 1373, sè ng−êi cßn l¹i míi quay vÒ TrÞnh Hßa ®· ®¸nh b¹i mét ng−êi Hoa lµ ®−îc Trung Hoa.(10) Sau khi ®¸nh chiÕm Zhen Zuyi, kh«i phôc l¹i v−¬ng quyÒn V©n Nam (1382), më ®−êng can thiÖp cho ng−êi ®øng ®Çu Palembang. §Ó b¶o vµo c¸c téc ng−êi vµ quèc gia ë §«ng B¾c vÖ v−¬ng quèc th−¬ng m¹i Malacca tr−íc cña §«ng Nam ¸ lôc ®Þa c¸c vïng l·nh c¸c cuéc x©m l¨ng cña Ayutthaya theo thæ cña ng−êi Shan (thuéc Myanmar), lêi thØnh cÇu cña Paramasvara, «ng cßn Lan Xang, ng−êi Th¸i ë §«ng B¾c Th¸i ph¸i mét sø gi¶ ®Õn c¶nh b¸o Ayutthaya Lan… ®· nhanh chãng n»m d−íi sù kh«ng ®−îc x©m ph¹m vµo v−¬ng quèc kiÓm so¸t cña Trung Hoa. ChÝnh s¸ch ch− hÇu nµy.(9) chia ®Ó trÞ ®−îc ¸p dông cho khu vùc ®a Cïng víi cuéc hµnh tr×nh cña TrÞnh s¾c téc nµy cïng víi viÖc sö dông chÕ ®é Hßa, chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña nhµ Minh thæ quan “t’u-ssu” víi nh÷ng møc ®é víi §«ng Nam ¸ lôc ®Þa buéc ph¶i c¨ng kh¸c nhau. Nhµ Minh ®· kh«ng c«ng ra trªn mét khu vùc réng lín ®Ó ®èi phã nhËn Myanmar nh− mét v−¬ng quèc, víi nh÷ng biÕn ®éng phøc t¹p tõ §¹i can thiÖp vµo cuéc ®Êu tranh cña c¸c ViÖt, V©n Nam, Myanmar, c¸c v−¬ng v−¬ng quèc cña ng−êi Th¸i vµ ®Æc biÖt lµ quèc cña ng−êi Th¸i vµ mèi quan hÖ cè t×nh duy tr× sù ph©n t¸n cña Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 77
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm Myanmar, gi÷a ng−êi MiÕn ë Pagan víi ViÖt, Th¸i, Ch¨m vµ Khmer, nhµ Minh c¸c v−¬ng quèc ng−êi Shan ë Ava. §Õn tá ra kh¸ lóng tóng. Mét phÇn v× sù lín l−ît c¸c v−¬ng quèc ng−êi Maw Shan ë m¹nh cña ng−êi ViÖt vµ ng−êi Th¸i, ®Æc Lu-ch’uan (P’ing-mien) còng bÞ ph©n t¸n biÖt lµ sau thÊt b¹i n¨m 1428. Trong thÕ khi cïng lóc nhµ Minh c«ng nhËn ba kû XV-XVI, ng−êi Th¸i võa gi»ng co víi quan chøc ®¹i diÖn cña hä bao gåm hai ë Myanmar, võa tiÕp tôc dån ®uæi ng−êi Cheli (Sipsong Banna, V©n Nam, Khmer. B¶n th©n ng−êi Khmer bÞ tÊn Myanmar, Lµo vµ khu vùc quanh Lµo), c«ng tõ hai phÝa, Ayutthaya tõ phÝa T©y mét ë Chiengmai (Pa-pai).(11) Th«ng qua vµ Ch¨m tõ phÝa §«ng. §Õn l−ît ng−êi. chÝnh s¸ch ®ã, Minh Thµnh Tæ võa n¾m ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, cã vÎ nh− ng−êi gi÷, cñng cè vµ më réng quyÒn lùc cña Khmer ®· thµnh c«ng khi kªu gäi Trung m×nh ë V©n Nam, võa thiÕt lËp mét Hoa k×m chÕ ng−êi Ch¨m, tuy nhiªn, vµnh ®ai c¸c v−¬ng quèc triÒu cèng ®−îc nhµ Minh ®· thÊt b¹i trong nç lùc can coi lµ c¸c vïng ®Êt ®−îc b×nh ®Þnh, cã thiÖp ®Ó cøu v·n v−¬ng quèc suy yÕu cña tr¸ch nhiÖm duy tr× hßa b×nh däc theo ng−êi Ch¨m. Nh− thÕ, sau chiÕn th¾ng c¸c ®−êng biªn giíi cña Trung Hoa. C¸c cña m×nh, ng−êi ViÖt tuy vÉn nép t−îng vïng ®Êt nµy bao gåm v−¬ng quèc cña vµng vµ triÒu cèng hµng n¨m, song cã vÎ ng−êi Th¸i ë Lun-ch’uan (P’ing-mien) vµ nh− sù chi phèi cña B¾c Kinh ®èi víi Cheli (Sipsong Banna), v−¬ng quèc Lan Th¨ng Long ®· suy gi¶m ®¸ng kÓ.(13) Xang cña ng−êi Lµo, v−¬ng quèc Lan Na Theo A. Reid, b×nh qu©n mét n¨m cã 4 ë miÒn B¾c Th¸i Lan vµ v−¬ng quèc Ava sø ®oµn cña c¸c n−íc §«ng Nam ¸ ®−îc ë Myanmar, thñ lÜnh cña tÊt c¶ c¸c vïng ph¸i ®Õn Trung Hoa. NhiÒu nhÊt lµ ®Êt nµy ®Òu ®−îc tÊn phong tõ Trung Champa vµ Java, trong 50 n¨m, ®· cã Hoa. TÊt c¶ mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng 193 sø ®oµn ®Õn “thiªn triÒu” (xem B¶ng vïng ®Êt nãi trªn víi Trung Hoa ®Òu thèng kª).(14) Thùc tÕ, c¸c sø ®oµn ®ã th«ng qua V©n Nam. Tuy nhiªn, c¸c mang nÆng ý nghÜa biÓu t−îng vÒ chÝnh v−¬ng quèc d©n téc nµy kh«ng dÔ dµng trÞ nh−ng ®iÒu quan träng lµ nhê ®ã mµ chÞu lÖ thuéc. Cuéc næi dËy vµ th¾ng lîi kÕt nèi ®−îc víi thÞ tr−êng Trung Hoa. cña ng−êi ViÖt ®· thóc ®Èy ng−êi Shan Cã rÊt Ýt c¸c quèc v−¬ng hay nhµ vua vµ ng−êi Th¸i. Hä ®· giµnh ®−îc quyÒn dÉn ®Çu ph¸i ®oµn sang Trung Hoa, nÕu tù trÞ t¹i khu vùc Nam C«n Minh vµ §¹i cã chØ lµ nh÷ng n−íc nhá cÇn sù che chë Lý, trong khi ngay tõ cuèi thÕ kû XIV, thùc sù. Ng−êi ta kh«ng hÒ thÊy vua quèc gia Lu-ch’uan cña ng−êi Shan ®· cña Champa, Campuchia, Ayutthaya t×m c¸ch thèng nhÊt vµ kh«i phôc nÒn tù hay bÊt cø vÞ vua Lª nµo (giai ®o¹n nµy) chñ.(12) ®Õn yÕt kiÕn t¹i B¾c Kinh. §iÒu nµy cho §èi víi quan hÖ gi÷a c¸c n−íc §«ng thÊy b¶n chÊt thùc sù cña quan hÖ triÒu Nam ¸ lôc ®Þa, ®Æc biÖt lµ gi÷a ng−êi cèng. 78 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… C¸c sø ®oµn ®Õn Trung Hoa 1400 – 1510 Tõ Java Pasai Siam Champa Campuchia Pahang Melaka Brunei Philipin 1400-1409 8 3 11 5 4 3 3 2 1410-1419 6 7 16 9 3 3 8 4 2 1420-1429 16 5 10 9 5 2 5 1430-1439 5 3 4 10 3 1440-1449 7 4 9 2 1450-1459 3 3 3 3 1460-1469 3 1 2 4 2 1470-1479 1 3 1 1480-1489 3 4 3 1490-1499 2 3 3 1500-1509 1 2 2 (Anthony Reid. Southeast Asia in the Age of commerce. Vol 1. pp. 13) Champa, Malacca – hai “®Õ chÕ” lÇn, trÇm h−¬ng 3 lÇn. Tuy nhiªn, tæng th−¬ng m¹i khu vùc lµ nh÷ng ch− hÇu cã gi¸ trÞ hµng triÒu cèng kh«ng ®−îc ®Ò ph¸i ®oµn ®Òu ®Æn nhÊt, ®−îc ©n sñng cËp (trong khi gi¸ trÞ cèng phÈm thêi Lý- ®Æc biÖt. Trong ®ã ®iÓn h×nh lµ Champa, TrÇn vµo kho¶ng 20 - 30.000 x©u tiÒn). mét n−íc ch− hÇu trung thµnh vµ ®−îc Ng−êi ta còng ®−îc biÕt r»ng sø thÇn sñng ¸i, quèc gia thu ®−îc nhiÒu lîi th−êng mang theo c¸c hµng hãa th−¬ng nhuËn th−¬ng m¹i tõ triÒu cèng. V−¬ng m¹i kh¸c ®Ó thùc hiÖn bu«n b¸n. Ph¸i quèc cö s¸u m−¬i sø ®oµn ®−îc ph¸i tíi ®oµn n¨m 1433-1434 lµ vÝ dô, ®· bÞ nhµ triÒu Minh (1400-1510), d©ng lªn 31 lo¹i vua Lª Nh©n T«ng khiÓn tr¸ch v× d¸m hµng hãa kh¸c nhau.(15) Trong khi tõ mang theo hµng hãa riªng trong chuyÕn 1428-1527, §¹i ViÖt cö 64 ph¸i ®oµn ®i sø.(16) Trong khi ®ã, nhµ Minh còng triÒu cèng (céng thªm c¸c ph¸i ®oµn ®i chñ ®éng ph¸i ®i sè l−îng sø ®oµn ®«ng kÌm). C¸c s¶n phÈm cèng n¹p th−êng ®¶o, ch−a kÓ cuéc hµnh tr×nh cña TrÞnh xuyªn cña §¹i ViÖt lµ ®å vµng vµ b¹c (34 Hßa. Sè l−îng c¸c sø ®oµn ®−îc cö ®i giai lÇn), ngùa 4 lÇn, ngµ voi vµ sõng tª 4 ®o¹n 1402-1424 ph¶n ¸nh râ ®iÒu nµy : 1402 – 1424 Champa Campuchia Siam Java Brunei Malacca Samudra Sø ®oµn tõ T.Q 14 3 11 9 3 11 11 Sø ®oµn ®Õn T.Q 18 7 21 17 9 12 11 (Wang Gungwu. Community and Nation : Essays on Southeast Asia…pp. 52) Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 79
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm Ayutthaya cho ta mét h×nh ¶nh kh¸c mµ Ayutthaya cßn cho thÊy m×nh ®ñ søc cña §«ng Nam ¸ lôc ®Þa trong mèi quan m¹nh ®Ó lµm mét n−íc ®ång minh khi hÖ víi Trung Hoa. Víi t− c¸ch lµ ®Õ quèc cÇn thiÕt. N¨m 1592, khi NhËt ®ang tÊn khu vùc, v−¬ng quèc nµy ®−¬ng nhiªn c«ng TriÒu Tiªn vµ n−íc nµy kªu gäi sù kh«ng cÇn bÊt cø sù b¶o hé nµo, thËm gióp ®ì cña nhµ Minh, Ayutthaya xin vua chÝ ®· x©m l−îc hµng lo¹t c¸c n−íc kh¸c. Minh cho qu©n ®¸nh th¼ng ®Õn NhËt ®Ó Nh−ng Trung Hoa lµ ®èi t¸c th−¬ng m¹i kiÒm chÕ hËu ph−¬ng cña chóng. Vµ mÆc quan träng bËc nhÊt cña Siam, l¹i ®ang dï yªu cÇu ®ã kh«ng ®−îc chÊp nhËn kiÓm so¸t c¸c v−¬ng quèc cña ng−êi Th¸i nh−ng Ayutthaya “tõ ®ã, cung phông kh¸c tiÕp gi¸p víi V©n Nam. Vµ do ®ã, kh«ng døt”.(17) Ayutthaya lµ mét trong sè tèt h¬n lµ kh«ng nªn lµm cho “thiªn c¸c n−íc tÝch cùc triÒu cèng. B¶ng kª d−íi triÒu” mÊt lßng. Kh«ng chØ lµ ch− hÇu ®©y ph¶n ¸nh ®iÒu nµy.18) C¸c sø ®oµn triÒu cèng tõ Ayutthaya ®Õn Trung Hoa giai ®o¹n 1368 – 1619 Giai ®o¹n Sè n¨m Sè l−îng c¸c sø ®oµn B×nh qu©n theo thËp kû 1368 – 1404 37 14 3.8 1405 – 1433 29 8 2.8 1434 – 1499 66 12 1.8 1500 – 1579 80 9 1.1 1580 – 1616 40 3 0.8 Tèngng sè 225 46 2.0 Tuy nhiªn, nh− ®· thÊy, vai trß cña 3. Quan hÖ th−¬ng m¹i nhµ Minh víi c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ ë Vµo thÕ kû XIV – XV, Trung Hoa vÉn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa nhanh chãng bÞ suy lµ thÞ tr−êng lín nhÊt ®èi víi §«ng Nam gi¶m ®Æc biÖt lµ tõ sau thÕ kû XV, khi ¸. Nhu cÇu hµng hãa t¨ng nhanh vµo mµ b¶n th©n nhµ Minh còng ®èi mÆt víi ®Çu nhµ Minh cïng víi quan hÖ th−¬ng nhiÒu vÊn ®Ò (Ng−êi M«ng Cæ, chiÕn m¹i – triÒu cèng míi ®−îc thiÕt lËp sau tranh TriÒu Tiªn, ng−êi N÷ Ch©n…) cßn c¸c cuéc hµnh tr×nh cña TrÞnh Hßa thóc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa ngµy cµng ph¸t ®Èy §«ng Nam ¸ tiÕn hµnh bu«n b¸n, triÓn vµ lín m¹nh. Trong khi sù tham trao ®æi víi Trung Hoa víi quy m« t¨ng gia cña ng−êi ch©u ¢u còng lµm thay ®æi nhanh. TiÒn ®ång Trung Hoa ®−îc nhËp ®¸ng kÓ quan hÖ chÝnh trÞ khu vùc, n¬i khÈu víi sè lín vµ lµ ph−¬ng tiÖn trao mµ ng−êi Hoa vèn coi lµ khu vùc chÞu ®æi chÝnh ë Java, Malaya, Malacca trong ¶nh h−ëng duy nhÊt bëi nÒn v¨n minh khi hå tiªu (tõ Ên §é vµ Java) lµ mÆt rùc rì vµ søc m¹nh cña m×nh. hµng xuÊt khÈu quan träng tõ §«ng 80 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… Nam ¸ tíi Qu¶ng Ch©u. Ngoµi hå tiªu, thuyÒn mµnh mét n¨m. Hä bu«n b¸n víi gç vang cña Siam còng ®−îc ng−êi Hoa Sunda, Palembang vµ c¸c hßn ®¶o kh¸c. nhËp víi sè l−îng lín.(19) Hä bu«n b¸n víi Campuchia, Champa vµ V©n Nam vèn lµ trung t©m cña tuyÕn §µng Trong, víi Myanmar vµ (22) ®−êng th−¬ng m¹i truyÒn thèng nèi Chiengmai trªn lôc ®Þa”. Trung Hoa víi phÝa T©y qua Th−îng Nh÷ng m« t¶ cña Ma Huan vµo thêi MiÕn tíi Ên §é b»ng ®−êng bé hay vÞnh ®ã cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ®éi tµu bu«n Trung Bengal. Giai ®o¹n nµy Myanmar gÆp Hoa tíi Siam ®Ó bu«n b¸n vµ vµo n¨m nhiÒu bÊt æn chÝnh trÞ, nh−ng thµnh tùu 1511, tõ Malacca, Albuquerque khi kinh tÕ ®¸ng kinh ng¹c cña hä gióp duy muèn ph¸i sø gi¶ ®Õn triÒu ®×nh tr× vÞ trÝ trong quan hÖ th−¬ng m¹i víi Ayutthaya ®· ®i trªn nh÷ng con thuyÒn nhµ Minh. Ng−êi Myanmar s¶n xuÊt lóa th−¬ng m¹i cña th−¬ng nh©n Trung g¹o vµ gç ®−a tíi Trung Hoa. Tõ n¨m Hoa, trong khi, ghi chÐp cña mét ng−êi 1400, Myanmar xuÊt khÈu b«ng th« vµo Bå §µo Nha kh¸c lµ De Campos nãi r»ng vïng V©n Nam, ®Õn n¨m 1600, con sè “c¸c th−¬ng nh©n ng−êi Hoa cã mÆt ë nµy lµ 1.100 tÊn mét n¨m, ngoµi ra cßn kh¾p mäi n¬i trªn ®Êt Th¸i”. Ghi chÐp cã gia vÞ, muèi, ®¸ quý. C¸c hµng hãa cña ng−êi Hµ Lan d−íi thêi vua nµy ®−îc chë b»ng thuyÒn, ®i ng−îc s«ng Ekthotsarot (1605 - 1620) th× cho biÕt sè Irrawaddy hoÆc b»ng ®−êng bé sö dông l−îng ng−êi Hoa ë Patani ®· v−ît qu¸ sè bß vµ ngùa. Mét b¸o c¸o kho¶ng n¨m l−îng ng−êi b¶n ®Þa.(23) §ång, thuèc sóng 1580 cho biÕt cã kho¶ng 200 th−¬ng vµ lóa g¹o lµ nh÷ng s¶n phÈm quan nh©n vµ 30 chiÕc tµu ng−îc s«ng ®Ó ®Õn träng trong giao dÞch gi÷a §«ng Nam ¸ biªn giíi Trung Hoa. Khi trë vÒ, hä lôc ®Þa víi Trung Hoa giai ®o¹n nµy. mang theo s¾t, b×nh ®ång, vò khÝ, trµ, Trao ®æi ®ång gi÷a §¹i ViÖt víi nhµ lôa vµ b¹c tõ c¸c má cña V©n Nam.(20) Minh gia t¨ng nhanh vÒ sè l−îng vµ d−íi Ayutthaya vµ Champa lµ nh÷ng ®èi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, bao gåm c¶ t¸c th−¬ng m¹i quan träng cña Trung ho¹t ®éng bu«n lËu t¹i c¸c khu má däc Hoa. Ayutthaya ®−îc thµnh lËp n¨m biªn giíi. Sau cuéc chiÕn n¨m 1428, nhu 1350 vµ nhanh chãng ph¸t triÓn nhê cÇu ®ång t¨ng m¹nh ë c¶ §¹i ViÖt vµ vïng n«ng nghiÖp trï phó däc h¹ l−u Trung Hoa. Theo Sun Lai Chen, vµo cuèi s«ng Chao Phraya. ThÕ kû XVI – XVII, thÕ kû XV, cã tíi 19 má ®ång ®−îc khai phÇn lín vïng trung t©m cña Siam vÉn th¸c däc theo vïng l·nh thæ miÒn Nam lµ rõng, n¬i cung cÊp nguån da h−¬u lín Trung Hoa, nhiÒu khu má n»m ë §«ng hµng n¨m lªn ®Õn 150.000 con.(21)h−¬u, vµ §«ng Nam V©n Nam, gi¸p biªn giíi lóa g¹o, gç vang, thiÕc, hå tiªu… cïng §¹i ViÖt vµ ë khu vùc tranh chÊp sau hµng hãa Ên §é (b«ng, v¶i) qua vÞnh chiÕn tranh. Bengal thóc ®Èy th−¬ng m¹i cña Sau n¨m 1558, vïng ®Êt §µng Trong Ayutthaya. TomÐ Pires m« t¶ trong cña ng−êi ViÖt ®−îc ®Þnh h×nh, víi tÇm Suma Oriental: “Trong thêi b×nh, Siam nh×n h−íng biÓn, chóa NguyÔn ®· nhanh bu«n b¸n víi ng−êi Hoa kho¶ng 6 hay 7 chãng ®−a l·nh thæ cña m×nh trë thµnh Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 81
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm mét bé phËn quan träng cña hÖ thèng còng nh− Ayutthaya, ng−êi Myanmar th−¬ng m¹i §«ng Nam ¸. Th−¬ng m¹i thiÕt lËp nªn c¸c ®¹o qu©n víi sóng tay víi Trung Hoa vµ vai trß cña Hoa kiÒu vµ sóng thÇn c«ng. N¨m 1605, hoµng gia trë thµnh nh©n tè quan träng ®èi víi nÒn Myanmar lËp ®¹o qu©n chiÕn ®Êu 1000 th−¬ng m¹i vµ chÝnh trÞ §µng Trong. ng−êi cã 10 vµ 100 sóng tay(26). ChÝnh Hµng hãa cña ng−êi Hoa ®−îc chóa ng−êi Hoa ®· ®−a kü thuËt chÕ t¹o sóng NguyÔn rÊt mong ®îi. Lª Quý §«n ghi ®Õn Siam vµo thÕ kû XVI, vµ còng chÝnh l¹i trong Phñ Biªn t¹p lôc: “Hai xø Hoa th−¬ng (cïng víi ng−êi NhËt vµ ThuËn Hãa, Qu¶ng Nam kh«ng cã má §«ng Nam ¸ kh¸c) ®· cung cÊp thuèc ®ång, NhËt B¶n th× thæ s¶n cã nhiÒu sóng, vò khÝ cho c¶ Siam vµ Myanmar ®ång ®á, nªn hµng n¨m tµu n−íc Êy chë trong c¸c cuéc chiÕn tranh quy m« lín ®Õn ta b¸n, nhµ n−íc cö ng−êi thu mua, gi÷a hai n−íc giai ®o¹n nµy. cø 100 c©n gi¸ 45 quan tiÒn ®ång. Cßn C− d©n §«ng Nam ¸ lôc ®Þa b¾t ®Çu nh− tµu thuyÒn c¸c kh¸ch bu«n ë Phóc tõ thÕ kû XV còng chñ ®éng tham gia KiÕn vµ Qu¶ng §«ng thuéc Trung Hoa, vµo c¸c trao ®æi th−¬ng m¹i víi nhµ cã chuyªn chë ®ång ®á sang n−íc ta th× Minh th«ng qua viÖc cö c¸c con thuyÒn b¸n ph¶i khai b¸o ®Çy ®ñ giÊy tê, Nhµ mang theo hµng hãa tíi c¸c h¶i c¶ng cña n−íc theo gi¸ ®Þnh tr−íc mµ mua, cßn Trung Hoa còng nh− nh÷ng th−¬ng thõa, kh¸ch míi ®−îc mua b¸n ®æi ch¸c ®iÕm cña Hoa kiÒu ë §«ng Nam ¸. víi ng−êi n−íc ngoµi(24). Trong ®ã, ®¸ng chó ý nhÊt lµ chÝnh Cuéc xung ®ét kÐo dµi cña ng−êi Th¸i, quyÒn Malacca (1400-1511), §µng MiÕn, Khmer, ViÖt, Ch¨m lµm gia t¨ng Trong, Ayutthaya vµ Pegu. Vµo ®Çu thÕ nhu cÇu c¸c vËt phÈm qu©n sù. Thuèc kû XVII, nhËn thÊy sù ph¸t triÓn cña sóng lµ mÆt hµng §«ng Nam ¸ lôc ®Þa nÒn th−¬ng m¹i khu vùc, chÝnh quyÒn nhËp khÈu sè l−îng lín giai ®o¹n nµy. Auytthaya muèn kiÓm so¸t trùc tiÕp hÖ Nguån cung cÊp thuèc sóng chñ yÕu lµ thèng th−¬ng m¹i trong v−¬ng quèc. Vua tõ NhËt B¶n vµ Ph−¬ng T©y. C¸c n−íc Pasat Thong, ng−êi kÕ tôc Ekathotsarot §«ng Nam ¸ kh«ng chØ nhËp phôc vô vµo n¨m 1629 ®· t×m c¸ch ®éc quyÒn nhu cÇu cña m×nh mµ cßn coi ®ã lµ mãn ngo¹i th−¬ng. Ng−êi Trung Hoa vµ n−íc hµng triÒu cèng ®Õn nhµ Minh nh»m ngoµi ®Õn c¸c c¶ng T©y Nam Ayutthaya thâa m·n cuéc c¸ch m¹ng vò khÝ ë n−íc ®Òu ph¶i ®−îc cÊp phÐp, cßn hµng hãa nµy. Minh sö cho thÊy NhËt B¶n, ®−îc tËp trung t¹i c¸c kho hµng lín cña Ryukyu, Siam, Champa… ®· göi thuèc nhµ vua ë Ayutthaya tr−íc khi xuÊt sóng triÒu cèng ®Õn nhµ Minh(25). NhiÒu khÈu. §ång thêi nhµ vua cïng anh trai n−íc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa x©y dùng c¸c hµng n¨m ®Òu ph¸i c¸c ®éi thuyÒn bu«n h¹m ®éi lín vµ qu©n ®éi trang bÞ vò khÝ tíi Qu¶ng Ch©u vµ c¸c h¶i c¶ng cña míi. H¹m ®éi cña Chóa TrÞnh cã ®Õn 500 Trung Hoa, mét sè thuyÒn thËm chÝ ®−a thuyÒn buåm lín, mçi c¸i Ýt nhÊt chë hµng hãa ®Õn Coromandel. Siam ®· tËn ®−îc ba khÈu thÇn c«ng(25). Trong khi dông vÞ thÕ cña n−íc ch− hÇu ®−îc −u ¸i 82 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… ®Ó tiÕn hµnh bu«n b¸n víi nhµ Minh. nhau. ChÝnh s¸ch cÊm h¶i c¾t ®øt nguån Vai trß cña th−¬ng nh©n Hoa ®−îc vua lµm ¨n cña c¸c th−¬ng nh©n vµ n¹n c−íp Siam coi träng, nhÊt lµ tõ khi ng−êi biÓn Wako ë Hoµng H¶i ®e däa ®Õn cuéc NhËt B¶n bÞ trôc suÊt. Ng−êi Siam cßn sèng cña hä, trong khi §«ng Nam ¸ lµ lîi dông c¸c con thuyÒn mµnh Trung mét m«i tr−êng th−¬ng m¹i réng më, Hoa nh»m chuyªn chë hµng hãa ®Õn ®iÒu kiÖn sèng còng dÔ dµng h¬n. §Õn NhËt B¶n sau n¨m 1636, khi n−íc NhËt cuèi thêi Minh, sù x©m l−îc cña ngo¹i ®ãng cöa vµ chØ chÊp nhËn giao th−¬ng téc M·n Thanh lµ nguyªn nh©n cña c¸c víi ng−êi Hoa.(26) cuéc di c− hµng lo¹t tíi §«ng Nam ¸ lôc Lóa g¹o tõ §«ng Nam ¸ lôc ®Þa lµ ®Þa. B−íc ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh nµy lµ nguån cung cÊp th−êng xuyªn cña Trung n¨m 1380, khi Minh Th¸i Tæ ®−a 25 v¹n Hoa. Lª Quý §«n viÕt trong V©n §µi lo¹i qu©n vµo V©n Nam. Tíi n¨m 1388, khi ng÷: “TØnh Qu¶ng §«ng ®Êt réng, ng−êi b×nh ®Þnh xong V©n Nam vµ Quý Ch©u, ®«ng nh−ng cã tôc thÝch bu«n b¸n, phÇn qu©n Minh x©m l−îc c¸c vïng ®Êt cña nhiÒu trång cá c©y, thuèc l¸, g¹o thãc th× ng−êi Th¸i ë Lun-ch’uan, kÐo theo ®ã lµ Ýt, qu¸ nöa d©n Êy ¨n b¸m ë tØnh kh¸c cuéc di d©n å ¹t cña ng−êi Hoa vµo vïng hoÆc mua g¹o ë n−íc Nam”(27). ViÖc nhËp ®Êt nµy, bao gåm c¸c cuéc di c− tù ph¸t khÈu g¹o cña c¸c tØnh miÒn Nam Trung vµ chÝnh s¸ch ®ång hãa ng−êi b¶n ®Þa Hoa cßn tiÕp diÔn sang nhµ Thanh, cho cña nhµ Minh.(28) ®Õn khi §µng Ngoµi bÞ tµn ph¸ bëi c¸c Trong khi vÒ phÝa Nam, ghi chÐp cæ cuéc chiÕn tranh phong kiÕn. B×nh qu©n, cña ng−êi Th¸i cho biÕt sù xuÊt hiÖn kh¸ hµng n¨m §«ng Nam ¸ lôc ®Þa xuÊt khÈu th−êng xuyªn cña th−¬ng nh©n vµ Hoa kho¶ng 40.100 tÊn g¹o tõ 6 trung t©m kiÒu trªn vÞnh Th¸i Lan vµo cuèi thÕ kû Siam, Pegu, Campuchia, Songkhla, XIII. Theo ®ã, b¸n ®¶o Malay lµ khu vùc Nakhon Sithammarat, H¹ MiÕn. Sè g¹o ®Çu tiªn cña Siam thu hót ng−êi Hoa tíi nµy ®−îc ®−a ®Õn Malacca, quÇn ®¶o bu«n b¸n. Hµng n¨m, cã mét ®éi thuyÒn h−¬ng liÖu, Philippines ®Ó phôc vô c− d©n tõ Trung Hoa cËp bÕn, x©y dùng nªn c¸c b¶n ®Þa, Hoa kiÒu vµ xuÊt trùc tiÕp sang khu ®Þnh c− t¹m thêi ë c¸c h¶i c¶ng.(29) Trung Hoa. Hä tiÕn hµnh b¸n c¸c hµng hãa Trung Nh− vËy, sè tµu ®Õn §«ng Nam ¸ lôc Hoa vµ mua c¸c s¶n phÈm cña ng−êi ®Þa lµ 24 so víi 18 con tµu ®Õn §«ng Nam Th¸i. Lîi dông giã mïa, th−¬ng nh©n ¸ h¶i ®¶o, chiÕm 55%. §iÒu ®ã cho thÊy vÞ Trung Hoa cßn tiÕn hµnh bu«n b¸n víi thÕ cña §«ng Nam ¸ lôc ®Þa trong quan c¸c khu vùc däc theo b¸n ®¶o Malay hÖ víi Trung Hoa. nh−: Chumphon, Suratthani, Nakhonsi- thammarat… vµ sau ®ã trë vÒ vµo ®ît VÊn ®Ò Hoa kiÒu giã mïa T©y Nam víi c¸c hµng hãa tõ D−íi thêi Minh, c¸c cuéc di c− cña quÇn ®¶o Indonesia, Siam vµ Ên §é. Mét ng−êi Hoa diÔn ra víi quy m« lín, cã tæ sè th−¬ng nh©n ng−êi Hoa ®· v−ît qua chøc víi nhiÒu tÇng líp d©n c− kh¸c eo Malacca, vÞnh Bengal ®Ó tiÕn hµnh Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 83
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm bu«n b¸n trùc tiÕp víi thÞ tr−êng vïng cña ng−êi Hoa ®Õn Siam phæ biÕn ®Õn cöa s«ng H»ng vµ Coromandel. Theo møc sang thÕ kû XVI, ë n−íc nµy ®· nh÷ng m« t¶ cña nhµ du hµnh Ibn xuÊt hiÖn nh÷ng khu phè lín cña ng−êi Batutah vµo gi÷a thÕ kû XIV, chØ cã c¸c Hoa. Thêi ®iÓm nµy còng trïng víi giai con thuyÒn mµnh Trung Hoa lµm nhiÖm ®o¹n xuÊt hiÖn c¸c khu ®Þnh c− ng−êi vô chuyªn chë vµ nèi liÒn miÒn Nam Ên Hoa ë Héi An (Qu¶ng Nam), Phó Xu©n, §é víi §«ng Nam ¸, Trung Hoa. Ava, Phnompenh (ThÕ kû XVI - XVII). C¸c cuéc hµnh tr×nh cña TrÞnh Hßa Trong sè c¸c n−íc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, víi hµng v¹n ng−êi Hoa ®i qua §«ng Ayutthaya lµ n¬i Hoa kiÒu ®«ng ®¶o vµ Nam ¸ vµ c− tró t¹m thêi nhiÒu th¸ng ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c thÕ kû XVI – trêi lµm cho hä hiÓu biÕt râ h¬n vÒ khu XVII. Nh− ®· nªu trªn, chÝnh quyÒn vùc, vÒ nÒn kinh tÕ, chÝnh trÞ b¶n xø, Ayutthaya cã nh÷ng chÝnh s¸ch ®Æc biÖt cuéc sèng cña Hoa kiÒu vµ sù −u ¸i cña ®èi víi Hoa KiÒu. §iÒu nµy kh«ng chØ c¸c chÝnh phñ ®èi víi hä. V× thÕ, ®ã cã ph¶n ¸nh qua ghi chÐp cña ng−êi thÓ lµ cøu c¸nh cho hä khái nh÷ng khã ph−¬ng T©y mµ cßn cña chÝnh c¸c häc kh¨n kinh tÕ hay bÊt æn chÝnh trÞ th−êng gi¶ Trung Hoa ®−¬ng thêi. “C− d©n b¶n thÊy ë Trung Hoa. ®Þa ng−êi Siam tiÕp ®ãn ng−êi Hoa mét Trong qu¸ tr×nh ®Þnh c− t¹i c¸c n−íc c¸ch th©n mËt. H¬n bÊt cø céng ®ång c− §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, quan hÖ h«n nh©n d©n cña quèc gia nµo, Siam lµ quèc gia gi÷a Hoa KiÒu víi phô n÷ b¶n xø kh¸ th©n thiÖn víi ng−êi Hoa”.(31) phæ biÕn. §Æc biÖt lµ Hoa kiÒu ë Vµo gi÷a thÕ kû XVII, khi qu©n Campuchia vµ Siam. Bªn c¹nh Ch©n Thanh trµn qua S¬n H¶i quan, tiÕn vµo L¹p phong thæ ký, cßn nh÷ng ghi chÐp Trung Nguyªn, lµn sãng di d− å ¹t míi kh¸c cña ng−êi ®−¬ng thêi vÒ ®iÒu nµy. cña ng−êi Hoa diÔn ra víi sè l−îng lín Fei Hsin, mét trong c¸c tïy tïng cña ch−a tõng cã tíi §«ng Nam ¸. Lµn sãng TrÞnh Hßa ghÐ qua Ayutthaya ®· ghi l¹i: di c− míi cña ng−êi Hoa ®· g©y ra “BÊt cø khi nµo gÆp ®µn «ng Trung Hoa, nh÷ng x¸o trén lín cho c¸c céng ®ång c− ng−êi phô n÷ Siam còng lÊy lµm thó vÞ, d©n §«ng Nam ¸ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ. chuÈn bÞ r−îu s½ng sµng ®Ó tiÕp ®·i vµ Theo −íc tÝnh, vµo thêi Minh, sè l−îng thÓ hiÖn sù t«n träng ®èi víi hä, vui vÎ ca ng−êi l−u vong lªn ®Õn 6 triÖu.(33) Hoa h¸t vµ gi÷ hä l¹i qua ®ªm… Trong khi kiÒu ®−îc triÒu ®×nh phong kiÕn §«ng ng−êi chång kh«ng ®−îc lo l¾ng mµ tá ra Nam ¸ lôc ®Þa coi träng vµ sö dông vµo h·nh diÖn v× vî m×nh ®ñ quyÕn rò ®Ó nhiÒu ho¹t ®éng kh¸c nhau: th−¬ng m¹i, lµm cho ng−êi Trung Hoa c¶m thÊy hµi më mang bê câi, ph¸t triÓn kinh tÕ vµ lßng”.(30) XuÊt ph¸t tõ hiÖn t−îng nµy, phôc vô c¸c ho¹t ®éng qu©n sù, chÝnh trÞ trong x· héi Siam ®Çu thÕ kû XV b¾t ®Çu cña Nhµ n−íc. ChÝnh s¸ch cña c¸c nhµ xuÊt hiÖn thÕ hÖ trÎ em cã bè lµ ng−êi cÇm quyÒn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa lµ mét Hoa, mÑ ng−êi Th¸i (Ng−êi Th¸i gäi lµ trong nh÷ng nguyªn nh©n t¹o nªn sù Lukjin). T×nh tr¹ng di c− vµ h«n nh©n ph¸t triÓn cña céng ®ång ng−êi Hoa. 84 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… PhÇn lín c¸c chÝnh phñ ®Òu muèn lîi ngoµi, cung cÊp hµng hãa n−íc ngoµi vµ dông vai trß th−¬ng m¹i cña ng−êi Hoa hµng Trung Hoa ®Õn víi ng−êi ViÖt vµ vµ xa h¬n n÷a lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hä x©y trùc tiÕp ®−a c¸c hµng hãa §¹i ViÖt ra dùng c¸c khu ®Þnh c−, sö dông hä nh− lµ c¸c h¶i c¶ng §«ng Nam ¸ kh¸c. c¸c quan chøc cña bé m¸y nhµ n−íc vµ ë Ayutthaya, vai trß cña ng−êi Hoa thuÕ vô. Chóa NguyÔn tá ra kh«n khÐo trong nÒn chÝnh trÞ rÊt ®−îc coi träng. trong viÖc sö dông ng−êi Hoa phôc vô Sau cuéc næi lo¹n cña vâ sÜ NhËt B¶n cho c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ vµ më (ronin) n¨m 1620, n¨m 1632 ng−êi NhËt réng vïng ®Êt ph−¬ng Nam, ®Æc biÖt lµ bÞ tµn s¸t vµ trôc suÊt vÒ n−íc. Sau sù viÖc kiÓm so¸t th−¬ng m¹i, m«i giíi vµ kiÖn nµy, vai trß th−¬ng m¹i vµ chÝnh trÞ lµm cÇu nèi gi÷a triÒu ®×nh víi th−¬ng cña ng−êi Hoa ®−îc cñng cè. Ng−êi Hoa nh©n n−íc ngoµi. Hoa kiÒu l−u vong ®−îc vua Ayutthaya sö dông tham gia ®−îc Chóa NguyÔn t¹o ®iÒu kiÖn c− tró vµo m¹ng l−íi th−¬ng m¹i ®éc quyÒn cña khiÕn hä trë thµnh thÇn d©n cña m×nh. triÒu ®×nh, tíi møc mét sè th−¬ng nh©n Theo ®ã, ng−êi Hoa ®−îc phÐp x©y dùng Trung Hoa sau ®ã ®· trë thµnh c¸c ®¹i c¸c phu phè bu«n b¸n vµ khu ®Þnh c− diÖn th−¬ng m¹i cña nhµ vua Prasat l©u dµi nh− ë Héi An, Thanh Hµ, N−íc Thong, víi quyÒn tù do trao ®æi bu«n MÆn, §«ng Phè, Mü Tho vµ c¸c Minh b¸n ë Siam. Th−¬ng nh©n Hµ Lan Van h−¬ng. Gi¸o sÜ Bå §µo Nha Christoforo Vliet m« t¶ vµo n¨m 1638 mét c¸ch ®Çy Borri, ng−êi ®Õn §µng Trong n¨m 1621 ghen tÞ r»ng: “ë n−íc Siam, rÊt nhiÒu ®· m« t¶: “chóa §µng Trong x−a kia cho th−¬ng nh©n Trung Hoa ®−îc h−ëng ng−êi NhËt vµ ng−êi Trung Quèc chän quyÒn tù do th−¬ng m¹i trªn toµn bé mét ®Þa ®iÓm vµ n¬i thuËn lîi ®Ó tiÕn v−¬ng quèc”.(35) hµnh bu«n b¸n. Thµnh phè nµy gäi lµ Nhê c¸c chÝnh s¸ch ®ã, tõ thêi Minh, Faifo, thµnh phè lín ®Õn ®é ng−êi ta nãi ng−êi Hoa ë §«ng Nam ¸ lôc ®Þa ®· t¹o lµ cã hai thµnh phè, mét phè ng−êi nªn nh÷ng céng ®ång cè kÕt chÆt chÏ víi Trung Quèc vµ mét phè ng−êi NhËt. Mçi sè l−îng lín vµ cã tiÒm lùc kinh tÕ, cã phè cã khu vùc riªng vµ tËp tôc riªng. tiÕng nãi chÝnh trÞ. ChÝnh c¸c céng ®ång Ng−êi Trung Quèc cã luËt lÖ vµ phong nµy sÏ ®−îc duy tr×, ph¸t triÓn tíi c¸c x· tôc riªng cña hä, ng−êi NhËt còng vËy”. héi §«ng Nam ¸ hiÖn ®¹i. Theo Taboulet, ë Héi An, “sè Hoa kiÒu cã ®Õn 6000 vµ tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng ®¹i KÕt luËn th−¬ng gia”.(34) Còng nh− ng−êi Siam tá Wang Gungwu cho r»ng quan hÖ gi÷a ra th©n thiÖn víi Hoa KiÒu, c¸c chóa Nhµ Minh víi §«ng Nam ¸ cã thÓ tãm NguyÔn ban cho hä nhiÒu quyÒn h¹n gän trong vÊn ®Ò: chÝnh s¸ch cña nhµ réng r·i vÒ th−¬ng m¹i, quan thuÕ. Minh ®èi víi cuéc chiÕn tranh gi÷a ng−êi Ng−êi Hoa n¾m trong tay c«ng viÖc tµu ViÖt vµ ng−êi Ch¨m víi sù thÊt thñ cña vô ë c¸c th−¬ng c¶ng, bao thu mua hµng Champa vµo n¨m 1471, mèi quan hÖ ®Æc hãa néi ®Þa cung cÊp cho ng−êi n−íc biÖt gi÷a Trung Hoa víi §¹i ViÖt, c¸c Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 85
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm ho¹t ®éng th−¬ng m¹i vµ chÝnh trÞ hµng §«ng Nam ¸ lôc ®Þa giai ®o¹n tiÒn hiÖn h¶i cña Trung Hoa vµ viÖc Trung Hoa ®¹i mµ hÖ qu¶ cña nã vÉn cßn chi phèi tiÕn hµnh cai trÞ c¸c vïng ®Êt mµ ngµy c¸c x· héi §«ng Nam ¸ ngµy nay. nay lµ Lµo, Myanmar vµ tØnh V©n Nam th«ng qua nh÷ng viªn thæ quan.(36) Tuy nhiªn, chóng t«i muèn ®Æt mèi quan hÖ chó thÝch: nµy trong bèi c¶nh réng lín h¬n gi÷a c¸c mèi giao l−u khu vùc, liªn khu vùc vµ (1) Victor Lieberman. Strange Parallels: thÕ giíi. Bèi c¶nh míi, nh÷ng thay ®æi Volume 1, Integration on the Mainland: Southeast Asia in Global Context, c. 800- lín vµ s©u s¾c trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn 1830 (Studies in Comparative World ®· trïm lªn mèi quan hÖ nµy vµ thóc History). Cambrige University press. 2003. ®Èy nã v−ît ra khái khu«n khæ chËt hÑp pp. 147 cña nh÷ng liªn hÖ triÒu ®×nh víi nh÷ng (2) Anthony Reid. Southeast Asia in the mèi liªn hÖ toµn diÖn vµ cã ¶nh h−ëng Early Modern Era: Trade, Power and Belief. s©u réng. Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña Cornell University Press, 1993. Anthony c¸c n−íc §«ng Nam ¸ lôc ®Þa ®· lµm Reid. Sojourners and Settlers: Histories of Southeast Asia and the Chinese. Hawaii chuyÓn dÞch vÞ thÕ cña c¸c ®èi t¸c chÝnh University press. 1996 trÞ khu vùc trong mèi t−¬ng quan víi (3) DÉn Aung-Thwin vµ Victor Lieberman. nhµ Minh, ®Æc biÖt lµ sau chiÕn th¾ng Victor Lieberman. Strange Parallels. pp. 141, cña ng−êi ViÖt vµ sù h×nh thµnh hai Nicholas Tarling. Cambridge History of trung t©m quyÒn lùc míi ë §«ng Nam ¸ Southeast Asia. Vol 2. c. 1500 – 1800. lôc ®Þa (§¹i ViÖt, Ayutthaya). Cambridge University. pp. 117 - 119 Giíi cÇm quyÒn nhµ Minh còng ®· ý (4) Anthony Reid. Southeast Asia in the age of Commerce… Vol 2. pp. 21 - 22 thøc ®−îc nh÷ng thay ®æi míi cña m«i (5) Victor Lieberman. Strange Parallels... tr−êng chÝnh trÞ vµ hµng h¶i trong khu pp. 149 vùc, kÕt qu¶ lµ c¸c cuéc hµnh tr×nh hµng (6) A. Reid. Southeat Asia in The Age of h¶i lín, kÐo dµi trong gÇn ba thËp kû Commerce. Vol 1. pp. 13-14, Thèng kª cña (1405-1433), t¹o nªn m¹ng l−íi c¸c mèi La LouÌre, d©n sè Siam n¨m 1687 vµo quan hÖ chÝnh trÞ, th−¬ng m¹i kÕt nèi kho¶ng 1.900.000 ng−êi. Cambridge History chÆt chÏ däc theo lé tr×nh hµng h¶i tõ of Southeast Asia… Vol 2. pp. 119 BiÓn §«ng ®Õn Ên §é d−¬ng. §èi víi (7) Victor Lieberman. Strange Parallels… pp. 368 §«ng Nam ¸ lôc ®Þa, thÕ kû XV-XVII ®Ó (8) Anthony Reid. Southeast Asia in l¹i dÊu Ên s©u ®Ëm trong lÞch sö ph¸t Early modern era… pp. 12, Anthony Reid. triÓn cña khu vùc, trong ®ã cã nh÷ng “Southeast Asia in the Age of Commerce, t−¬ng t¸c víi Trung Hoa vÒ kinh tÕ, 1450 – 1680”. Vol 1: The Lands below the th−¬ng m¹i, chÝnh trÞ vµ d©n c−. Lµn Winds. Vol 2. Expansion and Crisis. Yale sãng di c− cña Hoa kiÒu t¹o ra nhiÒu University Press 1988-1993 biÕn ®éng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ (9) Martin Staurt-Fox. A Short history of lµ nh©n tè cã ¶nh h−ëng lín ®Õn lÞch sö China and Southeast Asia. pp.88 86 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
- Mét sè v©n ®Ò… (10) Denis C. Twitchett, Frederick W. Mote. (24) G. William Skinner. Chinese Society “The Cambridge History of China: Volume 8, in Thailand. pp. 9 The Ming Dynasty, Part 2, 1368-1644. (25) Lª Quý §«n. V©n §µi Lo¹i Ng÷. TËp Cambridge University Press 1998, pp. 313 1. Nxb V¨n Hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 1995. tr. (11) Cambridge History of China. Vol 8. 218 pp. 314 (26) Anthony Reid. The Unthreatening (12) Cambridge History of China. Vol 8. alternative Chinese Shipping in Southeast pp. 325 Asia, 1567 – 1842. In Pho Hien : The Center (13) Momoki Shiro. §¹i ViÖt vµ th−¬ng of International Commerce in the 17th – 18th m¹i biÓn §«ng thÕ kû X – XV. Trong §«ng ¸ centuries. The Gioi Publishers. Hanoi. 1994. – §«ng Nam ¸ Nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö vµ hiÖn pp. 56 t¹i. Nxb ThÕ giíi. 2004. tr. 324 (27) Cambridge History of Southeast (14) Anthony Reid. Sojourners and Asia. Vol 2. pp. 123 Settlers : Histories of Southeast Asia and (28) Anthony Reid. The Unthreatening the Chinese. University of Hawaii press. alternative Chinese Shipping in Southeast Honolulu. 1996. pp. 28 Asia, 1567 – 1842. pp. 59 (15) Momoki Shiro. Champa chØ lµ mét (29) Martin Staurt-Fox. A Short history thÓ chÕ biÓn ?. Nghiªn cøu §«ng Nam ¸ sè of China and Southeast Asia. pp.79 4/1999 (30) G. William Skinner. Chinese Society (16) Momoki Shiro. §¹i ViÖt vµ th−¬ng in Thailand. pp. 1 - 2 m¹i biÓn §«ng… tr. 325 (17) Sù kiÖn ®−îc ghi chÐp trong Minh sö, (31) G. William Skinner. Chinese Society in Thailand. pp. 3 T− liÖu Khoa LÞch sö, tr−êng §HKHXH & NV. §HQG HN. DÉn NguyÔn V¨n Kim. (32) G. William Skinner. Chinese Society ThuyÒn mµnh §«ng Nam ¸ ®Õn NhËt B¶n in Thailand. pp. 8 thÕ kû XVII – XVIII. T¹p chÝ Nghiªn cøu (33) Lôc §øc D−¬ng. LÞch sö l−u d©n. LÞch sö. Sè 11, 12/2007 Nhµ xuÊt b¶n TrÎ. 2001. tr. 139 (18) G. William Skinner. Chinese Society (34) G. Taboulet. La Geste Fracaise en in Thailand. pp. 6, 12 Indochine (texte 43). Faifo en 1744 d’aprÌs (19) Cambridge History of Southeast Pirres Poive. D−¬ng V¨n Huy. ChÝnh s¸ch Asia. Vol 2… pp. 120 cña chÝnh quyÒn §µng Trong… ®· dÉn, (20) Victor Lieberman. Strange Parallels. Christoforo Borri. Xø §µng Trong n¨m 1621. pp. 145 Nxb Thµnh Phè Hå ChÝ Minh, 1999, tr. 92. (21) John Villiers, Caron and Schouten – Xem thªm Olga Dror and K. W. Taylor. The Mighty Kingdoms of Japan and Siam Views of Seventeenth-Century Vietnam : (1671), The Siam Society Bangkok, 1986, pp. Christoforo Borri on Cochinchina and 148. DÉn NguyÔn V¨n Kim. Quan hÖ gi÷a Samuel Baron on Tonkin. Southeast Asia NhËt B¶n vµ §«ng Nam ¸. tr. 139 Program Publications at Cornell University. 2006 (22) J. Kathirithamby-Wells & John Villiers. The Southeast Asian Port and (35) G. William Skinner. Chinese Society Polity. pp. 128 ; Victor Lieberman. Strange in Thailand. pp 10 Parallels. pp. 269 (36) Wang Gungwu. “Ming foreign (23) G. William Skinner. Chinese Society relations: Southeast Asia”. Trong Cambridge in Thailand. pp. 7 History of China: Vol 8. pp. 301 – 332 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009 87
- nguyÔn thÞ kiÒu trang – vò ®øc liªm 88 Nghiªn cøu Trung Quèc sè 7(95) - 2009
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học