Xem mẫu
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 17 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI ĐƯƠNG ĐẠI TRẦN THANH PHƯƠNG* Đương đại là một thời kỳ với nhiều chuyển biến mạnh mẽ và bất khả đoán trên nhiều phương diện. Bài viết nhận diện các đặc điểm tư tưởng của thời đương đại và đề cập đến một số vấn đề nổi bật mà nhân loại đang phải đối mặt từ nửa sau thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI như toàn cầu hóa kinh tế, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, khủng hoảng môi trường ở cấp độ toàn cầu và sự phân tán quyền lực như một thách đố cho nền chính trị đương đại. Kết quả cho thấy các vấn đề thực tiễn đương đại có những điểm chung như sự đan xen và thâm nhập vào nhau giữa tính hiện đại và hậu hiện đại, giữa cái trung tâm và phi trung tâm, giữa cái duy lý và phi lý, mâu thuẫn, phức tạp, bất ổn và nhiều yếu tố khác. Từ khóa: đƣơng đại, toàn cầu hóa, cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ, khủng hoảng môi trƣờng, phân tán quyền lực chính trị Nhận bài ngày: 25/7/2019; đưa vào biên tập: 28/7/2019; phản biện: 1/8/2019; duyệt đăng: 4/9/2019 1. ĐẶT VẤN ĐỀ hội, kỹ thuật) nhằm chỉ ra thời cơ, Nghiên cứu về thời đƣơng đại là một thách thức và tƣ vấn chính sách. Bài trong những yêu cầu cấp bách của viết nhằm làm rõ một số vấn đề trong đời sống thực tiễn để nắm đƣợc tính thời đại ngày nay, trong bức tranh phức tạp của những hiện tƣợng đang tổng thể đƣơng đại không nằm ngoài biến chuyển mau lẹ và nhận thức các nghiên cứu chung trƣớc đó. đƣợc mọi biến động của thời đại, đối 2. NHẬN DIỆN MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM diện với những rủi ro khó lƣờng. CỦA THỜI ĐƯƠNG ĐẠI Trong khoa học xã hội ở Việt Nam Về mặt thuật ngữ, chữ “đƣơng đại” hiện nay đã có những công trình ban đầu có nguồn gốc từ tiếng Latinh nghiên cứu về thời kỳ này. Tuy nhiên, thời Trung cổ là “contemporarius” sau các công trình ấy hoặc là đƣa ra các biến thể thành “contemporalis”, đƣợc nhận định dƣới dạng khái quát lý luận ghép từ hai thành tố “con” có nghĩa là về các đặc tính bên trong, hoặc là “cùng với” và “tempus/tempor” có tổng kết các biểu hiện của hoạt động nghĩa là “thời gian”, nhằm chỉ “cái gì thực tiễn - hoạt động vật chất ở bên đó hiện tồn, ngƣời đang sống, sự kiện ngoài (đời sống kinh tế, chính trị, xã đang xảy ra ở cùng thời điểm; thuộc về hoặc đang diễn ra ở thời điểm hiện * Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ. tại” và trong tiếng Anh ngày nay là chữ
- 18 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI… “contemporary”(1). đại là sự theo đuổi tri thức khách Ở góc độ lịch sử, theo Nguyễn Minh quan, phƣơng pháp khoa học, các Quân (2012), thời kỳ đƣơng đại mà niềm tin phải dựa trên các sự kiện chúng ta đang sống là thời hậu hiện quan sát và kiểm tra đƣợc; nó “tin đại (post-modern era, post-modernity) tƣởng vào sức mạnh của lý tính và tƣ bắt đầu từ giữa thế kỷ XX trở đi, trong duy phê phán, xem khoa học - chứ khi đó thời kỳ hiện đại đã qua đánh không phải tôn giáo - là nơi có thẩm dấu một kỷ nguyên tƣơng đối dài quyền giải đáp những bí mật của đời trong lịch sử thế giới, bắt đầu từ thời sống” (Bùi Văn Nam Sơn, 2017: 185). Phục hƣng, kéo dài gần một nửa Hơn nữa, thời kỳ này lý tính đƣợc sử thiên niên kỷ, cho đến giữa thế kỷ XX. dụng nhƣ một phƣơng tiện đầy quyền năng để hợp lý hóa mọi thứ nhằm tạo Theo nhà nghiên cứu Bùi Văn Nam nên một trật tự từ những hỗn loạn và Sơn, ngay khái niệm “hiện đại” cũng nó trở thành cƣơng lĩnh cho hành khá nhập nhằng theo nhiều cách động: xây dựng một xã hội hợp lý có phân kỳ khác nhau: nó có thể bắt đầu nghĩa là tạo nên một trật tự ổn định; từ giữa thế kỷ XV (với việc Châu Âu xã hội ổn định chừng nào thì chức ra khỏi thời Trung cổ với các sự kiện năng của nó càng hoạt động hữu hiệu lịch sử nhƣ khám phá Châu Mỹ, phát chừng đó và càng hợp lý hơn sinh ra máy in, hình thành chủ nghĩa (Nguyễn Minh Quân, 2012). tƣ bản…) cho tới ngày nay. Nó cũng có thể đƣợc chia ra thành thời Cận Thời hậu hiện đại bắt đầu từ giữa thế đại từ thế kỷ XV đến Đại cách mạng kỷ XX nhƣ một cách phản ứng lại thời Pháp và thời hiện đại từ Cách mạng hiện đại, rằng lý trí và sự tinh khôn Pháp đến ngày nay (Bùi Văn Nam của con ngƣời không thể đạt đƣợc Sơn, 2011). Một thời đại lịch sử hạnh phúc mà chúng ta mong mỏi, không đơn thuần chỉ đƣợc nhận thức trƣớc những thảm họa và hậu quả dựa vào các sự kiện có tính nhảy vọt của các chiến lƣợc hiện đại hóa nhƣ nhƣ Đại cách mạng Pháp năm 1789 tàn phá môi sinh, lịch sử đẫm máu đã lật đổ chế độ quân chủ chuyên chế của thế kỷ XX, sự nghèo đói, bất công hay Cách mạng tháng Mƣời Nga năm lan tràn (Bùi Văn Nam Sơn, 2017: 1917 đã lật đổ chế độ tƣ bản chủ 186-187). Trong nghĩa thông thƣờng, nghĩa, tức dựa vào sự thay thế lẫn cái hậu hiện đại phải đến sau cái hiện nhau giữa các chế độ chính trị xã hội, đại và nhƣ vậy hàm ý về sự chấm dứt mà còn nhất thiết phải dựa trên của tính hiện đại (dẫn theo Nguyễn những đặc tính nhƣ cấu trúc văn hóa Xuân Nghĩa, 2014: 46). Nhƣng hậu hay thái độ tƣ tƣởng của một xã hội hiện đại không chỉ là cái đến sau hiện nhất định thông qua các khuynh đại mà nó còn ngầm ẩn cái gì đó mà hƣớng triết lý, chính trị, tôn giáo, khoa không còn là hiện đại nữa, theo học của nó. Tƣ tƣởng của thời hiện Appignanesi và Gattat (2006: 4) trong
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 19 cuốn Nhập môn chủ nghĩa hậu hiện […] một phần của cái hiện đại. Tất cả đại, “nó chống lại và che mờ ý nghĩa những gì có đƣợc, dù chỉ mới hôm của chủ nghĩa hiện đại, nó hàm ý một qua, đều phải bị hoài nghi” tri thức trọn vẹn về cái hiện đại đã bị (Appignanesi & Gattat, 2006: 19-20). vƣợt qua bởi một thời đại mới […] Với Lyotard “Hậu hiện đại không phải Mỗi thời đại, dù là thời đại nào đi nữa, là sự cáo chung của Hiện đại [...] mà đều đƣợc xác định thông qua bằng là một quan hệ khác với hiện đại” chứng là những thay đổi mang tính (dẫn lại Bùi Văn Nam Sơn, 2007: 15), lịch sử trong cách chúng ta nhìn, nghĩ có nghĩa là nó hoàn tất những đề án và tạo ra chúng”. Về mặt nội dung, còn dang dở của thời Khai minh, “cứu “hậu - hiện đại” chủ yếu là “một loại vãn” và bảo vệ những giá trị đích thực hình tƣ tƣởng và lối sống” (Bùi Văn của Hiện đại: sự tự do và sự khai Nam Sơn, 2011). Vậy, đặc tính của phóng của cá nhân (Bùi Văn Nam thời hậu hiện đại cũng chính là tính Sơn, 2012). hậu hiện đại (postmodernity), là thời Những quan điểm trên cho thấy từ đại của những “phân mảnh, thất giữa thế kỷ XX cho đến thời điểm hiện thƣờng, bất xác định và phi lý tính”. tại, thời đƣơng đại là sự đan xen, Trong cuốn Hoàn cảnh hậu hiện đại, thâm nhập vào nhau giữa tính hiện Lyotard (2008: 54) viết: “hậu hiện đại đại và hậu hiện đại, giữa cái toàn thể là sự hoài nghi đối với các siêu tự sự”. và cái phân mảnh, giữa cái trung tâm Siêu tự sự (méta-récits) hay đại tự sự và cái phi trung tâm, đầy mâu thuẫn, (grands récits) “là những chân lý dĩ nhiên bao gồm cả tính phức tạp và đƣợc coi là phổ quát, tuyệt đối hoặc bất ổn. Đây cũng là những đặc điểm tối hậu, đƣợc dùng để hợp thức hóa của tính đƣơng đại (contemporality). hay chính đáng hóa một số đề án nào 3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ NỔI BẬT CỦA đó, có thể là đề án chính trị hoặc đề THỜI ĐƯƠNG ĐẠI án khoa học” (Appignanesi & Gattat, 3.1. Toàn cầu hóa kinh tế 2006: 103). Điều đó có nghĩa rằng Toàn cầu hóa nền kinh tế ngày nay hậu hiện đại đƣợc xem là thời cáo đã trở thành một xu thế chung của chung của các đại tự sự. thời đại mà các quốc gia, dân tộc Một số nhà nghiên cứu cho rằng, hiện không thể bỏ qua đƣợc. Về bản chất, đại cũng chính là hậu hiện đại: “cái toàn cầu hóa kinh tế là sự gia tăng hiện đại luôn luôn xung đột với những nhanh chóng các hoạt động kinh tế gì đến ngay trƣớc nó. Cũng trong vƣợt biên giới giữa quốc gia và giữa nghĩa này, cái hiện đại luôn luôn có các khu vực với nhau, tạo ra sự tùy nghĩa là hậu (sau)-một-cái-gì-đó. Cái thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế hiện đại kết cục xung đột với chính nó trong sự vận động và phát triển hƣớng và không tránh khỏi trở thành hậu- tới một nền kinh tế thế giới hội nhập hiện đại [...]. Vậy thì, hậu hiện đại là và thống nhất (Phùng Văn Thành, 2014:
- 20 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI… 4-5). Nền tảng của kinh tế toàn cầu đã của họ, mở rộng cửa hơn nữa để diễn ra từ những năm sau Chiến bƣớc vào một cuộc cạnh tranh kinh tế tranh thế giới thứ hai. Dĩ nhiên, liên trên quy mô toàn cầu, bởi họ biết rằng kết thƣơng mại và kinh tế có vũ trang thắng lợi về mặt trận kinh tế quyết đã vƣợt biên giới chính trị từ thời tiền định thắng lợi ở nhiều mặt trận khác. sử nhƣng không vì thế mà nhân loại Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích đã có một nền kinh tế toàn cầu từ thời cực, toàn cầu hóa kinh tế còn mang đó. Giai đoạn từ giữa thế kỷ XX trở đi trong mình những tác động tiêu cực rất khác với các giai đoạn trƣớc đó về trên các phƣơng diện. phạm vi lẫn cƣờng độ của các quan Về phƣơng diện kinh tế, “toàn cầu hệ kinh tế, trong trình độ các hoạt hóa đã tạo ra những thay đổi căn bản động kinh tế xuyên quốc gia đã tạo trong hoạt động kinh tế của con ngƣời, nên hình dạng cho đời sống hiện đại làm thay đổi tính chất và vị trí của thị của con ngƣời và các thiết chế chính trƣờng. Nếu nhƣ trƣớc đây, thị trị. Một phần của sự thay đổi ấy bắt trƣờng mang tính quốc gia thì hiện nguồn từ sự tiến bộ của khoa học và nay, thị trƣờng đã mang tính quốc tế” công nghệ trong thông tin liên lạc và (Phạm Văn Đức, 2006). Điều này có vận chuyển khiến cho hoạt động mặt lợi nhƣng cũng có mặt bất lợi vì thƣơng mại dễ dàng, hiệu quả và rẻ khi một mắt xích của hệ thống ấy sụp hơn so với các thời kỳ trƣớc đó. đổ sẽ kéo theo sự sụp đổ của toàn bộ Những tiến bộ này hình thành các hệ thống khiến cho không quốc gia mạng lƣới thƣơng mại phức tạp và nào, trong sân chơi kinh tế toàn cầu các tập đoàn liên kết rộng lớn hơn không bị ảnh hƣởng. trƣớc đây, ngƣời ta có thể điều phối từ trung tâm các giao dịch quốc tế ở Về phƣơng diện xã hội, toàn cầu hóa quy mô toàn cầu một cách dễ dàng và kinh tế đã làm biến đổi sâu sắc đời hiệu quả, các doanh nghiệp có cơ hội sống xã hội của nhiều quốc gia trên xây dựng hệ thống sản xuất, kinh thế giới, nó “bẻ gãy” thói quen, lối doanh ở quy mô toàn cầu và địa sống, cấu trúc gia đình một cách phƣơng một cách tối ƣu. Công nghệ nhanh chóng. Trong khi bản thân các tổ chức và thông tin viễn thông mới cấu trúc - văn hóa của các xã hội luôn cho phép thiết lập sự chỉ đạo và kiểm tiến hóa một cách chậm chạp chƣa tra đồng thời tất cả các đơn vị thành kịp thích nghi với sự biến đổi kinh tế viên độc lập, bất kể chúng tọa lạc ở đã dẫn đến xung đột hoặc đứt gãy đâu. Nhƣ vậy, toàn cầu hóa cũng có văn hóa giữa các thế hệ trong cấu nghĩa là phi tập trung hóa (Nguyễn trúc gia đình và xã hội, làm xuất hiện Vân Nam, 2007: 125-126). nhiều tệ nạn nhƣ mại dâm, ma túy Ngày nay, các nƣớc đang phát triển xuyên quốc gia, tội phạm quốc tế, và các nƣớc công nghiệp cũng đã khiến cho tình trạng phân hóa giàu thay đổi cơ bản chính sách kinh tế nghèo trở nên sâu sắc.
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 21 Về phƣơng diện chính trị, toàn cầu giàu thêm và các nƣớc nghèo ngày hóa kinh tế là một thách thức về an càng nghèo đi (Lê Hồng Hiệp, 2016). ninh chính trị quốc gia. Đó là “xói mòn Mới đây, cuộc chiến tranh thƣơng mại quyền lực nhà nƣớc quốc gia […] Mỹ - Trung “đã ảnh hƣởng tiêu cực những cố gắng truyền thống sử dụng đến ngƣời tiêu dùng cũng nhƣ nhiều hệ thống pháp luật có hiệu lực trong nhà sản xuất của cả hai nƣớc… sự lãnh thổ quốc gia để điều tiết hoạt leo thang sẽ phá vỡ chuỗi cung ứng động kinh tế chỉ còn mang một ý toàn cầu và gây nguy hiểm cho sự nghĩa có giới hạn […] toàn cầu hóa đã phục hồi tăng trƣởng kinh tế năm làm mất nền tảng lãnh thổ của hệ 2019” (Cerutti, Gopinath, & Mohommad, thống luật pháp quốc gia” (Nguyễn 2019). Sự kiện ấy là một minh chứng Vân Nam, 2007: 118). Hơn nữa, lợi cho thấy rằng toàn cầu hóa kinh tế dụng các hoạt động kinh tế xuyên chứa đựng những “mâu thuẫn, bất ổn quốc gia dƣới vỏ bọc các tập đoàn và không đều”. Lẽ đƣơng nhiên, kinh doanh, nhất là các tập đoàn về không có sự phát triển nào mà không lĩnh vực công nghệ để thực hiện hoạt chứa đựng trong lòng nó những mâu động gián điệp; lợi dụng tình trạng thuẫn và một trong những nguyên nghèo khó, các nƣớc lớn cho các nhân thúc đẩy tiến trình toàn cầu hóa nƣớc nghèo cho vay nợ với mục đích kinh tế nhanh chóng đó là cuộc cách xây dựng cơ sở hạ tầng dễ dẫn đến mạng công nghiệp lần thứ tƣ. việc các nƣớc nghèo mất khả năng 3.2. Cuộc cách mạng công nghiệp trả nợ buộc phải đánh đổi các nguồn lần thứ tư tài nguyên thiên nhiên sẵn có, Mỗi một cuộc cách mạng công nghiệp nhƣợng bộ chính sách chính trị, chủ đều mang lại lợi ích kèm với những quyền quốc gia… để trả nợ. thách thức của nó. Cuộc cách mạng Về phƣơng diện môi trƣờng, để phục công nghiệp lần thứ tƣ đƣợc xây vụ cho nền kinh tế toàn cầu các quốc dựng trên ba biến đổi của các cuộc gia ra sức khai thác tài nguyên thiên cách mạng công nghiệp trƣớc đó: nhiên khiến cho các nguồn tài nguyên năng lƣợng hơi nƣớc đã biến đổi ngày càng khánh kiệt, môi trƣờng mạnh mẽ thế kỷ XIX; điện đã biến đổi ngày càng ô nhiễm nghiêm trọng, dẫn phần lớn thế kỷ XX và thời đại của đến biến đổi khí hậu ở quy mô toàn máy tính bắt đầu từ những năm 1970 cầu, đe dọa đến sự sống của nhân loại. (Cordes & Stacey, 2017: 5). Cuộc Mặc dù toàn cầu hóa đã mang lại cách mạng công nghiệp lần này biểu những biến đổi sâu sắc trong hệ thống hiện ở các mặt nhƣ công nghệ đƣợc kinh tế chính trị toàn cầu, nhƣng tác tự động hóa và số hóa cao độ, động của nó là không đồng nhất làm internet kết nối vạn vật (IoT), Big data, sâu sắc thêm sự bất bình đẳng, khiến in 3D, Blockchain, xe tự hành... Bản các quốc gia phát triển ngày càng chất của cách mạng công nghiệp lần
- 22 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI… thứ tƣ là dựa trên nền tảng công nghệ sự cách biệt giữa việc làm có tay số và tích hợp tất cả các công nghệ nghề thấp và thay vào đó là robot và thông minh để tối ƣu hóa quy trình, số hóa… Điều này nếu đƣợc nhân đôi phƣơng thức sản xuất. Sự tác động có thể sẽ dẫn đến những căng thẳng mạnh mẽ của nó đến mọi thay đổi của xã hội (Wolf, 2015). đời sống xã hội là xu thế không thể Trong một kỷ nguyên với sự trỗi dậy đảo ngƣợc đƣợc, và rõ ràng những của trí tuệ nhân tạo, mặc dù robot trở diễn tiến của nó nhanh hơn nhiều so nên thông minh hơn và có nhiều tính với ba phiên bản trƣớc. năng hơn nhƣng chúng vẫn thiếu một Các nhà nghiên cứu hàng đầu cho tính năng thiết yếu - năng lực lý luận rằng cuộc cách mạng công nghiệp lần đạo đức. Chúng không thể nào biết thứ tƣ sẽ mang đến những chuyển hoặc đƣa ra các phán quyết thế nào biến tích cực có thể dự đoán đƣợc: 1) là tốt hoặc có đạo đức trong nhiều phá vỡ ranh giới giữa các nhà phát tình huống phức tạp, đây chính là giới minh và thị trƣờng, tức rút ngắn hạn năng lực của công nghệ. Một khoảng cách; 2) trí tuệ nhân tạo (AI) điều khó nữa, các giá trị đạo đức đóng vai trò tích cực; 3) tích hợp các khác nhau đến từ nhiều cá nhân khác kỹ thuật và các lĩnh vực khác nhau; 4) nhau, các quốc gia, các tôn giáo và cải thiện chất lƣợng cuộc sống; 5) các biên giới ý thức hệ khác nhau, do cuộc sống đƣợc kết nối dễ dàng. đó chúng ta không biết sẽ lấy chuẩn Bên cạnh những yếu tố tích cực, cuộc mực đạo đức nào làm hệ quy chiếu cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ để gán cho hệ thống nhân tạo (Al- còn mang trong lòng những thách thức. Rodhan, 2015). Tình trạng thất nghiệp ngày càng trầm Bên cạnh các vấn đề trên, cuộc cách trọng, thị trƣờng lao động bị phá vỡ. mạng công nghiệp lần thứ tƣ còn tạo Tự động hóa bởi robot sẽ thay thế lao ra những thách thức khác nhƣ an động trong toàn bộ nền kinh tế là ninh mạng, hiểm họa hacker, chiến nguyên nhân của nạn thất nghiệp và tranh điện tử, bảo mật thông tin cá làm cho nguồn lực lao động có trình nhân… Schwab (2015) cho rằng: độ tay nghề cao trở nên khan hiếm. “Chúng ta đang đứng trƣớc bờ vực Nhận thức đƣợc điều đó, tại diễn đàn của một cuộc cách mạng công nghệ kinh doanh toàn cầu Bloomberg, CEO sẽ thay đổi căn bản cách chúng ta của Apple Tim Cook đã nhận xét: sống, làm việc và quan hệ với nhau. “Nếu tôi là một nguyên thủ quốc gia, Trong quy mô, phạm vi và tính phức mục tiêu của tôi sẽ là độc quyền tài tạp của nó, sự biến đổi sẽ không năng của thế giới” (Leswing, 2017). giống bất kỳ thứ gì mà nhân loại đã Công cuộc tìm kiếm nguồn lao động từng trải nghiệm trƣớc đây. Chúng ta chất lƣợng cao sẽ tạo ra một thị chƣa biết nó sẽ diễn ra nhƣ thế nào, trƣờng việc làm ngày càng tăng thêm nhƣng rõ một điều: sự phản ứng lại
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 23 nó phải thống nhất và toàn diện, gồm Theo Weber, quyền lực là một trò chơi các bên liên quan của chính thể toàn có tổng bằng không và là một thuộc cầu, từ khu vực công đến tƣ nhân, từ tính xuất phát từ phẩm chất, nguồn lực học thuật đến xã hội dân sự”. Những và năng lực của chủ thể. Joseph Nye tác động tích cực lẫn tiêu cực của (2009) đã phát triển khái niệm quyền cách mạng công nghiệp lần thứ tƣ đã lực của Max Weber lên một cấp độ và đang diễn ra một cách hoặc hiển mới, rằng quyền lực là “khả năng tác hiện hoặc âm thầm, nhƣng sự tác động đến ngƣời khác để đạt đƣợc kết động của nó đến môi trƣờng sống của quả mà mình mong muốn”. Nye đã con ngƣời là điều không thể phủ nhận. đƣa ra ba loại quyền lực: 3.3. Sự phân tán quyền lực chính trị Quyền lực cứng (hard power) là khả Quyền lực luôn là một chủ đề đƣợc năng thúc đẩy ngƣời khác dựa vào vũ sự quan tâm của nhiều nhà tƣ tƣởng lực, thƣởng, phạt và thiết lập nghị trong nhiều thập kỷ, thậm chí là hàng trình dựa trên các hành vi này (quyền thế kỷ và đã đƣợc nhắc đến từ cách lực kinh tế và quân sự). Còn quyền đây rất lâu, bởi Aristotle, Plato và lực mềm (soft power) là khả năng lôi Machiavelli. Ngày nay, quyền lực vẫn kéo ngƣời khác qua việc chiêu dụ là cuộc tranh luận chƣa hồi kết về gồm định khung nghị trình, thuyết định nghĩa cũng nhƣ các tính năng, phục và khơi gợi hành vi thu hút tích dẫn đến sự phức tạp và mơ hồ về chủ cực để đạt đƣợc kết quả mong muốn đề này. Hannah Arendt (1970: 44) định (quyền lực văn hóa). Quyền lực thông nghĩa quyền lực nhƣ là tài sản của minh (smart power) là khả năng tác một cá nhân nhƣng đúng hơn, nó thuộc động đến ngƣời khác thông qua việc về một nhóm và còn tồn tại chừng nào kết hợp các tài nguyên quyền lực nhóm ấy vẫn còn tồn tại. Trong khi đó cứng và quyền lực mềm thành các Dahl (1957) đề xuất gọi các chủ thể chiến lƣợc hiệu quả để đạt đƣợc kết trong mối quan hệ với quyền lực là quả mong muốn. Nói một cách khác, các chính khách (actors). Thuật ngữ quyền lực thông minh là khả năng sử chính khách bao gồm các cá nhân, dụng một cách duy lý các tài nguyên nhóm, cơ quan, chính phủ, nhà nƣớc - quyền lực cứng và quyền lực mềm để quốc gia, hay những tập đoàn ngƣời. tạo ra những chiến lƣợc, chính sách, Một trong những định nghĩa về quyền những đƣờng lối hành động nhằm đạt lực có ảnh hƣởng nhất trong lĩnh vực kết quả mong muốn (dẫn theo Lê khoa học xã hội là của Max Weber Ngọc Hùng, 2017). (1964). Ông cho rằng nó là tính khả Dù định nghĩa quyền lực theo cách thi của một chính khách bên trong nào thì vấn đề quyền lực ngày nay là một quan hệ xã hội để đƣợc ở trong một trong những vấn đề trung tâm một vị trí nhất định nhằm thực hiện ý của khoa học chính trị và không khó chí của mình bất chấp sự kháng cự. để nhận ra rằng cả ba hình thức
- 24 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI… quyền lực (quyền lực cứng, quyền lực còn nằm trọn trong tay nhà nƣớc, dĩ mềm và quyền lực thông minh) đều nhiên nhà nƣớc vẫn đang thực thi tập trung về một chủ thể đó chính là quyền lực của mình nhƣng nó đã bị nhà nƣớc, chỉ có nhà nƣớc mới là phân tán hay chia sẻ. Với sức mạnh chủ thể có đủ thẩm quyền để thực thi của tri thức cộng với phƣơng tiện các loại quyền lực này. Nhƣng từ công nghệ, bất kỳ ai cũng có thể lũng những năm cuối thế kỷ XX đầu XXI đoạn cả thị trƣờng trên quy mô lớn và quyền lực bị phân tán từ nhà nƣớc thay đổi cục diện chính trị. Ngày nay, sang các thiết chế phi nhà nƣớc ngày không khó để nhận ra rằng, những càng hiện rõ và nằm ngoài sự kiểm cuộc biểu tình quy mô nhỏ, đƣợc sự soát kể cả những quốc gia hùng trợ giúp của các trang mạng xã hội mạnh nhất. (social media) nhƣ Facebook, Sự phát triển mạnh mẽ của công Twitter… có thể sẽ trở thành một cuộc nghệ và thông tin trong dòng chảy nổi dậy quy mô lớn. Đáng chú ý hơn của cuộc cách mạng công nghiệp lần nếu để sức mạnh của công nghệ rơi thứ tƣ, sự ra đời của internet và mạng vào tay những tổ chức khủng bố sẽ xã hội làm xuất hiện thêm một loại rất nguy hiểm cho xã hội. Đó là một quyền lực mới: quyền lực thông tin thách thức hệ trọng đối với quyền lực (informational power). Chủ thể sở hữu nhà nƣớc mà các nhà làm chính sách loại hình quyền lực này không còn cần phải quan tâm. thuộc về nhà nƣớc - ngƣời quản lý và 4. KẾT LUẬN điều hành xã hội, điều đó có nghĩa Thời đƣơng đại kể từ những năm cuối quyền lực nhà nƣớc đã bị chia sẻ hay thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI nhân loại đã phân tán bởi những lực lƣợng nắm và đang chứng kiến một thế giới phát trong tay sức mạnh công nghệ và triển nhanh hơn bao giờ hết, nền kinh thông tin. “Trong xã hội thông tin ngày tế đƣợc toàn cầu hóa mạnh mẽ thúc nay, tính bất cân xứng của thông tin đẩy cuộc cách mạng khoa học công có thể dẫn đến bất cân xứng to lớn về nghệ lần thứ tƣ và ngƣợc lại, khoa quyền lực, bởi bất kỳ ai có kiến thức học công nghệ đẩy nhanh hơn nữa sử dụng công nghệ cũng có sức tiến trình toàn cầu hóa, tác động đến mạnh để tận dụng công nghệ. Một đối mọi mặt của đời sống xã hội. Toàn tƣợng có quyền truy cập gốc (root cầu hóa kinh tế và cuộc cách mạng access) gần nhƣ có quyền lực toàn công nghiệp lần thứ tƣ, bên cạnh năng” (Schwab, 2018: 128). những lợi ích to lớn cũng gây nên Và rõ ràng, với sự trợ lực của công nhiều rủi ro, bất ổn, đó chính là tính nghệ, lực lƣợng nào nắm nhiều thông mâu thuẫn của thời đƣơng đại. Trong tin và quyền điều khiển công nghệ thì tiến trình toàn cầu hóa, các quốc gia lực lƣợng đó sẽ có quyền lực và sức bị phụ thuộc lẫn nhau nhƣng sự phát mạnh. Ngày nay, quyền lực không triển của mỗi quốc gia lại không đều,
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 9 (253) 2019 25 khắc sâu thêm tình trạng bất bình của các nền kinh tế và văn hóa toàn đẳng là nguyên nhân của mọi xung cầu. Nhƣng không có nghĩa quyền đột. Quyền lực nhà nƣớc hiện đại lực nhà nƣớc bị giải thể mà nó vẫn đƣợc xem nhƣ hiện thân của một trật còn nắm giữ một vai trò to lớn. Cùng tự ổn định đang bị phân tán, đánh mất với sự tăng trƣởng kinh tế toàn cầu là trung tâm, xã hội không còn cần nhu những áp lực tiêu cực lên môi trƣờng cầu trung gian - nhà nƣớc nhƣ là một sinh sống của con ngƣời và gây nên thiết chế ban phát mọi thứ mà ngày nhiều hệ lụy xã hội khác ở tầm quốc nay đã có công nghệ và hệ thống tế, nếu không có giải pháp khẩn cấp, thông tin toàn cầu, đồng thời nó quá sự sụp đổ hệ thống sinh thái - xã hội nhỏ để đƣơng đầu với sự xuất hiện là điều có thể đƣợc báo trƣớc. CHÚ THÍCH (1) Chữ “Contemporary”: xem trong Lexico Dictionaries - English, https://www. lexico.com/en/ definition/contemporary, truy cập ngày 18/7/2019. TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Al-Rodhan, N. 2015. “The Moral Code: How to Teach Robots Right and Wrong”, https://www.foreignaffairs.com/articles/2015-08-12/moral-code. 2. Appignanesi, R. & Gattat C. 2006. Nhập môn chủ nghĩa hậu hiện đại (Trần Tiễn Cao Đăng dịch). TPHCM: Nxb. Trẻ. 3. Arendt, H. 1970. On Violence. New York: Harcourt, Brace & World. 4. Attali J. 2017. Lịch sử của tính hiện đại: loài người suy nghĩ về tương lai của mình (Hiếu Tân dịch). Hà Nội: Nxb. Tri thức. 5. Bùi Văn Nam Sơn. 2007. “Lyotard với tâm thức và hoàn cảnh Hậu hiện đại”. Lời giới thiệu cho cuốn: Lyotard J.F. 2008. Hoàn cảnh hậu hiện đại (2nd ed.; Ngân Xuyên, Trans.). Hà Nội: Nxb. Tri thức, tr. 15. 5. Bùi Văn Nam Sơn. 2011. “Vài đặc điểm của tƣ tƣởng hậu hiện đại”. Sinh hoạt tại Café thứ Bảy, Nguyễn Đình Chiểu, ngày 30/7/2011, http://qlkh.hcmussh.edu. vn/3cms/?cmd=130& art=1365145109337&cat=1359336673781, truy cập ngày 3/7/2019. 7. Bùi Văn Nam Sơn. 2012. “Triết học hậu hiện đại”. Phê bình văn học, https://phebinh vanhoc.com.vn/triet-hoc-hau-hien-dai/, truy cập ngày 3/7/2019. 8. Bùi Văn Nam Sơn. 2017. Trò chuyện triết học (tập 6). Hà Nội: Nxb. Tri thức. 9. Cerutti, E., Gopinath, ita, & Mohommad, A. 2019. “The Impact of US-China Trade Tensions”. IMF Blog, https://blogs.imf.org/2019/05/23/the-impact-of-us-china-trade-tensions/, truy cập ngày 14/7/2019. 10. Cordes, F., & Stacey, N. 2017. Is UK Industry Ready for the Fourth Industrial Revolution? Boston, MA: The Boston Consulting Group. 11. Dahl, R. A. 1957. “The Concept of Power”. Behavioral Science, 2(3), p. 201-215. https://doi.org/10.1002/bs.3830020303, truy cập ngày 20/7/2019. 12. Lê Hồng Hiệp. 2016. “Toàn cầu hóa (Globalization)”. Nghiên cứu quốc tế, http://ng hiencuuquocte.org/2016/07/09/toan-cau-hoa-globalization/, truy cập ngày 26/7/2019.
- 26 TRẦN THANH PHƢƠNG – MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN THỜI… 13. Lê Ngọc Hùng. 2017. “Các loại quyền lực trong thế giới ngày nay từ góc độ xã hội học chính trị”. Tạp chí Cộng sản, http://www.tapchicongsan.org.vn/Home/Nghiencuu- Traodoi/2017/46515/Cac-loai-quyen-luc-trong-the-gioi-ngay-nay-tu-goc-do.aspx, truy cập ngày 10/7/2019. 14. Leswing, K. 2017. Apple CEO Tim Cook: “If I were a Country Leader, my Goal would be to Monopolize the World’s Talent”. https://www.sfgate.com/technology/businessi nsider/ article/Apple-CEO-Tim-Cook-is-having-a-wonderful-European-10915883.php, truy cập ngày 24/7/2019. 15. NASA. 2010. “How is Today’s Warming Different from the Past?”, https://earthobser vatory.nasa.gov/features/GlobalWarming/page3.php?fbclid=IwAR1NK47YcZzNRmGQ1ZdP2 SU-eJxWaCowtGN_MKDZW46dKAYfK1IdEwvl5DE, truy cập ngày 10/7/2019. 16. Nguyễn Đức Ngữ. 2009. “Biến đổi khí hậu tác động đến Việt Nam”. Tổng cục Môi trƣờng, http://vea.gov.vn/VN/TRUYENTHONG/SUKIEN-NGAYLE/TGSHND/Pages/Bi% E1% BA%BFn%C4%91%E1%BB%95ikh%C3%ADh%E1%BA%ADut%C3%A1c%C4%91%E1%B B%99ng%C4%91%E1%BA%BFnVi%E1%BB%87tNam.aspx, truy cập ngày 10/7/2019. 17. Nguyễn Minh Quân. 2012. “Chủ nghĩa hậu hiện đại: Những khái niệm căn bản”. Phê bình văn học, https://phebinhvanhoc.com.vn/chu-nghia-hau-hien-dai-nhung-khai-niem-can- ban/, truy cập ngày 10/7/2019. 18. Nguyễn Vân Nam. 2007. Toàn cầu hóa và sự tồn vong của nhà nước. TPHCM: Nxb. Trẻ. 19. Nguyễn Xuân Nghĩa. 2014. “Tính hiện đại, hậu hiện đại và tôn giáo”, trong Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và thế giới. TPHCM: Nxb. Đại học Quốc gia, tr. 46-58; https://www.researchgate.net/publication/330275703_tinh_ hien_dai_hau_ hien_dai_va_ton_giao, truy cập ngày 17/7/2019. 20. Nye, J. S. 2009. Understanding International Conflicts: An Introduction to Theory and History (7th edition). New York: Pearson Longman. 21. Phạm Văn Đức. 2006. “Toàn cầu hóa và sự tác động của nó đối với Việt Nam hiện nay”. Tạp chí Triết học, 3(178), tr. 22-31. 22. Phùng Văn Thành. 2014. “Toàn cầu hóa kinh tế và những vấn đề liên quan tới chính sách và pháp luật cạnh tranh”. Cục Quản lý cạnh tranh - Bộ Công Thương, (45), tr. 4-8. 23. Schwab, K. 2018. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Bộ Ngoại giao dịch). Hà Nội: Nxb. Thế giới. 24. Schwab, K. 2015. “The Fourth Industrial Revolution: What it Means, How to Respond”. World Economic Forum, https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial- revolution-what-it-means-and-how-to-respond/, truy cập ngày 8/8/2019. 25. United Nations. 2017. "World Population Projected to Reach 9.8 Billion in 2050, and 11.2 Billion in 2100. UN DESA | United Nations Department of Economic and Social Affairs, https://www.un.org/development/desa/en/news/population/world-population-pros pects-2017 html, truy cập ngày 9/7/2019. 26. Weber, M. 1964. The Theory of Social and Economic Organization (1st Edition; T. Parsons, Translate). New York, NY: Free Press. 27. Wolf, M. 2015. “Same as It Ever Was”. Fofeign Affairs, https://www.foreignaffairs. com/articles/same-it-ever-was, truy cập ngày 12/7/2019.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học