Một số cách tiếp cận nghiên cứu về hôn nhân - Nguyễn Hữu Minh

14 X· héi häc sè 4 (76), 2001 Mét sè c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu vÒ h«n nh©n NguyÔn H÷u Minh ThiÕt chÕ h«n nh©n ®· vµ ®ang tr¶i qua nh÷ng ®æi thay to lín trong mÊy thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kû 20. Sù qu¸ ®é tõ khu«n mÉu h«n nh©n truyÒn thèng sang khu«n mÉu h«n nh©n hiÖn ®¹i diÔn ra trªn toµn thÕ giíi, cho dï víi nhÞp ®é kh«ng gièng nhau gi÷a c¸c khu vùc, thËm chÝ gi÷a c¸c n−íc trong khu vùc. Trong mét nç lùc ®i t×m c¸ch lý gi¶i x· héi häc cho hiÖn t−îng nªu trªn, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· nªu lªn mét sè c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt ®èi víi viÖc nghiªn cøu vÒ h«n nh©n. Trong bµi viÕt nµy chóng t«i xin ®Ò cËp ®Õn mét sè c¸ch tiÕp cËn ®ã. Tr−íc hÕt lµ c¸ch tiÕp cËn kinh tÕ vi m« víi mét trong nh÷ng ®¹i diÖn chñ yÕu lµ Becker (1974). Víi gi¶ ®Þnh r»ng c¸c c¸ nh©n cã quyÒn tù do trong h«n nh©n vµ sù lùa chän cña hä lµ hîp lý, nh÷ng nhµ nghiªn cøu theo thuyÕt nµy lËp luËn r»ng mçi mét ng−êi tham gia vµo cuéc h«n nh©n ®Òu cè g¾ng ®¹t ®−îc tèi ®a lîi Ých mµ hä cã thÓ cã trong h«n nh©n. Nãi c¸ch kh¸c, h«n nh©n xuÊt hiÖn nÕu c¶ hai bªn tham gia vµo h«n nh©n ®Òu cã lîi h¬n sau khi kÕt h«n. Sù cã lîi cña h«n nh©n kh«ng chØ hiÓu ë gãc ®é kinh tÕ. Tr¸i l¹i, nã cã thÓ bao hµm c¸c khÝa c¹nh ¨n uèng, t×nh c¶m, vÞ thÕ, gi¶i trÝ tiªu khiÓn, vµ con c¸i. C¸ch tiÕp cËn kinh tÕ vi m« ®−îc coi lµ cã kh¶ n¨ng ¸p dông tèt ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. Tuy nhiªn cã mét sè khã kh¨n khi vËn dông lý thuyÕt nµy trong nghiªn cøu thùc nghiÖm. Tr−íc hÕt lµ khã kh¨n trong viÖc ®o l−êng c¸c lîi Ých, ®Æc biÖt lµ c¸c khÝa c¹nh liªn quan ®Õn t×nh c¶m trong h«n nh©n. Thø hai, c¸ch tiÕp cËn nµy kh«ng nªu ra râ rµng lµ b»ng c¸ch nµo nã tÝnh ®Õn nh÷ng ®Æc tr−ng ®¸ng kÓ kh¸c cña sù h×nh thµnh gia ®×nh nh− khÝa c¹nh chuÈn mùc cña hµnh vi h«n nh©n (UN 1988). Thªm vµo ®ã, kh«ng ph¶i ë tÊt c¶ c¸c nÒn v¨n hãa mäi ng−êi ®Òu cã quyÒn tù do lùa chän tham gia vµo h«n nh©n hay tiÕp tôc sèng ®éc th©n (UN 1988). H¹n chÕ cña c¸ch tiÕp cËn kinh tÕ vi m« cã thÓ kh¾c phôc ®−îc nÕu l−u ý ®Õn vai trß cña c¸c yÕu tè kh¸c liªn quan ®Õn chuÈn mùc h«n nh©n. Ch¼ng h¹n, t¸c gi¶ Dixon (1971) nªu ra mét l−îc ®å x· héi häc nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña ba biÕn sè cã vai trß ®iÒu chØnh t¸c ®éng cña c¬ cÊu x· héi lªn khu«n mÉu h«n nh©n. C¸c biÕn sè nµy ®−îc gäi lµ kh¶ n¨ng lùa chän b¹n ®êi (avaibility), tÝnh kh¶ thi (feasibility), vµ sù mong muèn (desirability) cña h«n nh©n. Kh¶ n¨ng lùa chän b¹n ®êi ®−îc quyÕt ®Þnh chñ yÕu bëi sù c©n b»ng vÒ giíi tÝnh vµ tuæi cña nh÷ng ng−êi n»m trong mét nhãm ®é tuæi kÕt h«n nµo ®ã vµ bëi c¸ch thøc lùa chän b¹n ®êi (tù nguyÖn h«n nh©n hay do gia ®×nh s¾p xÕp). Dixon gi¶ ®Þnh r»ng sù mÊt c©n ®èi nghiªm träng gi÷a nam vµ n÷ trong mét nhãm tuæi cã thÓ kÕt h«n nµo ®ã sÏ lµm chËm l¹i mét sè cuéc h«n nh©n. Ngoµi ra, nÕu thanh niªn cã quyÒn lùa chän b¹n ®êi theo ý m×nh th× Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn NguyÔn H÷u Minh 15 viÖc kÕt h«n cña hä cã thÓ chËm h¬n so víi nh÷ng ng−êi mµ h«n nh©n do bè mÑ s¾p xÕp. TÝnh kh¶ thi cña h«n nh©n ®Ò cËp chñ yÕu ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi vµ tµi chÝnh cÇn thiÕt cho cÆp vî chång míi kÕt h«n x©y dùng ®−îc hé gia ®×nh riªng, ch¼ng h¹n nh− ®Êt ®ai vµ thu nhËp. H«n nh©n xuÊt hiÖn sím h¬n trong c¸c x· héi mµ h×nh thøc gia ®×nh më réng lµ phæ biÕn so víi nh÷ng n¬i mµ phÇn lín c¸c gia ®×nh lµ gia ®×nh h¹t nh©n v× gia ®×nh më réng cã nhiÒu ®iÒu kiÖn hç trî vÒ kinh tÕ h¬n cho c¸c cÆp vî chång míi t¹o lËp cuéc sèng riªng. Thêi ®iÓm kÕt h«n cña d©n c− sèng ë khu vùc ®« thÞ cã thÓ xuÊt hiÖn chËm h¬n so víi ë khu vùc n«ng th«n v× chi phÝ cÇn cho viÖc lËp gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ x©y dùng nhµ cöa, ë n«ng th«n lµ thÊp h¬n. Ngoµi ra, nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc qu¶n lý hé gia ®×nh ë khu vùc ®« thÞ th−êng khã ®¹t ®−îc h¬n, v× vËy c− d©n ®« thÞ ph¶i dµnh nhiÒu thêi gian h¬n ®Ó ph¸t triÓn kü n¨ng nghÒ nghiÖp, chuÈn bÞ c¸c nguån lùc. Do ®ã hä cÇn ph¶i tr× ho·n kÕt h«n. Sù mong muèn h«n nh©n võa cã tÝnh chÊt c¸ nh©n, võa do ¸p lùc x· héi chi phèi. ¸p lùc x· héi ë ®©y bao hµm c¶ nh÷ng c¸i ®−îc vµ c¸i mÊt xÐt tõ gãc ®é x· héi. Cã thÓ kÓ ®Õn nh÷ng c¸i ®−îc nh− sù hç trî kinh tÕ, t×nh c¶m, vµ h¹nh phóc c¶m nhËn ®−îc lóc tuæi giµ nÕu kÕt h«n. Cßn c¸i mÊt cã thÓ bao gåm sù c« ®¬n vµ sù ®µm tiÕu, dÌ bØu nÕu kh«ng kÕt h«n, còng nh− viÖc mÊt ®i nh÷ng c¬ héi kinh tÕ vµ c¬ ®éng x· héi nÕu kÕt h«n. Ch¼ng h¹n, nÕu mét phô n÷ kÕt h«n qu¸ sím, ng−êi ®ã sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng ph¶i tõ bá tr−êng häc vµ bÞ mÊt ®i c¬ héi ®−îc ®µo t¹o ®Ó ph¸t triÓn kü n¨ng nghÒ nghiÖp. Nh− vËy, c« ta sÏ mÊt ®i c¬ héi cã ®−îc nghÒ nghiÖp víi vÞ thÕ cao vµ nhiÒu lîi Ých. Theo Dixon “X· héi cµng dµnh cho mét c¸ nh©n nµo ®ã nhiÒu sù lùa chän (bªn ngoµi h«n nh©n), tøc lµ cã nhiÒu c¬ héi h¬n cho mét kiÓu cuéc sèng kh¸c víi h«n nh©n vµ sinh con ®Î c¸i, th× h«n nh©n cµng trë nªn Ýt hÊp dÉn h¬n” (1971, trang 222). NÕu nh÷ng g× mµ x· héi ®em l¹i cho nh÷ng ng−êi vÉn sèng ®éc th©n ë nh÷ng løa tuæi nhÊt ®Þnh v−ît qu¸ sù mÊt m¸t mµ x· héi dµnh cho hä th× hä cã thÓ tr× ho·n h«n nh©n. §iÒu cÇn l−u ý lµ ¸p lùc x· héi cã nhiÒu kiÓu lo¹i, møc ®é, vµ nã kh¸c nhau ®èi víi nam vµ n÷. Dixon ®· kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt cña bµ víi sè liÖu tæng hîp cÊp quèc gia ë 57 n−íc tõ nh÷ng n¨m s¸u m−¬i cña thÕ kû tr−íc. KÕt qu¶ cho thÊy hai yÕu tè, tÝnh kh¶ thi vµ sù mong muèn h«n nh©n, cã thÓ gi¶i thÝch cho phÇn lín nh÷ng biÕn ®æi vÒ khu«n mÉu h«n nh©n ë nh÷ng n−íc nµy. L−îc ®å ph©n tÝch cña Dixon còng cã thÓ ¸p dông cho sè liÖu ë cÊp ®é c¸ nh©n. Ch¼ng h¹n, t¸c ®éng cña yÕu tè tÝnh kh¶ thi cã thÓ kiÓm ®Þnh ®−îc b»ng c¸ch xem xÐt c¸c ®Æc tr−ng c¸ nh©n nh− n¬i c− tró (®« thÞ hay n«ng th«n) hay thu nhËp. T−¬ng tù, t¸c ®éng cña yÕu tè kh¶ n¨ng lùa chän b¹n ®êi sÏ ®−îc kiÓm ®Þnh b»ng c¸ch t×m hiÓu c¸c ph−¬ng thøc lùa chän b¹n ®êi cña c¸ nh©n. §iÓm m¹nh trong c¸ch tiÕp cËn cña Dixon lµ sù nhÊn m¹nh vµo t¸c ®éng cña c¸c thiÕt chÕ x· héi nh− hÖ thèng gia ®×nh, chuÈn mùc vµ tËp qu¸n ®Õn khu«n mÉu h«n nh©n, ®ång thêi l−u ý ®Õn vai trß cña c¸c yÕu tè cã thÓ lµm thay ®æi sù c©n b»ng c¬ cÊu tuæi-giíi tÝnh, ch¼ng h¹n nh− chiÕn tranh. C¸ch tiÕp cËn chu tr×nh cuéc sèng (Life course perspective) (Elder 1987) cã c¸ch nh×n réng h¬n vÒ cuéc sèng con ng−êi. Theo quan ®iÓm nµy, hµnh vi c¸ nh©n bÞ t¸c ®éng Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 16 Mét sè c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu vÒ h«n nh©n bëi nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau nh− sinh häc, x· héi, v¨n hãa, kinh tÕ, vµ nh©n khÈu. Cuéc sèng cña mét c¸ nh©n cã liªn hÖ chÆt chÏ víi nh÷ng ng−êi xung quanh mµ c¸ nh©n ®ã cã giao tiÕp. Nh− vËy, nh÷ng biÕn ®éng trong cuéc sèng cña cha mÑ, hä hµng, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp cã thÓ t¸c ®éng ®Õn cuéc sèng cña c¸ nh©n vµ lµm thay ®æi quyÕt ®Þnh h«n nh©n cña ng−êi ®ã. Ch¼ng h¹n, nÕu cã nhiÒu anh chÞ em sèng cïng trong mét nhµ th× cÆp vî chång míi c−íi cã thÓ quyÕt ®Þnh t¸ch riªng ra sím h¬n do qu¸ ®«ng ®óc. HÖ thèng v¨n hãa, kinh tÕ, vµ chÝnh trÞ cña céng ®ång, n¬i c¸ nh©n sèng cã ¶nh h−ëng ®Õn hµnh vi cña hä. Ch¼ng h¹n, tËp qu¸n truyÒn thèng chèng l¹i viÖc bµy tá t×nh c¶m yªu th−¬ng mét c¸ch c«ng khai cã thÓ c¶n trë nhiÒu ng−êi trÎ tuæi cã ®−îc h×nh thøc t×m hiÓu b¹n ®êi mµ hä mong muèn. Vai trß cña con ng−êi bªn trong hay bªn ngoµi gia ®×nh nh− con trai c¶, con d©u, n«ng d©n, hay bé ®éi còng cã t¸c ®éng ®Õn hµnh vi h«n nh©n. Nh÷ng ng−êi tham gia qu©n ®éi cã thÓ gÆp khã kh¨n h¬n trong viÖc kÕt h«n so víi mong muèn v× nh÷ng tr¸ch nhiÖm qu©n sù cña hä, ®Æc biÖt trong thêi gian chiÕn tranh. Hµnh vi cña c¸ nh©n vµ gia ®×nh cßn bÞ t¸c ®éng bëi nh÷ng biÕn ®æi lÞch sö ë cÊp ®é x· héi do c¸c yÕu tè bªn ngoµi ®−a l¹i. §ã cã thÓ lµ nh÷ng yÕu tè t¹m thêi nh− chiÕn tranh hay khñng ho¶ng kinh tÕ, hoÆc yÕu tè diÔn ra trong thêi gian dµi nh− c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. C¸ch tiÕp cËn chu tr×nh cuéc sèng còng gi¶ ®Þnh r»ng t¹i nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau trong chu tr×nh cuéc sèng (tõ khi sinh ®Õn khi chÕt) cña mét con ng−êi, ng−êi ®ã cã nh÷ng nhu cÇu, kh¶ n¨ng, h¹n chÕ, mong muèn, tham väng, v.v. kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau nµy t¹i c¸c thêi ®iÓm cô thÓ cña chu tr×nh cuéc sèng cã t¸c ®éng quyÕt ®Þnh ®Õn hµnh vi cña ng−êi ®ã, kÓ c¶ hµnh vi h«n nh©n. Mét trong sè c¸c lý thuyÕt cã ¶nh h−ëng lín ®èi víi c¸c nghiªn cøu vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh lµ lý thuyÕt hiÖn ®¹i hãa cña Goode (1963). LuËn ®iÓm chÝnh cña Goode lµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶ c¸c x· héi vµ lµm biÕn chuyÓn c¸c gia ®×nh h−íng tíi khu«n mÉu gia ®×nh víi cÆp vî chång lµ trung t©m (conjugal family). Mét sè nh÷ng “¸p lùc hiÖn ®¹i hãa” quan träng nhÊt bao gåm sù më réng c¸c c¬ héi gi¸o dôc, c¬ héi ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp vµ ®« thÞ hãa. Sù biÕn ®æi chñ yÕu nhÊt do hiÖn ®¹i hãa vµ c«ng nghiÖp hãa mang l¹i lµ viÖc chuyÓn giao c¸c chøc n¨ng tõ gia ®×nh sang c¸c thiÕt chÕ x· héi. Khu«n mÉu gia ®×nh víi cÆp vî chång lµ trung t©m th−êng cã ®Æc tr−ng kiÓu gia ®×nh h¹t nh©n, kÕt h«n muén, vµ c¸ nh©n cã nhiÒu quyÒn tù do h¬n trong viÖc lùa chän b¹n ®êi. Tuy nhiªn c¬ chÕ cña sù chuyÓn ®æi khu«n mÉu h«n nh©n d−íi t¸c ®éng cña c«ng nghiÖp hãa t−¬ng ®èi phøc t¹p. Tr−íc hÕt, c«ng nghiÖp hãa ®ßi hái mét sù c¬ ®éng vÒ nh©n khÈu mµ ®Õn l−ît m×nh nã lµm gi¶m sù phô thuéc cña nh÷ng ng−êi trÎ tuæi vµo c¸c gia ®×nh lín cña hä. §iÒu ®ã khuyÕn khÝch sù chÊp nhËn khu«n mÉu gia ®×nh h¹t nh©n h¬n lµ gia ®×nh më réng. Thø hai, c«ng nghiÖp hãa t¹o ra vµ thóc ®Èy sù c¬ ®éng x· héi. Nã t¹o nªn nh÷ng c¬ héi ®a d¹ng cho sù th¨ng tiÕn cña con c¸i. V× thÕ, gi÷a c¸c bËc cha mÑ vµ con c¸i sÏ cã phong c¸ch sèng vµ mèi quan t©m kh¸c nhau. Nh÷ng kh¸c biÖt ®ã cã thÓ lµm cho kiÓu gia ®×nh më réng kÐm hÊp dÉn. Thø Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn NguyÔn H÷u Minh 17 ba, c«ng nghiÖp hãa t¹o ra mét hÖ thèng nghÒ nghiÖp dùa trªn thµnh qu¶ cña nç lùc c¸ nh©n h¬n lµ nh÷ng g× mµ c¸ nh©n thõa h−ëng trùc tiÕp tõ cha mÑ hay gia ®×nh lín. §iÒu nµy lµm cho con c¸i Ýt bÞ phô thuéc vµo cha mÑ h¬n trong nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc sèng tr−ëng thµnh. Thø t−, c«ng nghiÖp hãa lµm t¨ng thªm tÝnh chuyªn m«n hãa cña cÊu tróc x· héi, t¸ch c¸c ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp ra khái nÒn kinh tÕ gia ®×nh. §iÒu ®ã lµm gi¶m mèi liªn kÕt gi÷a c¸c thÕ hÖ, v× vËy lµm gi¶m sù phô thuéc cña nh÷ng ng−êi trÎ tuæi vµo ng−êi giµ (Lee 1987: 62,63). Lý thuyÕt cña Goode lµ mét c«ng cô ph©n tÝch h÷u Ých v× nã cho phÐp h×nh thµnh mét lo¹t c¸c gi¶ thuyÕt thùc nghiÖm. Ch¼ng h¹n, c¸c c¸ nh©n cã häc vÊn cao h¬n, sèng ë khu vùc ®« thÞ, cã nghÒ nghiÖp mang tÝnh hiÖn ®¹i, th−êng cã nhiÒu quyÒn tù do lùa chän b¹n ®êi h¬n, hä th−êng kÕt h«n muén h¬n, vµ th−êng cã xu h−íng sèng t¸ch riªng sau khi kÕt h«n. Xu h−íng tiÕn tíi mét khu«n mÉu h«n nh©n hiÖn ®¹i còng thÓ hiÖn râ rµng h¬n ®èi víi phô n÷ so víi nam giíi v× nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i gióp cho phô n÷ ph¸t huy ®−îc vai trß cña m×nh trong c¸c c«ng viÖc ®éc lËp. Nhê ®ã phô n÷ trë thµnh nh÷ng thµnh viªn ®éc lËp h¬n trong gia ®×nh hä (Goode 1963: 372). Trong vµi thËp kû qua kÓ tõ khi Goode ®−a ra c¸c luËn ®iÓm cña m×nh, lý thuyÕt hiÖn ®¹i hãa ®· ®−îc kiÓm chøng qua nhiÒu nghiªn cøu thùc nghiÖm. C¸c gi¶ thuyÕt rót ra tõ lý thuyÕt cña Goode ®· ®−îc x¸c nhËn t¹i nhiÒu n−íc. Thùc tÕ chØ ra r»ng d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa ®· diÔn ra xu h−íng kÕt h«n muén h¬n vµ c¸ nh©n cã quyÒn tù do lùa chän b¹n ®êi lín h¬n (Xenos and Gultiano 1992). Tuy nhiªn, cã nh÷ng ngo¹i lÖ trong viÖc ¸p dông lý thuyÕt cña Goode. Cã nhiÒu yÕu tè kh«ng ®−îc «ng ®Ò cËp hoÆc nhÊn m¹nh nh−ng tá ra rÊt quan träng trong viÖc x¸c lËp khu«n mÉu h«n nh©n, ch¼ng h¹n nh− c¸c phong tôc, tËp qu¸n trong h«n nh©n. Nh÷ng yÕu tè nµy cã thÓ ®iÒu chØnh sù t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa lªn khu«n mÉu h«n nh©n ë mét sè n−íc (Cho and Yada 1994). Trong khi ®ã, mét sè yÕu tè ®−îc Goode nhÊn m¹nh, ch¼ng h¹n tr×nh ®é häc vÊn hoÆc khu vùc c− tró, cã thÓ kh«ng quan träng l¾m trong viÖc gi¶i thÝch sù biÕn ®æi cña khu«n mÉu h«n nh©n ë mét sè x· héi (Pasternak 1986: 23-24). Sù b¶o l−u c¸c chuÈn mùc truyÒn thèng trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi hÖ thèng gia ®×nh t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ rÊt ®¸ng kÓ. Cho vµ Yada (1994) lËp luËn r»ng ë NhËt B¶n c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, x· héi, t«n gi¸o truyÒn thèng cã vai trß quan träng trong viÖc b¶o vÖ hÖ thèng gia ®×nh chèng l¹i ¸p lùc cña hiÖn ®¹i hãa vµ sù ®ång nhÊt. Hajnal (1982), trong nghiªn cøu vÒ tuæi kÕt h«n vµ kiÓu lo¹i hé gia ®×nh ë ch©u ¢u vµ ch©u ¸, ®· gîi ý r»ng ch×a khãa gi¶i thÝch c¸c c¸ch s¾p xÕp hé gia ®×nh th−êng lµ “nh÷ng quy t¾c h×nh thµnh gia ®×nh” mang ®Æc tr−ng v¨n hãa cô thÓ h¬n lµ c¸c qu¸ tr×nh mang tÝnh toµn cÇu nh− ®« thÞ hãa hay c«ng nghiÖp hãa. T¸c gi¶ McDonald (1994) th× ®Ò nghÞ cÇn l−u ý h¬n ®Õn “b¶n chÊt, søc m¹nh, vµ sù hç trî thiÕt chÕ ®èi víi nh÷ng chuÈn mùc hµnh vi (morality) vÒ gia ®×nh lý t−ëng khi xem xÐt nh÷ng thay ®æi trong c¸c hÖ thèng gia ®×nh.” (trang 26). ChuÈn mùc hµnh vi gia ®×nh lý t−ëng ë ®©y chÝnh lµ cÊu tróc niÒm tin vÒ c¸i g× ®−îc coi lµ hµnh vi gia ®×nh ®óng ®¾n (trang 22). Nhµ n−íc còng cã vai trß ®¸ng kÓ trong viÖc x¸c lËp khu«n mÉu h«n nh©n. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 18 Mét sè c¸ch tiÕp cËn nghiªn cøu vÒ h«n nh©n T¸c ®éng cña nhµ n−íc cã thÓ th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch thay ®æi cÊu tróc kinh tÕ-x· héi cña x· héi hay c¸c chÝnh s¸ch nh»m trùc tiÕp ®Õn vÊn ®Ò h«n nh©n. Thµnh c«ng cña c¸c chÝnh s¸ch nµy, nh− McDonald (1994) nhËn xÐt, phô thuéc vµo “møc ®é cam kÕt cña nhµ n−íc ®èi víi sù biÕn ®æi, kh¶ n¨ng tæ chøc cña nhµ n−íc, quyÒn lùc cña nhµ n−íc trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng sù chèng ®èi, søc m¹nh cña chuÈn mùc hµnh vi phæ biÕn, sù tån t¹i cña c¸c c¬ së quyÒn lùc ®−îc thiÕt chÕ hãa nh»m cæ vò cho chuÈn mùc hµnh vi ®ã, vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi” (trang 24). ChÝnh v× vËy, mÆc dï t¹i mét sè n−íc ®· cã nhiÒu nç lùc nh»m lµm biÕn ®æi khu«n mÉu gia ®×nh vµ h«n nh©n theo ®Þnh h−íng cña nhµ n−íc nh−ng kh«ng ph¶i lóc nµo nh÷ng nç lùc nh− vËy còng ®−a ®Õn thµnh c«ng. Trong sè c¸c tr−êng hîp thµnh c«ng lµ ë Trung Quèc, n¬i mµ quyÒn lùc vµ tæ chøc cña nhµ n−íc lµ yÕu tè chñ chèt trong viÖc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ chÝnh s¸ch nh»m thay ®æi khu«n mÉu h«n nh©n, gi¶m bít møc sinh, vµ n©ng cao ®Þa vÞ phô n÷ (McDonald 1994; Davis vµ Harrell 1993). Vai trß quan träng cña nhµ n−íc ®èi víi viÖc biÕn ®æi khu«n mÉu h«n nh©n còng thÓ hiÖn trong tr−êng hîp ViÖt Nam (NguyÔn H÷u Minh 2000). §iÓm ®¸ng chó ý lµ trong nhiÒu tr−êng hîp, t¸c ®éng cña yÕu tè chÝnh s¸ch nhµ n−íc vµ cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th−êng trïng hîp víi nhau. Theo mét sè nhµ nghiªn cøu, ë Trung Quèc, sù biÕn ®æi ®êi sèng gia ®×nh kh«ng ph¶i lµ hÖ qu¶ cña c«ng nghiÖp hãa vµ ®« thÞ hãa. Nh− Davis vµ Harrell (1993) lËp luËn, quyÒn lùc nhµ n−íc vµ chÝnh s¸ch ë Trung Quèc ®· lµ nh÷ng yÕu tè then chèt lµm chuyÓn biÕn x· héi. Nhµ n−íc Trung Quèc tiÕn hµnh hµng lo¹t c¸c chÝnh s¸ch theo nh÷ng ®Þnh h−íng chÝnh trÞ kh«ng liªn quan g× ®Õn lý thuyÕt cña Goode. Nh÷ng chÝnh s¸ch nµy dÉn ®Õn nhiÒu thay ®æi vÒ h«n nh©n trong thêi kú tËp thÓ hãa mµ c¸c thay ®æi ®ã trïng hîp víi kÕt qu¶ dù b¸o tõ viÖc ¸p dông lý thuyÕt cña Goode. Trong tr−êng hîp nµy t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa vµ chÝnh s¸ch nhµ n−íc ®· ®an bÖn vµo nhau. Thùc sù khã mµ ph©n t¸ch t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy khi chóng t¹o ra cïng mét kÕt qu¶. Lµm thÕ nµo ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy hiÖn vÉn lµ mét c©u hái ®Ó ngá. Nh÷ng ngo¹i lÖ nªu ra ë trªn kh«ng hÒ lµ sù phñ nhËn ®ãng gãp cña lý thuyÕt hiÖn ®¹i hãa. Nh÷ng kÕt qu¶ kh¸c nhau cã thÓ lµ do ¸p dông c¸c m« h×nh ph©n tÝch vµ chØ b¸o kh¸c nhau khi kiÓm ®Þnh t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa. Do sù h¹n chÕ cña sè liÖu nªn kh«ng ph¶i lóc nµo c¸c nhµ nghiªn cøu còng cã thÓ ®−a hÕt nh÷ng biÕn sè gi¶i thÝch cÇn thiÕt vµo trong m« h×nh cña m×nh ®Ó kiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕt hiÖn ®¹i hãa. B¶n th©n Goode (1987) ®· l−u ý r»ng, nh÷ng dù b¸o vÒ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè dùa trªn lý thuyÕt cña «ng chØ ®óng khi tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh¸c cã liªn quan ®Òu ®−îc tÝnh ®Õn trong m« h×nh ph©n tÝch. Thªm vµo ®ã, t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè hiÖn ®¹i hãa cã thÓ biÕn ®æi tïy thuéc vµo viÖc ng−êi ta sÏ ph©n tÝch nh÷ng khÝa c¹nh nµo cña khu«n mÉu h«n nh©n. Ch¼ng h¹n, ph©n tÝch t¸c ®éng cña di c− ®Õn kh¶ n¨ng cïng chung sèng víi gia ®×nh nhµ chång hay ®Õn thêi gian cïng chung sèng. T¸c ®éng cña di c− ®Õn kh¶ n¨ng cïng chung sèng víi gia ®×nh lín cã thÓ rÊt m¹nh chØ ®¬n gi¶n lµ v× nh÷ng ng−êi di c− sèng xa cha mÑ cña hä. V× thÕ hä khã cã thÓ sèng víi cha mÑ sau khi hä kÕt h«n. Tuy nhiªn, mét khi nh÷ng ng−êi di c− sèng víi cha mÑ cña hä, cã thÓ sÏ kh«ng cã sù kh¸c Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn