Xem mẫu
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIẾN ĐỔI VĂN HÓA Ở VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI NGUYỄN HUY PHÒNG* Tóm tắt Đồng bằng sông Hồng là cái nôi của nền văn hóa, văn minh lúa nước. Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, vùng đất này đã bồi tụ những trầm tích văn hóa độc đáo, phong phú, góp phần tạo nên bản sắc, truyền thống văn hóa dân tộc. Ngày nay, trước những tác động từ bối cảnh trong và ngoài nước, nhất là công cuộc xây dựng nông thôn mới, vùng văn hóa đồng bằng sông Hồng đã có những biến chuyển mạnh mẽ. Nhìn nhận những đổi thay trong đời sống vật chất và tinh thần của cư dân vùng châu thổ sông Hồng để khơi dậy, phát huy những giá trị tiến bộ, khắc phục những bất cập, hạn chế là việc làm có ý nghĩa. Từ khóa: Biến đổi văn hóa, nông thôn mới, đồng bằng sông Hồng Abstract The Red River Delta is the cradle of wet rice culture and civilization. Over thousands of years of history, this land has fostered unique and rich cultural sediments, contributing to the creation of national identity and cultural traditions. Today, due to the impacts from the domestic and foreign contexts, especially the building process of modern rural areas, the cultural region of the Red River Delta has undergone dramatic changes. Recognizing the changes in the material and spiritual life of the inhabitants of the Red River Delta to arouse, promote progressive values, overcome inadequacies and limitations is a meaningful work. Keywords: Cultural change, modern rural area, Red River Delta Đặt vấn đề lớn đến phát triển chung của cả nước. Trong Đ ồng bằng sông Hồng (hay châu thổ lịch sử, nơi đây từng diễn ra sự đổi dời, thay sông Hồng) bao gồm 11 tỉnh thành thế của các triều đại; nơi ghi dấu những trận (Hà Nội, Hưng Yên, Hải Dương, Hải đánh oai hùng và những chiến công rực rỡ của Phòng, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc, Hà Nam, Thái cha ông trong cuộc đấu tranh bảo vệ, gìn giữ Bình, Nam Định, Ninh Bình và Quảng Ninh) non sông. Đồng thời, nơi đây cũng chứng kiến nằm quanh khu vực hạ lưu sông Hồng. Đây những sáng tạo không ngừng của người dân là vùng có diện tích nhỏ nhất trong các vùng trong sinh hoạt, lao động, trong kháng chiến của cả nước “với 21.260 km2 (chiếm 6,4% diện kiến quốc để kiến tạo lên những giá trị vững tích cả nước) nhưng lại là nơi tập trung đông bền, tốt đẹp về mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, dân cư với 21.566,4 nghìn người, mật độ dân xã hội và văn hóa. Tiếp nối truyền thống văn số cũng cao nhất nước với 1.014 người/km2” hóa ngàn đời, những thế hệ người dân vùng [7, tr.53]. Nằm ở vị trí địa chính trị quan trọng châu thổ sông Hồng ngày nay vẫn luôn nỗ lực, nên mỗi bước tiến của vùng đều có ý nghĩa tiếp tục phát huy, viết lên những trang sử mới. Trong quá trình phát triển, cũng như nhiều * TS., Viện Văn hóa và Phát triển, Học viện Chính trị Quốc gia vùng miền khác, đồng bằng sông Hồng luôn Hồ Chí Minh phải đối diện với biến động (trong đó có cả 62 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- VĂN HÓA TRUNG - CẬN - ĐƯƠNG ĐẠI những thời cơ và thách thức) đến từ bối cảnh những chòm xóm dân cư đông đúc với những trong và ngoài nước để kiếm tìm con đường rặng tre, cây gạo, cổng làng; là không gian của phát triển nhanh và bền vững. Một trong những cánh đồng thẳng cánh cò bay… những yếu tố tác động trực tiếp đến quá trình Trước và sau đổi mới (1986), đa phần cư vận động, phát triển của vùng thời gian qua dân vùng đồng bằng sông Hồng sống ở nông là công cuộc xây dựng nông thôn mới. Đây là thôn với nghề nghiệp chủ yếu là trồng trọt, chương trình được Đảng, Nhà nước phát động chăn nuôi. Nghề nông gắn bó lâu đời là nghề vào năm 2010, sau khi Nghị quyết Hội nghị trồng lúa nước, vì thế, với người nông dân, đất lần thứ bảy, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đai gắn bó mật thiết, quyết định đến quá trình khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn mưu sinh của họ. được ban hành (Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày Cùng với quá trình công nghiệp hóa, hiện 5/8/2008). Trong đó, một trong những nhiệm đại hóa và đô thị hóa diễn ra vào những thập vụ quan trọng mà Nghị quyết đưa ra là: “Tiếp niên cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, gần đây tục triển khai có hiệu quả các chương trình nhất, Chương trình mục tiêu quốc gia về xây mục tiêu quốc gia trên địa bàn nông thôn, dựng nông thôn mới đã có những tác động nhất là xoá đói, giảm nghèo ở các huyện, xã lớn làm thay đổi tập quán mưu sinh của nhiều có tỷ lệ hộ nghèo trên 50%. Khắc phục nhanh người dân trong vùng. những vấn đề bức xúc ở nông thôn, trước hết Trước đây, người dân canh tác trên nhiều là những tồn tại liên quan tới vấn đề thu hồi thửa ruộng với tâm lý cào bằng, ai cũng có phần đất. Triển khai chương trình xây dựng nông đất cao, đất trũng. Người dân quanh năm bán thôn mới, trong đó thực hiện xây dựng kết cấu mặt cho đất bán lưng cho trời, vất vả, tất bật. hạ tầng đi trước một bước” [1]. Những lúc nông nhàn, bằng đôi bàn tay khéo Sau 10 năm thực hiện Chương trình mục léo, tinh xảo, họ lại sáng chế ra nhiều nghề thủ tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, diện công truyền thống phục vụ nhu cầu sinh hoạt, mạo làng quê vùng đồng bằng sông Hồng có lao động và trao đổi giao thương trong vùng những chuyển biến tích cực cả về đời sống vật như nghề dệt lụa, đan lát, may mặc, thêu thùa, chất lẫn tinh thần. Chương trình đã đem đến nghè rèn, nghề mộc, khảm trai… Hiện nay, với một luồng gió mới, tạo không khí hồ hởi, phấn sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, sự đầu khởi trong toàn dân với khát vọng về một vùng tư về nhân lực, tài lực của Nhà nước và những nông thôn ngày càng trù phú, giàu đẹp, văn cách làm sáng tạo của các địa phương, nhiều minh. Nhìn nhận, đánh giá một cách khái quát tỉnh thành đã thực hiện tốt việc dồn điền đổi những tác động của chương trình đến sự biến thửa, tích tụ đất đai nông nghiệp, kênh mương đổi văn hóa trên một số phương diện tiêu biểu hóa nội đồng; ứng dụng mạnh mẽ cơ khí hóa, là việc làm có ý nghĩa trong bối cảnh hiện nay. tự động hóa và những tiến bộ của khoa học kỹ 1. Biến đổi trong tập quán mưu sinh thuật trong trồng trọt, hình thành nên những Nằm ở khu vực hạ lưu sông Hồng, cư dân cánh đồng mẫu lớn, tạo ra những vật phẩm nơi đây từ xa xưa đã biết tận dụng những ưu đặc trưng theo mô hình “mỗi làng một sản thế của điều kiện tự nhiên, môi trường để canh phẩm”. Những cách tân, sáng tạo đó làm năng tác, sinh tồn với nghề nông trồng lúa nước. Để suất lao động, thu nhập của người dân không thích ứng với điều kiện khí hậu khắc nghiệt ở ngừng được nâng cao. vùng nhiệt đới nắng lắm mưa nhiều, chống lại Hầu hết các tỉnh thành trong vùng như Hà thiên tai lũ lụt, hệ thống đê điều đã được kiến Nam, Nam Định, Thái Bình, Hải Dương, Ninh thiết, xây dựng, tạo nên những công trình bề Bình,… đã đi đầu cả nước trong việc dồn điền thế, kiên cố bảo vệ người dân, xóm làng. Vì thế đổi thửa, tích tụ ruộng đất để hình thành nét đặc trưng, độc đáo trong văn hóa sinh tồn cánh đồng lớn, đưa cơ giới hóa vào sản xuất của cư dân vùng đồng bằng sông Hồng là hình để nâng cao năng suất lao động, từ đó, hình ảnh của những con đê uốn lượn bên những thành các vùng sản xuất tập trung, như: “vùng dòng sông, bao quanh những thôn làng; là trồng cà rốt ở Gia Bình rộng 700 ha và vùng Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 63
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU trồng khoai tây ở Quế Võ rộng gần 1.500 ha vùng đồng bằng sông Hồng để xây dựng nhà (Bắc Ninh); vùng trồng cà rốt ở Cẩm Giàng (Hải máy, thành lập công ty nhằm tận dụng tận Dương) rộng trên 500 ha, vùng trồng hành, tỏi dụng nguồn nguyên vật liệu dồi dào, nguồn tại Kinh Môn (Hải Dương) rộng trên 3.000 ha; lao động rẻ tại chỗ để mở rộng sản xuất kinh vùng trồng hoa, cây cảnh ở Văn Giang (Hưng doanh. Sự xuất hiện của các công ty, nhà máy Yên) rộng trên 250 ha” [4]. Về chăn nuôi, các với quy mô hiện đại, dây chuyền sản xuất tập tỉnh thành trong vùng cũng đi đầu cả nước về trung đã thu hút lớn lượng lao động, biến việc từng bước giảm mạnh chăn nuôi quy mô những người nông dân trở thành công nhân, hộ, hình thành nhiều trang trại, doanh nghiệp họ được đào tạo, được sống trong môi trường chăn nuôi tập trung quy mô lớn, nhất là chăn mới, tiếp cận với kỹ nghệ hiện đại, nâng cao nuôi gà và lợn (Hà Nội, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh, trình độ tay nghề và thu nhập của bản thân. Hà Nam); bò sữa (Hà Nam, Hà Nội). Trong nuôi Không chỉ tham gia vào các công ty ở ngay trồng thủy sản, các tỉnh ven biển đã và đang tại địa phương, nhiều thanh niên ở các vùng phát huy tốt lợi thế để đẩy mạnh phát triển quê đã từng bước vượt ra khỏi lũy tre, cổng kinh tế biển, hình thành nhiều vùng sản xuất làng để vươn đến những môi trường làm việc đạt hiệu quả kinh tế cao, như: Vùng nuôi cá mới ở các quốc gia tiên tiến. Sự dịch chuyển vược, tôm công nghệ cao ở Hải Phòng; vùng của người nông dân từ làng quê đến thành thị nuôi ngao giống và thương phẩm chất lượng và xa hơn là đến các nước lớn, ngoài nỗ lực của cao ở Thái Bình, Nam Định; mô hình nuôi tôm cá nhân còn có sự hỗ trợ lớn từ các chính sách ứng dụng công nghệ cao trong nhà lưới ở Kim về phát triển nông nghiệp, nông thôn của Nhà Sơn, Ninh Bình… Nhờ đó, cuộc sống, thu nhập nước. Sự chuyển đổi nghề nghiệp, phương của người dân không ngừng được cải thiện. thức mưu sinh và những tác động của đô thị Đến hết năm 2018, “thu nhập bình quân đầu hóa kéo theo hiện tượng người nông dân dần người khu vực nông thôn ở vùng ước đạt 43,3 bỏ ruộng, rời làng để tìm kiếm những không triệu đồng/người/năm, cao thứ hai trong cả gian sống và môi trường lao động mới. nước (sau vùng Đông Nam Bộ)” [3]. Theo số liệu của Viện Nghiên cứu quản lý Những đổi thay trong cơ chế, chính sách đem lại cho người dân nhiều cơ hội thuận lợi kinh tế Trung ương, xu hướng sử dụng đất để canh tác, mưu sinh với chất lượng cuộc nông nghiệp tại các tỉnh đồng bằng sông sống ngày càng được nâng cao. Quá trình Hồng đang có sự thay đổi rõ rệt trong những dịch chuyển từ thâm canh nông nghiệp sang năm gần đây, theo hướng số hộ nông nghiệp sản xuất dịch vụ, từ làm ăn nhỏ lẻ, manh mún ngày càng giảm. Năm 2011, “toàn vùng có chuyển sang chuỗi sản xuất cung ứng dịch vụ 1.999.522 hộ nông nghiệp, đến năm 2016 còn với sự cân đối đầu vào, đầu ra theo quy luật 1.546.211 hộ, giảm 22,7% số hộ (mức giảm thị trường cùng sự liên kết bền chặt của 4 của cả nước là 10,5%). Ðồng bằng sông Hồng nhà: Nhà nước, nhà nông, nhà khoa học, nhà cũng là khu vực có mức giảm cao nhất so với doanh nghiệp, đã đem lại luồng sinh khí mới các vùng khác trong cả nước. Bên cạnh đó, số cho nông dân, nông thôn vùng đồng bằng hộ sản xuất quy mô lớn ngày càng tăng. Năm sông Hồng. 2011, số hộ quy mô sản xuất từ 2 đến 5 ha là Mức sống và thu nhập được tăng cao, hạ 13.997 hộ; quy mô từ 5 ha trở lên là 7.998 hộ tầng giao thông thuận tiện, mạng internet thì đến năm 2016 con số tương ứng là 15.088 phủ khắp các xóm thôn, nhiều loại hình dịch và 8.050, tăng tương ứng 7,8 và 0,7%” [9]. vụ mới xuất hiện, đáp ứng tốt nhu cầu, đòi hỏi Những con số thống kê trên phản ánh phần thiết yếu của người dân. Không chỉ vậy, những nào bức tranh ly nông, ly hương của người năm gần đây, với những cơ chế thông thoáng, nông dân hiện nay, điều vốn ít khi xảy ra trong chính sách kêu gọi, mở rộng đầu tư của Nhà quá khứ. Về nhiều làng quê ở vùng đồng bằng nước với các quốc gia trong khu vực và quốc sông Hồng rất khó để tìm thấy những thanh tế, nhiều tập đoàn, công ty, doanh nghiệp niên trong độ tuổi lao động, bởi phần lớn họ ra 100% vốn nước ngoài đã tìm đến các làng quê thành thị mưu sinh hay làm công nhân trong 64 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- VĂN HÓA TRUNG - CẬN - ĐƯƠNG ĐẠI những khu công nghiệp, sống ở quê chủ yếu là Nhờ sự chung sức, đồng lòng của người người già, trẻ con. Đây là một sự chuyển biến dân và quyết tâm cao của chính quyền địa nhanh tích cực, một xu thế phát triển tất yếu phương nhằm kiến tạo một vùng quê phồn trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, cho thấy sự vinh, hạnh phúc, đáng sống, nhiều tỉnh thành linh hoạt, thích ứng, dung hòa với những điều vùng đồng bằng sông Hồng đã tạo được sức kiện, môi trường làm việc mới của người nông hấp dẫn lớn đối với du khách trong và ngoài dân vùng đồng bằng sông Hồng - những nước bởi không khí trong lành, quang cảnh người cần cù, chịu khó, thông minh và sáng yên bình, thoáng đãng với những nét vừa cổ tạo. Mặc dù bên cạnh đó, hệ quả của vấn đề kính, nguyên sơ, vừa pha lẫn yếu tố hiện đại, hoang hóa đất đai nông nghiệp, ô nhiễm làng văn minh. quê đang đặt ra nhiều câu hỏi lớn cần được Một trong những biến đổi lớn trong văn giải quyết để sinh kế của người nông dân được hóa cư trú là sự thay đổi kiểu dáng trong kiến bền vững, an toàn. trúc thiết kế của những ngôi nhà. Trước đây, 2. Biến đổi trong cảnh quan, không gian cư trú trong văn hóa cư trú truyền thống, cư dân còn Mục tiêu tổng quát mà Chương trình xây thưa vắng, ruộng đất nhiều, nếp sống của nhà dựng nông thôn mới giai đoạn 2016 - 2020 nho chi phối đậm nét trong tính cách gia chủ hướng đến là “nâng cao đời sống vật chất và với ngôi nhà cấp bốn điển hình ba gian hai chái, tinh thần cho người dân; có kết cấu hạ tầng nhà lợp ngói hoặc mái tranh với những kèo cột kinh tế - xã hội phù hợp; cơ cấu kinh tế và các rui mè được lắp ráp tinh xảo, công phu, không hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn phát dùng đinh vít; chất liệu để xây dựng nhà cửa triển nông nghiệp với công nghiệp, dịch vụ; chủ yếu được người dân tận dụng từ những gắn phát triển nông thôn với đô thị; xã hội vật liệu sẵn có như đất nung, tre nứa trong tự nông thôn dân chủ, bình đẳng, ổn định, giàu nhiên, không quá cầu kỳ. Kiểu nhà cấp bốn có bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái mái gianh, nhiều cột kèo, bậc cửa, trước nhà là được bảo vệ; quốc phòng và an ninh, trật tự khoảng không rộng với cây cối um tùm, xum được giữ vững” [6]. Đến nay, sau 10 năm thực xuê; nhiều thế hệ (tam tứ đại đồng đường) hiện, diện mạo nông thôn vùng đồng bằng cùng chung sống dưới một mái nhà là kiểu sông Hồng đã có nhiều đổi thay với không không gian sinh tồn, cư trú chủ yếu của nhiều gian, cảnh quan văn hóa ngày càng khang gia đình ở vùng đồng bằng sông Hồng. Trong trang, sạch đẹp, không ngừng hướng tới giai đoạn hiện nay, việc kiến thiết, kết cấu nhà những giá trị văn minh, tiến bộ. Từ khi Chương cửa của người dân nông thôn có nhiều đổi trình được khởi xướng đã làm lan tỏa, thay đổi khác do tác động của nhiều nhân tố như sự gia tâm lý, thói quen và hành vi ứng xử của nhiều tăng dân số, áp lực của quá trình đô thị hóa, tư tầng lớp xã hội. Từ việc nâng cao nhận thức về hữu hóa khiến diện tích đất đai cho xây dựng gìn giữ, bảo vệ môi trường, cuộc sống xung nhà cửa bị thu hẹp. Những căn nhà ngang cấp quanh đến những hành động nhỏ làm đẹp bốn giờ thưa dần, thay vào đó là những ngôi cho đường làng ngõ xóm được người dân thực nhà ống, nhà cao tầng mặt tiền nhỏ, chiều dài hiện như một thói quen, hành vi đẹp không lớn được xây dựng san sát nhau với kiến trúc thể thiếu trong cuộc sống đời thường. hình khối, chất liệu bê tông cốt thép và những Những con đường đất nhỏ hẹp, lầy lội xưa kiểu hình trang trí nội thất hiện đại. kia giờ được bê tông, rải nhựa với khổ đường Trong xu thế phát triển hiện nay, do ảnh theo tiêu chuẩn quy định. Nhiều tuyến đường hưởng của những trào lưu văn hóa phương chính, đại lộ của làng được đặt tên; nhiều con Tây, kiểu gia đình hạt nhân (vợ chồng và con đường được bà con trang trí, trồng hoa, treo cái) là phổ biến, nên nhiều gia đình chia đất, cờ, lắp đèn thắp sáng cùng những pano, khẩu xây nhà, cho con ra ở riêng khi con cái lập gia hiệu tuyên truyền, tạo không gian sáng, xanh, đình. Đồng thời với mức sống, thu nhập tăng đẹp, mang lại luồng sinh khí mới cho người cao, sự giao lưu, tiếp cận thông tin của người dân nông thôn. dân được mở rộng nên việc áp dụng các mô Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 65
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU hình, kiểu kiến trúc mới trong thiết kế không 3. Biến đổi trong tập quán, lối sống gian cư trú cũng được người dân quan tâm áp Chương trình xây dựng nông thôn mới dụng. Bên cạnh những ngôi nhà ống, những không chỉ làm thay đổi diện mạo văn hóa vật dãy phố mới trang hoàng, hiện đại là sự xuất chất làng quê theo hướng văn minh, hiện đại hiện của những căn biệt thự, những ngôi nhà mà sâu xa hơn, mục đích lâu bền của Chương kiểu dáng đẹp, hiện đại xuất hiện nhiều ở làng trình là đảm bảo cuộc sống an toàn, hạnh quê vùng đồng bằng sông Hồng, mang lại bức phúc, phồn vinh với đời sống tinh thần phong tranh tươi sáng cho vùng quê, phản ánh cuộc phú, vui tươi, lành mạnh của người dân, để họ sống tiện nghi, đầy đủ của người dân nơi đây. được thừa hưởng những thành quả của công Hình ảnh những ngôi nhà cao tầng nằm san cuộc đổi mới, vững tin vào đường lối lãnh đạo sát giữa không gian của làng quê cho thấy diện của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước mạo mới của đời sống văn hóa nông thôn vùng và đặc biệt là thêm trân quý giá trị cuộc sống. đồng bằng sông Hồng có nhiều khởi sắc, xứng Đồng bằng sông Hồng trong quá trình đáng là một trong những vùng đi đầu trong triển khai xây dựng nông thôn mới có nhiều việc thực hiện và hoàn thành các tiêu chí mà điều kiện thuận lợi so với các vùng miền khác, Chương trình xây dựng nông thôn mới đề ra. bởi nơi đây là cái nôi của nền văn minh nông Theo báo cáo của Văn phòng Điều phối nông nghiệp lúa nước, nơi đóng đô của nhiều triều thôn mới Trung ương, đến hết tháng 2/2019, đại, nơi có Thủ đô Hà Nội anh hùng, thành vùng đồng bằng sông Hồng có 1.537 xã đạt phố vì hòa bình, nơi có những thành phố chuẩn nông thôn mới, tương đương 81,4%, năng động, đóng vai trò là cửa ngõ trong giao vượt xa mức bình quân cả nước là 46,4%. thương buôn bán với nước ngoài. Đồng thời, Tuy nhiên, bên cạnh những tín hiệu tích trên chính mảnh đất này, những sáng tạo văn cực, cách ứng xử của người dân trong văn hóa của các thế hệ cha ông không ngừng được hóa cư trú cũng nảy sinh những bất cập. Việc sản sinh với những loại hình di sản văn hóa vật hình thành những ngôi nhà ống, nhà hộp đã thể và phi vật thể độc đáo được UNESCO ghi vô hình tạo nên những không gian khép kín, danh công nhận; những giá trị văn hóa truyền người dân ít tương tác, giao lưu, quan tâm thống luôn được các thế hệ gìn giữ, phát huy. đến hàng xóm láng giềng. Vì muốn tự do, theo Đây cũng chính là mục tiêu hướng đến của đuổi mục đích cá nhân, nhiều bạn trẻ cương Chương trình xây dựng nông thôn mới, đó là quyết muốn tách khỏi gia đình lớn, đề cao chủ gìn giữ những nét đẹp văn hóa dân tộc, bồi nghĩa cá nhân, đồng tiền và lối sống hơn tình đắp thêm những giá trị mới để làm phong phú thân ruột thịt nên ở nhiều tỉnh thành đã xảy nền văn hóa dân tộc giàu bản sắc. ra những vụ mâu thuẫn, sát phạt lẫn nhau vì Sự gặp gỡ giữa Phong trào “Toàn dân đoàn tranh giành, phân chia đất đai, của cải. Do tâm kết xây dựng đời sống văn hóa” với Chương lý “con gà tức nhau tiếng gáy”, thích khoe mẽ, trình xây dựng nông thôn mới giúp người dân trang hoàng bề ngoài cùng thói sĩ diện, nhiều nhận thức rõ hơn về vai trò của văn hóa và gia đình phải vay mượn ngân hàng, bán bớt đất trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc duy đai để xây nhà lầu. Ở vùng quê hiện nay còn có trì và lan tỏa những giá trị tốt đẹp của truyền sự xuất hiện của các loại nhà, quán dịch vụ như thống văn hóa quê hương. nhà nghỉ, quán internet, karaoke, cầm đồ, tạo Một trong những biến đổi trong phong nên những gam màu tương phản với khoảng tục, tập quán là nhiều lễ hội truyền thống của cách giàu nghèo ngày càng rõ rệt. Cùng với đó nhiều địa phương được phục dựng, nhiều là những hoạt động trá hình của các loại hình thiết chế văn hóa như đền chùa, miếu mạo dịch vụ, sự xuất hiện của những băng nhóm xã được trùng tu. Nhiều công trình văn hóa tâm hội đen,… khiến cho nhiều làng quê trở nên linh với quy mô đồ sộ hoàng tráng cũng đã kém an toàn với những tệ nạn xã hội mới, ảnh được xây dựng, trở thành điểm nhấn văn hóa hưởng trực tiếp đến môi trường văn hóa và và là nơi sinh hoạt tâm linh, tín ngưỡng, tôn việc giáo dục, hình nhân cách con người. giáo của người dân địa phương và du khách. 66 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- VĂN HÓA TRUNG - CẬN - ĐƯƠNG ĐẠI Thông qua công tác truyền thông, nhiều sinh, hình thành những trung tâm thương mại, lễ hội thu hút được lượng lớn du khách thập việc mua bán, trao đổi của người dân không phương tham gia. Ngoài vai trò chủ thể là chỉ diễn ra trong không gian chợ quê mà trên người dân địa phương, còn có sự tham gia của không gian mạng, mua bán điện tử, online, chính quyền và các công ty tổ chức sự kiện, thanh toán không chỉ bằng tiền mặt mà còn công ty lữ hành du lịch, tạo nên những điểm bằng thẻ ATM, chuyển khoản ngân hàng. Đó nhấn trong đời sống tinh thần của nhân dân. là những mô hình, phương thức mới trong Xây dựng nông thôn mới đồng nghĩa với văn hóa tiêu dùng của người nông dân thế việc đẩy lùi những hủ tục lạc hậu, mê tín dị kỷ XXI. Không gian của chợ quê với đầy đủ đoan, bói toán, lối sống cổ hủ. Qua các phương những ki-ốt, những mặt hàng đa dạng đến thức tuyên truyền vận động, phổ biến tri thức từ trong và ngoài nước cho thấy văn hóa khoa học của các cấp chính quyền, nhận thức tiêu dùng của người dân có sự dịch chuyển, của người dân đã được nâng cao trong việc hướng đến sự tiện nghi, tiện dụng. Việc mua sắm cá nhân không chỉ đơn thuần nhằm thỏa nhận diện và loại trừ những thói quen, hành mãn nhu cầu vật chất mà cao hơn là nhu cầu vi xấu như: Cắt giảm các thủ tục rườm rà trong được giao tiếp, gặp gỡ, được biểu hiện khát ma chay (chuyển từ hình thức địa táng sang vọng thẩm mỹ, làm đẹp của con người trong hỏa táng, không để thi thể người mất quá lâu xã hội thông tin. trong nhà, bỏ tục lăn đường, ăn uống trong tang ma), trong cưới hỏi (nhiều nơi bỏ tục thách cưới, Tuy nhiên, bên cạnh những tín hiệu tích không ngăn cản con cái lấy chồng thiên hạ, tôn cực trong tập quán, lối sống mới thì ở một bộ trọng tự do hôn nhân, thay đổi quan niệm cha phận người dân vẫn còn những hành vi, suy mẹ đặt đâu con ngồi đấy; các nghi thức cưới nghĩ và lối sống vượt ra khỏi chuẩn mực đạo hỏi được thực hành theo nếp sống mới, không đức xã hội và quy định của pháp luật. Sự du rườm rà, không kéo dài, tổ chức linh đình; nhiều nhập của những xuất bản phẩm kém giá trị lan địa phương quy định cụ thể ngày cưới trong truyền trên mạng xã hội đã chi phối, tác động tháng, hướng đến tôn trọng hạnh phúc của đôi lớn đến tâm lý, suy nghĩ, hành vi của nhiều bạn bạn trẻ, tránh nặng nề, lãng phí…). Trong văn trẻ, dẫn đến việc đề cao lối sống thực dụng, tôn thờ chủ nghĩa cá nhân, hành động theo hóa ứng xử nơi công cộng, người dân ở nhiều cảm tính, hùa theo đám đông, xa rời cội rễ văn tỉnh thành đã hình thành cho mình và cộng hóa gia đình và truyền thống lịch sử cha ông. đồng nếp sống văn minh, lịch sự, không tùy Sự chi phối, tác động xấu của mạng xã hội tiện, cậy thế mà biết hành xử theo những quy khiến nhiều thanh thiếu niên lầm lạc, sa vào tắc, luật lệ của pháp luật. con đường bất chính. Những khủng hoảng, Thói quen văn hóa khó thay đổi một sớm một xung đột và sự đảo lộn hệ giá trị văn hóa diễn chiều, nhưng dưới tác động của Chương trình ra trong nhiều gia đình trẻ. Tỷ lệ ly hôn, đổ xây dựng nông thôn mới, sự giao lưu, tương tác vỡ hạnh phúc có chiều hướng gia tăng trong được mở rộng, nhiều trào lưu tiến bộ của thế những năm gần đây. giới được người dân đón nhận, trong quá trình Trong sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, tôn đối sánh đó, họ đã nhận ra được những giá trị giáo cũng vậy, tâm lý “phú quý sinh lễ nghĩa” hữu ích trước đây giờ trở nên bất cập, lạc hậu, khiến nhiều người sa vào cõi u mê khi bị dẫn thậm chí cản trở quá trình phát triển của cá dắt bởi những chiêu trò mang màu sắc tâm nhân và cộng đồng cần phải thay đổi. linh bí hiểm do những ông đồng bà cốt ở một Một biến đổi khác trong đời sống văn hóa số cơ sở thờ tự lợi dụng, lôi kéo. Tình trạng của người dân nông thôn vùng đồng bằng người dân đổ xô đi lễ hội đền chùa để cầu may; sông Hồng là thói quen tiêu dùng, tiếp cận và cảnh tranh cướp lộc, xin ấn; cảnh buôn thần hưởng thụ văn hóa. Nếu trước đây người dân bán thánh; cảnh lợi dụng niềm tin tôn giáo để trong vùng quen với nhu cầu tiêu dùng, mua trục lợi; hiện tượng mua sắm, đốt vàng mã của bán tự cung tự cấp trong không gian khép kín người dân quá lớn, tiêu tốn hàng chục tỷ đồng với những sản vật người dân tự trồng, thì ngày mỗi năm,… phản ánh phần nào tâm thế của nay cùng với sự mở rộng những khu chợ dân con người trong xã hội. Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 67
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU Trong văn hóa ứng xử chốn học đường, bạo 2. Nguyễn Thị Phương Châm (2009), Biến đổi lực còn xuất hiện, đạo đức người thầy có nơi văn hóa ở các làng quê hiện nay, Nxb. Văn hóa - bị suy giảm, mối quan hệ giữa thầy - trò, nhà Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội. trường - phụ huynh - xã hội có phần lỏng lẻo, 3. Đặng Hiếu (2019), “Số xã đạt nông thôn mới nhiều cơ sở giáo dục trở nên kém an toàn; tình vùng đồng bằng sông Hồng cao nhất cả nước”, trạng người lớn xâm hại trẻ em vẫn diễn ra,… http://dangcongsan.vn/kinh-te/so-xa-dat-nong- đòi hỏi cần có những biện pháp mạnh mẽ, thon-moi-vung-dong-bang-song-hong-cao- đồng bộ để khắc phục nhằm tạo không gian, nhat-ca-nuoc-532098.html môi trường sống nhân văn, dân chủ, khoa học, 4. Minh Phương (2019), “Đồng bằng sông lành mạnh ở các làng quê vùng đồng bằng Hồng về đích với chương trình nông thôn mới”, sông Hồng, hướng đến chất lượng cuộc sống Báo Điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, http:// không ngừng được cải thiện, nâng cao, con dangcongsan.vn/tien-toi-dai-hoi-dang-bo- người được phát triển toàn diện, xã hội ngày cac-cap-va-dai-hoi-xiii-cua-dang/phong-trao- thi-dua-chao-mung-dai-hoi-dang-bo-cac-cap- càng văn minh, hiện đại. tien-toi-dai-hoi-xiii-cua-dang/dong-bang-song- Kết luận hong-ve-dich-voi-chuong-trinh-nong-thon- Biến đổi văn hóa là quá trình tất yếu khách moi-532310.html), truy cập ngày 21/08/2019. quan xuất phát từ bản chất của văn hóa, 5. Nguyễn Ngọc Thanh (chủ biên) (2018), Đặc nhưng biến đổi theo chiều hướng tích cực hay trưng văn hóa vùng đồng bằng sông Hồng, Nxb. tiêu cực, nhanh hay chậm phụ thuộc vào nhân Khoa học xã hội, Hà Nội. tố quyết định là con người - chủ thể của đời 6. Thủ tướng Chính phủ (2016), Quyết định số sống văn hóa, bên cạnh những tác nhân khác 1600/QĐ-TTg ngày 16/8/2016 về Phê duyệt chương của đời sống chính trị - xã hội, nhất là những trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới quyết sách lớn của Đảng và Nhà nước. giai đoạn 2016-2020, https://thuvienphapluat. Sau 10 năm thực hiện Chương trình mục vn/van-ban/van-hoa-xa-hoi/Quyet-dinh-1600- QD-TTg-chuong-trinh-muc-tieu-quoc-gia-xay- tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, bức dung-nong-thon-moi-2016-2020-320132.aspx tranh văn hóa vùng đồng bằng sông Hồng có nhiều khởi sắc với những đổi thay rõ rệt 7. Tổng Cục thống kê (2018), Niên giám thống khi nhiều giá trị cũ, lạc hậu, bảo thủ dần bị kê (tóm tắt) năm 2018, Nxb. Thống kê, Hà Nội. loại bỏ, thay vào đó là những giá trị mới, hiện 8. Quốc Việt, Ánh Tuyết, Hà Đức Vinh (2019), đại, văn minh được nảy sinh, phát triển. Trong “Ðổi mới sản xuất nông nghiệp ở đồng bằng cuộc chuyển mình của đời sống văn hóa ở một sông Hồng (Kỳ 1)”, https://www.nhandan.com. vn/nation_news/item/42362402-%C3%B0oi- vùng quê chứa đựng những trầm tích văn hóa moi-san-xuat-nong-nghiep-o-dong-bang-song- ngàn đời, những nhà quản lý cần nhận diện hong.html những giá trị văn hóa mới, tích cực, phù hợp để tận dụng, phát huy, biến văn hóa thực sự 9. Quốc Việt, Ánh Tuyết, Hà Đức Vinh (2019), “Ðổi mới sản xuất nông nghiệp ở đồng bằng trở thành nguồn lực nội sinh quan trọng, là sông Hồng (Kỳ 2)”, https://www.nhandan.com. mục tiêu, động lực và là nền tảng tinh thần để vn/xahoi/tin-tuc/item/42375202-%C3%B0oi- vùng đồng bằng sông Hồng phát triển nhanh moi-san-xuat-nong-nghiep-o-dong-bang-song- và bền vững trong điều kiện hiện nay. hong.html N.H.P Ngày nhận bài: 15 - 2 - 2020 Tài liệu tham khảo Ngày phản biện, đánh giá: 25 - 2 - 2020 1. Ban chấp hành Trung ương (2008), Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2020 Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5/8/2008 về nông nghiệp, nôn dân, nông thôn, https:// thuvienphapluat.vn/van-ban/linh-vuc-khac/ Nghi-quyet-26-NQ-TW-nong-nghiep-nong-dan- nong-thon-69455.aspx 68 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học