Một sai lầm di truyền qua nhiều thế hệ từ điển và hệ quả của nó trong y-dược học

86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (108) . 2014 MOÄT SAI LAÀM “DI TRUYEÀN” QUA NHIEÀU THEÁ HEÄ TÖØ ÑIEÅN VAØ HEÄ QUAÛ CUÛA NOÙ TRONG Y-DÖÔÏC HOÏC Lê Mạnh Chiến* I. Moät sai laàm “di truyeàn” qua nhieàu theá heä töø ñieån ôû Vieät Nam 1. Chöõ Vò 猬 (= 蝟) trong caùc töï ñieån/töø ñieån Haùn-Vieät vaø Vieät-Haùn Haùn-Vieät töø ñieån cuûa Ñaøo Duy Anh (xuaát baûn naêm 1932, nay vaãn ñöôïc in laïi vaø löu haønh roäng raõi) cho bieát: Vò 蝟 = teân loaøi thuù, töùc con nhím. Haùn-Vieät taân töø ñieån cuûa Nguyeãn Quoác Huøng (Nxb Khai trí, Saøi Goøn, 1975) cuõng vieát: Vò 猬 = con nhím. Taát caû caùc quyeån töø ñieån Haùn-Vieät ra ñôøi töø naêm 1990 ñeán nay, nhö Töø ñieån Trung-Vieät cuûa Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam (do 12 ngöôøi bieân soaïn, vôùi moät Ban chæ ñaïo, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, 1992), Töø ñieån Haùn Vieät hieän ñaïi do Nguyeãn Kim Thaûn chuû bieân (Nxb Theá giôùi, 1994), Töø ñieån Haùn-Vieät do Phan Vaên Caùc chuû bieân (Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, 2002) v.v… ñeàu cho raèng, Vò 猬 (蝟) hoaëc Thích vò 刺蝟 nghóa laø con nhím. Ngoaøi ra, coøn coù töø Haøo trö 豪豬 cuõng laø nhím. Haùn-Vieät töï ñieån cuûa Thieàu Chöûu (xuaát baûn naêm 1942, hieän nay vaãn ñöôïc in laïi lieân tuïc) cuõng cho raèng, chöõ Vò 猬, cuõng vieát laø 蝟, nghóa laø con dím (nhím). Taát caû caùc quyeån töï ñieån Haùn-Vieät khaùc, nhö Töø ñieån Haùn Vieät vaên ngoân daãn chöùng cuûa Nguyeãn Toân Nhan hoaëc cuûa caùc soaïn giaû khaùc gaàn ñaây cuõng ñeàu vieát: Vò 猬 (蝟) = con nhím. Töø ñieån Vieät-Haùn cuûa Haø Thaønh, Trònh Ngoïa Long, Chu Phuùc Ñan, Döông Ñöùc Luaân (xuaát baûn ôû Baéc Kinh trong nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû tröôùc, nay ñöôïc Nxb Giaùo duïc taùi baûn nhieàu laàn) cuõng vieát: dím (rím, nhím, con dím) = 刺蝟 (Thích vò). Ñaïi töø ñieån Vieät Haùn cuûa Phan Vaên Caùc (Nxb Töø ñieån Baùch khoa, Haø Noäi, 2007) cuõng vieát: nhím = 刺蝟 (thích vò). Danh töø Vò 猬 (蝟) ñoàng nghóa vôùi Thích vò 刺蝟 (thích 刺 nghóa laø gai nhoïn). Taân Hoa töï ñieån (新华字典) vaø taát caû caùc töï ñieån/töø ñieån Haùn ngöõ ñeàu xaùc nhaän ñieàu ñoù. Qua moät soá daãn chöùng vöøa keå vaø raát nhieàu daãn chöùng khaùc maø khoâng caàn neâu theâm nöõa, ñoäc giaû ñuû thaáy raèng, danh töø Vò 猬 (蝟) trong Haùn ngöõ, cuõng laø Thích vò 刺蝟, ñaõ ñöôïc taát caû nhöõng ngöôøi bieân soaïn töø ñieån ôû Vieät Nam hieåu laø con nhím. 2. Vaøi neùt khaùi quaùt veà nhím Ñeå xaùc nhaän hoaëc caûi chính caùch hieåu chöõ Vò hoaëc Thích vò trong giôùi hoïc thuaät töø tröôùc ñeán nay, caàn phaûi tra cöùu caùc töø ñieån/töï ñieån hieän ñaïi coù uy tín cuûa Trung Quoác. Maët khaùc, cuõng caàn phaûi bieát roõ hình daùng, ñoä lôùn vaø nhöõng thuoäc tính cuûa nhím (coù nôi goïi laø dím). * Thaønh phoá Haø Noäi. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (108) . 2014 87 Töø ñieån Baùch khoa Vieät Nam cho bieát (nguyeân vaên): NHÍM (Hystricidae): hoï thuù gaëm nhaém côõ lôùn, phaân boä Hình nhím (Hystricomorpha), boä Gaëm nhaám (Rodentia). Boä loâng daøi coù gai cöùng vaø traâm nhoïn ñeå töï veä; gai coù khoanh ñen xen traéng. Thaân daøi 65-90cm. Ñuoâi daøi 12-15cm. Naëng 12-20kg. AÊn thöùc aên tinh boät (reã, cuû, haït), laù non, maêng tre, nöùa; aên haïi hoa maøu (saén, ngoâ). Coù 4-6 loaøi, soáng ôû hang, trong röøng raäm, nuùi ñaát, söôøn ñoài thuoäc chaâu AÙ, chaâu Phi. ÔÛ Vieät Nam, thöôøng gaëp: 1) Nhím Hystrix (Acanthion) brachyura, naëng 15-20kg, ñaøo hang, soáng thaønh ñoâi hay töøng gia ñình nhoû, kieám aên ban ñeâm. Nhím caùi chöûa 115-120 ngaøy, moãi naêm ñeû hai löùa vaøo muøa xuaân vaø muøa thu. Con non naëng 300-400g, thaønh thuïc sau moät naêm; 2) Don Atherurus macrourus, naëng 8-10kg, loâng nhoû vaø hôi deïp, soáng ôû hoác vaø ngaùch nuùi ñaù. Nhím kieám aên theo ñaøn, khi gaëp nguy hieåm, nhím xuø loâng, ñi giaät luøi roài thình lình lao vaøo keû thuø. Caên cöù vaøo teân khoa hoïc cuûa Hoï nhím (baèng tieáng Latin, thoáng nhaát treân toaøn theá giôùi) laø Hystricidae, chuùng ta deã daøng tìm ñöôïc ñuùng teân cuûa nhím 88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (108) . 2014 trong caùc ngoân ngöõ Anh, Phaùp, Nga vaø Haùn laàn löôït laø Porcupine, Porc-eùpic, Дикобраз, Haøo trö 豪豬 (hoaëc Tieãn trö 箭豬). Caùc boä ñaïi baùch khoa toaøn thö cuûa caùc nöôùc ñeàu vieát veà nhím töông töï nhö ôû Töø ñieån Baùch khoa Vieät Nam. Vieäc tra cöùu thö tòch nöôùc ngoaøi ñaõ giuùp chuùng toâi bieát theâm moät soá ñieàu nhö sau. Loaøi Don coù teân baèng tieáng Anh laø Asiatic Brush-tailed Porcupine (Nhím ñuoâi choåi chaâu AÙ). Loaøi nhím hay gaëp nhaát ôû Vieät Nam laø Hystrix (Acanthion) brachyura, töùc laø Nhím ñuoâi ngaén, coù teân baèng tieáng Anh laø Malayan Porcupine (Nhím Maõ Lai). ÔÛ Vieät Nam coøn coù theå gaëp loaøi Nhím Trung Quoác Hystrix hodgsoni (Himalayan Porcupine hay Chinese Porcupine) vaø Nhím AÁn Ñoä hay Nhím bôøm Hystrix indica (Indian Porcupine hay Indian Crested Porcupine). Caùc loaøi naøy khaùc nhau raát ít vaø coù ñòa baøn sinh soáng xen nhau. Nhím khoâng öa khí haäu laïnh neân chæ coù maët töø löu vöïc soâng Tröôøng Giang xuoáng phía nam. 3. Vò 猬 (蝟) hoaëc Thích vò 刺蝟 coù phaûi laø nhím hay khoâng? Taân Hoa töï ñieån cuûa Trung Quoác (moãi naêm phaùt haønh khoaûng 10 trieäu baûn) giaûi thích chöõ Vò 猬 khaù roõ raøng, nhö sau: 猬(蝟)=剌猬, 哺乳动物, 身上长着硬刺, 嘴很尖, 昼伏夜出, 捕食昆虫和小动物等. Nghóa laø: Vò, 猬 (蝟) = Thích vò 刺蝟, laø ñoäng vaät coù vuù, treân thaân moïc nhöõng gai cöùng, moõm raát nhoïn, ban ngaøy thì laån troán, ban ñeâm môùi ra baét coân truøng vaø caùc ñoäng vaät nhoû ñeå aên. Ñoäc giaû tinh yù coù theå nhaän thaáy ngay raèng, Thích vò khoâng phaûi laø nhím. Tuy cuõng coù loâng cöùng vaø ban ñeâm môùi ra kieám moài nhö nhím, nhöng Thích vò thì aên coân truøng vaø caùc ñoäng vaät nhoû, coøn nhím thì aên reã caây, cuû, haït, laù non... Töø ñieån Töø haûi (aán baûn 1989 vaø 1999) giaûng giaûi kyõ hôn: 刺猬 (Erinaceus europaeus) 哺乳纲,食虫目, 猬科. 体肥短, 长20-25 厘米, 四肢 短, 爪弯 而锐利, 目 和耳 都小. 体背密生土棕色的棘刺, 刺基白色, 尖端棕黑色. 面部, 四肢及体腹面无刺, 但毛粗糙. 遇敌害时能卷曲成球, 以刺保护身体. 夜间活动, 主食昆虫 和蠕虫, 对农业有益, 有时也食 农作物. 有冬眠现象. 分布在亚洲中部, 北部和欧洲; 中国 北部及长江中下游亦产. 皮入葯. Nghóa laø: Thích vò, coù teân khoa hoïc laø Erinaceus europaeus, thuoäc lôùp Ñoäng vaät coù vuù, boä AÊn thòt, hoï Vò, thaân ngaén maäp, daøi 20-25cm, boán chaân ngaén, moùng cong nhöng saéc nhoïn, maét vaø tai ñeàu nhoû, löng moïc daøy nhöõng gai nhoïn maøu naâu ñaát, goác gai maøu traéng, muùt nhoïn coù maøu ñen-naâu. Maët, boán chaân vaø buïng khoâng coù gai maø coù loâng thoâ. Khi gaëp keû ñòch thì coù theå cuoän troøn laïi nhö quaû boùng, duøng gai ñeå baûo veä thaân theå. Hoaït ñoäng vaøo ban ñeâm, chuû yeáu laø aên coân truøng vaø giun, coù ích cho noâng nghieäp, cuõng coù khi aên hoa maøu, coù hieän töôïng nguû ñoâng. Phaân boá taïi mieàn baéc vaø mieàn trung chaâu AÙ, chaâu AÂu. Mieàn baéc Trung Quoác vaø vuøng trung-haï du Tröôøng Giang cuõng coù. Da duøng ñeå laøm thuoác. Qua ñoù ñuû bieát raèng, Thích vò vaø nhím khaùc nhau raát xa: Thích vò thuoäc boä AÊn thòt; nhím thì thuoäc boä Gaëm nhaám, aên thöïc vaät. Thích vò chæ daøi 20-25cm, lôùn baèng hai baøn tay hôi khum uùp vaøo nhau, chæ coù theå naëng treân-döôùi 1kg, coøn nhím thì naëng ñeán 15-20kg. Thích vò chæ soáng ôû xöù laïnh (chaâu AÂu vaø moät phaàn cuûa chaâu AÙ, töø löu vöïc Tröôøng Giang trôû leân phía baéc), ôû Vieät Nam khoâng coù. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (108) . 2014 89 Nhím chæ soáng ôû phía nam löu vöïc Tröôøng Giang, ôû Nam AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ, laø nhöõng nôi maø Thích vò khoâng soáng ñöôïc. Töø teân khoa hoïc cuûa gioáng Thích vò, thuoäc hoï Erinaceidae, deã daøng tìm ñöôïc ñuùng teân cuûa noù trong caùc ngoân ngöõ khaùc nhö Anh, Phaùp, Nga... laø Hedgehog, Heùrisson, Ёж... Tröôùc ñaây, hoï Erinaceidae ñöôïc xeáp vaøo boä thuù AÊn thòt (Carnivora), nhöng hieän nay moät soá nhaø sinh vaät hoïc chuû tröông xeáp hoï naøy vaøo moät boä môùi, laø boä Erinaceomorpha. Vôùi hình daïng, kích thöôùc vaø moät soá ñaëc ñieåm vöøa keå cuûa con vaät soáng ôû Trung Quoác coù teân trong Haùn ngöõ laø Vò 猬 (蝟) hoaëc Thích vò 刺蝟, chuùng ta coù theå (vaø caàn phaûi) ñaët cho noù caùi teân baèng tieáng Vieät laø chuoät nhím, roài töø ñoù, coù Hoï Chuoät nhím vaø Boä Hình Chuoät nhím. Töø nöûa ñaàu theá kyû 20 trôû veà tröôùc, chuoät nhím ôû Trung Quoác ñaõ töøng mang nhöõng caùi teân khoa hoïc nhö Erinaceus koreanus (nghóa laø Thích vò Cao Ly, vì thaáy loaøi naøy soáng ôû ñoâng baéc Trung Quoác vaø Cao Ly, töùc Trieàu Tieân), sau ñoù ñoåi thaønh Erinaceus amurensis (= Manchurian Hedgehog = Amur Hedgehog, töùc laø chuoät nhím Maõn Chaâu hoaëc chuoät nhím Haéc Long Giang), hay Erinaceus dauricus hoaëc Mesechinus dauuricus (= Daurian Hedgehog = chuoät nhím vuøng Dauria, thuoäc Noäi Moâng) v.v… Cuoái cuøng, vì thaáy loaøi naøy hoaøn toaøn gioáng nhö Erinaceus europaeus (European Hedgehog, nghóa laø chuoät nhím chaâu AÂu) cho neân hieän nay chuoät nhím ôû Trung Quoác cuõng coù teân khoa hoïc laø Erinaceus europaeus chöù khoâng theå coi laø moät loaøi rieâng. Ñeán ñaây, chuùng ta hoaøn toaøn coù ñuû caên cöù khoa hoïc vöõng chaéc ñeå keát luaän raèng, vieäc dòch caùc töø Vò 猬 (蝟) hoaëc Thích vò 刺蝟 trong Haùn ngöõ thaønh töø nhím trong tieáng Vieät laø moät ñieàu sai laàm ñaõ xaûy ra trong taát caû caùc töï ñieån/töø ñieån ôû Vieät Nam töø tröôùc ñeán nay. 4. Nhöõng söï nhaàm laãn giöõa chuoät nhím vaø nhím trong caùc töø ñieån khaùc ôû Vieät Nam a) Nhaàm laãn trong caùc töø ñieån Phaùp-Vieät vaø Vieät-Phaùp Trong quyeån Phaùp-Vieät töø ñieån cuûa Ñaøo Duy Anh (xuaát baûn naêm 1936, taùi baûn nhieàu laàn), taïi nghóa 1 cuûa töø muïc töø Heùrisson, soaïn giaû vieát: Heùrisson = Con nhím, cuõng goïi laø porc-eùpic. 90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (108) . 2014 Töø ñieån Vieät-Phaùp cuûa Ñaøo Vaên Taäp (xuaát baûn naêm 1951 taïi Saøi Goøn) vaø cuûa Ñaøo Ñaêng Vó (xuaát baûn vaø taùi baûn nhieàu laàn taïi Hueá vaø Saøi Goøn töø naêm 1950 ñeán naêm 1970) ñeàu vieát: NHÍM = heùrisson, porc-eùpic. Caùc töø ñieån Phaùp-Vieät cuûa hai oâng naøy (xuaát hieän tröôùc caùc töø ñieån Vieät-Phaùp cuûa hoï vaø ñöôïc taùi baûn nhieàu laàn) cuõng cho raèng, Heùrisson vaø Porc-eùpic ñeàu laø nhím. Töø ñieån sinh hoïc Phaùp-Vieät cuûa Leâ Khaû Keá (Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1981) cuõng laëp laïi sai laàm cuûa ba soaïn giaû hoï Ñaøo. Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, danh töø Heùrisson trong tieáng Phaùp hoaøn toaøn töông öùng vôùi danh töø Vò 猬 (蝟) hoaëc Thích vò 刺蝟 trong Haùn ngöõ. Ñoäc giaû coù theå kieåm chöùng ñieàu naøy baèng töø ñieån Le Petit Larousse, trong ñoù vieát raát roõ (coù keøm theo hình aûnh nhoû) nhö sau: HEÙRISSON = Mammifeøre insectivore au dos recouvert de piquants, grand preùdateur des insects, des vers, des molusques et des reptiles (Long 20cm). Nghóa laø: HEÙRISSON = Ñoäng vaät coù vuù, aên coân truøng, löng ñöôïc bao phuû baèng nhöõng muõi gai nhoïn, laø loaøi gioûi saên baét coân truøng, giun, caùc ñoäng vaät thaân meàm vaø ñoäng vaät boø saùt (Daøi 20cm). b) Nhaàm laãn trong caùc töø ñieån Anh-Vieät vaø Vieät-Anh Töø ñieån Anh-Vieät vaø Töø ñieån Vieät-Anh cuûa Nguyeãn Vaên Khoân (xuaát baûn ôû Saøi Goøn tröôùc naêm 1975) ñeàu cho raèng Hedgehog vaø Porcupine cuøng coù nghóa laø con nhím. Töø ñieån sinh hoïc Anh-Vieät (Nxb Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1976), Töø ñieån Anh-Vieät (UÛy ban KHXH Vieät Nam, Vieän Ngoân ngöõ hoïc, Nxb KHXH, 1975), Töø ñieån Anh-Vieät (Hoà Haûi Thuïy, Chu Khaéc Thuaät, Cao Xuaân Phoå, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1994), Töø ñieån Anh-Vieäât (Phan Ngoïc chuû bieân, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1995), Töø ñieån Anh-Vieät (Leâ Khaû Keá, Nxb KHXH, 1997), Töø ñieån Anh-Vieäât, (Ñaïi hoïc Ngoaïi ngöõ, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1997), Ñaïi töø ñieån Anh-Vieäât (Buøi Phuïng, Nxb Töø ñieån Baùch khoa, Haø Noäi, 2007) cuõng cho raèng Hedgehog vaø Porcupine ñeàu laø nhím. c) Nhaàm laãn trong caùc töø ñieån Nga-Vieät vaø Vieät-Nga Töø ñieån Nga-Vieät cuûa Nguyeãn Naêng An (xuaát baûn taïi Moskva naêm 1959 vaø taùi baûn nhieàu laàn) voán döïa vaøo moät cuoán töø ñieån Nga-Phaùp côõ nhoû, trong ñoù ñaõ dòch raát ñuùng: Ёж = Heùrisson. Vì taát caû moïi quyeån töø ñieån Phaùp-Vieät luùc ñoù ñeàu dòch Heùrisson = con nhím, cho neân danh töø Ёж trong tieáng Nga cuõng ñöôïc dòch thaønh con nhím. Tieáp theo laø Töø ñieån Nga-Vieät cuûa K.M. Alikanov, V.V. Ivanov vaø I.A. Malkhanova (xuaát baûn naêm 1977, taùi baûn nhieàu laàn) roài ñeán Töø ñieån Nga-Vieät môùi cuûa K.M. Alikanov vaø I.A. Malkhanova (Nxb Theá giôùi, Haø Noäi, 2007) cuõng khoâng traùnh khoûi söï nhaàm laãn aáy. Theo caùc töø ñieån naøy thì Ёж = (con) nhím, dím, nhím AÂu (Erinaceus europaeus) vaø Дикобраз = (con) nhím, dím (Histrix nirsutirostris). Chuùng ta ñaõ bieát raèng, Erinaceus europaeus laø chuoät nhím. Дикобраз thì ñuùng laø nhím nhöng ôû ñaây ñaõ vieát teân khoa hoïc cuûa noù hôi nhaàm moät chuùt: phaûi laø Histrix hirsutirostris môùi ñuùng. Teân naøy ñoàng nghóa vôùi Histrix indica, töùc laø Nhím AÁn Ñoä hay Nhím bôøm. ... - tailieumienphi.vn