Xem mẫu
- VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ MỘT HƯỚNG TIẾP CẬN MỚI TRONG NGHIÊN CỨU TANG MA CÁC TỘC NGƯỜI TRẦN BÌNH Tóm tắt Từ xưa đến nay, các nghiên cứu đã công bố đều tiếp cận tang ma theo trình tự các nghi thức của tang lễ: Quan niệm hồn vía /thể xác, sống/chết; thông báo có người chết; mời thày cúng (mo, tào,...); khâm liệm người quá cố; cúng dẫn đường,...; đưa ma; mai táng, đắp mộ, dựng nhà mồ,... Tiếp cận theo cách này không chú ý đến mục đích, chức năng của việc làm ma; ít đề cập tới tín ngưỡng liên quan và các nghi thức liên quan. Hiện nay, có một hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu tang ma các tộc người là tiếp cận từ mục đích, nguyên tắc... của việc làm ma: Thông qua các nghi thức cúng tế, làm phép, bùa yểm,... người sống làm các thủ tục (bắt buộc), tạo điều kiện cho ma người chết chuyển sang thế giới ma và sau đó đầu thai làm kiếp người mới. Trên cơ sở mục đích bao trùm này, thông qua các nghi thức, ma chay phải thực hiện các mục tiêu cụ thể: Chuẩn bị đầy đủ các điều kiện để ma đầu thai làm kiếp người mới; bảo vệ vía con cháu, những người tham gia đám ma, tránh chết trùng,...; ma mới cảm ơn vì được người sống đã làm ma cho họ. Từ khóa: Tang ma, mo tang, nhà mồ, chết trùng, người quá cố, tộc người thiểu số... Abstract So far, the published researches have approached funerals according to the funeral rituals: conception of the soul/body and life/death; death announcements; inviting shaman (mo, tao, ...); enshrouding and encoffining the death; worshipping to “pave the way” to the cemetery, taking the death to the cemetery, burying the death, tomb building, etc., However, little attention has been paid to the purposes and functions of funerals and the related belief and rituals if approaching this way. At present, there is a new approach in studying of the funeral is the approach from the purposes, principles ... of funerals: Through such rituals as worshipping, blessing, enchanting and others as condition for the death to move to another world and then reincarnate into a new life. On that basis, rituals in funeral must be carried out for concrete objectives: to make it sufficent for the death to reincarnate; to protect spirit of the relatives and people participarting the funeral, to avoid possible coincident death, and to make it possible for the death to thank those who organize the funeral. Keywords: Funerals, tombs, dead house, coincident dead, deceased people/death, ethnic minorities... 1. Tiếp cận truyền thống P dựng nhà mồ...; đưa cơm, mời về làm ma tổ hần lớn các nghiên cứu đã công bố tiên (ma nhà);... đều tiếp cận ma chay của các tộc người thiểu số theo trình tự các nghi Mục đích làm ma, theo Mạnh Tử: Dưỡng thức của tang lễ: Quan niệm hồn vía/thể xác, sinh tang tử vô hám vương đạo chi thủy giả (Đạo sống/chết; thông báo có người chết; mời thày trị thiên hạ cần nhất là khiến dân nuôi dưỡng cúng (mo, tào,...); khâm liệm người quá cố; người sống và tang ma cho người chết, không cúng dẫn đường,...; đưa ma; mai táng, đắp mộ, có điều gì hối hận). Theo X.A. Tocarev: Ma chay Số 23 - Tháng 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 5
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU là khái niệm dùng để biểu thị toàn bộ các nghi lễ nhiều hình thức khác nhau, phổ biến là biến tôn giáo liên quan đến người chết và tín ngưỡng thành các con vật (gia súc hay muông thú) gây gắn liền với nó (27). họa cho người. Vì thế, người ta phải tìm mọi cách Thực tế kết quả nghiên cứu tang ma ở các tránh sự tái sinh này (15, tr. 188). tộc người cho thấy hầu như các nghiên cứu - Theo quan niệm của người Ba Na, người đều đề cập đến quan niệm: con người có thể chết đi linh hồn sẽ biến thành ma (cháh), sống xác/hồn vía. Đây là hai thực thể độc lập, nhưng với ma tổ tiên. Chưa làm ma, hồn người chết vẫn lại không thể tách rời nhau, tồn tại thống nhất ở bên xác, nên phải làm ma (8, tr. 201-202). trong một con người cụ thể: đó là sự sống. Khi - Người Mường quan niệm chết là kết thúc chúng lìa nhau, không thống nhất, con người sẽ một đời người, là sự vĩnh viễn ra đi không chết. Đó là nguyên nhân của sự chết. Trong một bao giờ gặp lại, là đem lại sự mất thăng bằng số nghiên cứu, cái chết được lý giải: tới một nhóm gia đình do sự mất đi của một - Người chết đi là sang thế giới của ma. Họ thành viên... Khi còn sống với nhau, đạo lý làm vẫn có mọi nhu cầu như người đang sống, nên người của người Mường đã chỉ ra rằng nên trước khi chôn cất phải cử hành nhiều nghi lễ đối xử tốt đẹp với nhau, thì khi chết đi đạo lý phức tạp (26, tr. 213). ấy cũng khuyên người sống phải chăm lo tận - Ở người Tày, “hệt phi” là tiễn đưa linh hồn tình, nghĩa tử là nghĩa tận. Đó là trách nhiệm, người quá cố sang thế giới bên kia và chuẩn bị bổn phận, đồng thời cũng thể hiện mối quan hệ cho họ mọi thứ cần thiết cho cuộc sống và sinh giữa con người với con người thông qua tang lễ hoạt hàng ngày. Làm ma là rửa tội mà lúc sinh (20, tr.107). thời người quá cố phạm phải, giúp họ sống an - Đối với người Tày Mường, cái chết là sự khép nhàn, no đủ, sung túc,... ở thế giới ma. Vì thế, lại một chu kỳ sống của con người, và chuyển ma chay thường tổ chức linh đình, kéo dài nhiều sang sống ở một thế giới khác sung sướng hơn. ngày (28, tr. 286). Để linh hồn về được với thế giới tốt đẹp đó, cần - Người Dao quan niệm, người chết là vĩnh phải có sự tiễn đưa và dẫn đường (làm ma) (9, biệt những người thân thích, lìa khỏi trần gian tr. 212-213). sang với tổ tiên ở thế giới khác, cũng không - Chịu ảnh hưởng Phật giáo, người Khmer khác gì ở thế giới trần gian. Vì thế, phải làm ma Nam Bộ quan niệm chết chưa phải là chấm dứt (10, tr.240). cuộc sống mà tiếp tục sống ở một thế giới khác - Trên cơ sở quan niệm về sự tồn tại của linh bằng linh hồn bất diệt. Vì thế họ làm ma cho hồn và thể xác, tang ma của người Dao Tiền ở người chết với nhiều lễ tiết phức tạp (4, tr. 96-97). Ba Bể (Bắc Cạn) phải được tiến hành hai nghi lễ: - Với người Gia Rai, Ba Na: Chết là sự tái sinh Chôn cất xác chết (piuốp ca nai tải) và đưa người sang thế giới khác, sống ở một dạng khác. Ở thế chết về với tổ tiên (piuốp miến) (24, tr. 250). giới bên kia, ngày là đêm, đêm là ngày, đẹp là - Theo người Si La, vũ trụ có 3 tầng. Người xấu, cùn là sắc, ngược là thuận,... Người chết vẫn chết đi, hồn vía (lá tù) không ở tầng nào trong số là người nhưng chỉ như cái bóng không có thân đó và không đề cập tới tại sao phải làm ma, mục xác, vật chất như người sống, sống cuộc sống như đích của việc làm ma (5, tr. 195). người sống, nhưng ở dạng ma... (7, tr. 111-112). - Người Mảng tin rằng người chết đi hồn/vía Sau khi lý giải việc vì sao phải làm ma cho sẽ tồn tại và sinh sống ở Mường Trời và được thần người chết, các nghiên cứu mang tính chuyên thánh chăm sóc, nên khi chết đi phải làm ma (chi đề đều mô tả đám ma theo trình tự các nghi plị). Người chết đi bắt buộc phải là người đã xăm thức. Trình tự đó thường như sau: Thông báo miệng. Vì thế ai chết mà chưa xăm miệng, phải có người chết; mời thày cúng (mo, tào,...); khâm dùng than củi vẽ quanh miệng, vờ làm hình xăm liệm người quá cố; làm quan tài; chọn đất, đào (20, tr. 107). huyệt; cúng dẫn đường,...; đưa ma; mai táng, - Các dân tộc nhóm Hà Nhì – Lô Lô tin rằng đắp mộ, dựng nhà mồ,...; đưa cơm, mời về làm người chết sau khi chôn cất sẽ sống lại dưới ma tổ tiên; bỏ mả,... 6 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ Một số nghiên cứu về tang ma của người cấp đất cho ma mới (pua chảng sâu); làm chay Hmông, người Tày, người Nùng,... cơ bản cũng (chảu chê lẳm); cúng treo tranh, lập đàn cúng; đều tiếp cận theo theo trình tự đó, bởi các tộc cúng phát tang, lập ban thờ, cúng cơm; Khoi tàn người này có những đặc thù riêng về tang ma, (do thầy khoi tàn cúng); cúng rửa tội, minh oan nên các nghiên cứu có thể thêm, hoặc bớt một (poong sim sẹ đút); chia tài sản cho người chết số nghi thức. (pưm nền miền); cúng đưa người chết lên thiên Trình tự tiếp cận như sau: đàng (phào tằm tồng); cúng báo tổ tiên,... (11). * Trình tự các nghi thức tang ma của người Hmông: * Trình tự nghi thức tang lễ của người Xinh Mun (Puộc Dạ): Mời thày cúng (Triz muav); đi mời trống; đi mời thầy khèn và kèn; đi mời tổng quản (trung Bắn súng (con gò giắc ống pềnh); khâm liệm ca); đi mời người nấu cơm; đi mời chủ trì đám cho người chết (sắt xống, tà bắc gàng); nhuộm (Zhua Zha); đi mời bên họ ngoại; cúng tế dẫn răng đen/nếu là đàn ông (xào tắp); phá ban hồn người chết đi về với tổ tiên; nghi thức thổi thờ ma nhà (xướch xưl giềng); phát tang (khát khèn, treo trống; đưa quan tài vào nhà; khâm lóp luốc); đi báo tang (du thằn); cúng trâu, lợn liệm; cho người chết ăn; đón khách đến phúng cho người chết (chình cà choòng); đưa ma (giắc viếng; cúng tế đuổi ma Hán (Trươs tros); cúng dù ùng), mai táng; dựng nhà mồ (giềng hà tế vật hiến sinh; cúng đưa áo quan ra bãi rộng miền); thu vía của những người đi đưa ma về ngoài nhà (zhưv ztrax); cúng thu vía người nhà,... (22, tr. 47-48). sống (lăn trứng); cúng gói cơm trưa cho người * Trình tự nghi thức đám tang người Chăm Bani): chết; cúng tiễn biệt hồn người chết; cúng gọi Tắm rửa cho người chết; thày Char tế làm và thu vía người tham gia đưa ma; hạ huyệt, phép cho người chết uống nước; đưa tử thi ra mai táng, đắp mộ (18). ngoài sân, tắm lại ở buồng tắm mới; mặc quần * Trình tự các nghi thức trong đám ma người Tày: áo mới cho người chết; đặt xác lên giàn, bó vải; Đón thầy tào; khâm liệm (lồng phượn, lâm đưa xác lên đòn, khiêng đi mai táng; các thầy khốc); rửa mặt (dào nả); nhập quan (khẩu mạy); cầu kinh dẫn hồn ra nghĩa địa (4 thầy ngồi trên cúng cơm (pjầu ngài); phát tang (phát háo); đòn khiêng); mai táng (tay phải gối vào gáy, cúng tế mở đường (khay tàng); cúng tế ba tay trái đặt úp sát miệng; không có quan tài); ngày (tam tian); cúng phá ngục (xiên đàn phả cúng tế rửa tội,... (2, tr.235-237). ngục); cúng xem phần mộ (tỵ huyệt); cúng tổ Đối với các luận văn, luận án, sau khi mô tiên (khao chỏ); tế ngựa bên ngoại; tế cây tiền tả các nghi thức của đám tang theo một trình (co xuông)/các con gái cúng bố/mẹ; tế mai hoa tự, các tác giả thường dành một chương bàn chi, thạch sơn/cháu gái, con nuôi cúng; tế đại về những biến đổi của tập quán tang ma và trường (đại đăng đại tế); cúng tế hồi đăng; tế nêu các giải pháp công tác, liên quan đến dọn đường cho ma đi (cải câu); cúng tế dẫn tang ma. Rất ít có các lý giải, phân tích về cơ ma về cõi trời (mừa phạ); cúng tế xuất tang (Óc sở xuất hiện, tồn tại của các nghi thức, hành phi); cúng giao nhà táng (rườn bao); cúng hạ vi được thực hiện trong đám tang. Kể cả các huyệt; tạ ơn bản làng,... (14). hành vi cúng tế của thầy mo, thầy tào và của * Trình tự nghi thức trong đám ma nhóm Dao con cháu thực hiện khi chịu tang ông bà, bố Quần Chẹt: mẹ,... Nói cách khác, các tác giả ít quan tâm Cúng rửa mặt, mặc quần áo mới; báo tang đến nguồn gốc, mục đích của các nghi thức và (đống pà xóa mìn sinh say), mời thầy cúng; làm hành vi được thực hiện trong đám tang. Mục quan tài (quyền dòi); cúng nhập quan (tắp pịa đích của việc làm ma chỉ được giải thích chung quya nòi); cúng dẫn đường cho ma mới (chẩu chung, thường không được lý giải trên một cơ chê com); cúng chia tài sản cho người chết sở tín ngưỡng, hoặc khẳng định nguồn gốc tín (pưm nền miền); đưa ma (pưm ken tậy); mai táng ngưỡng rõ ràng,... trong nhiều nghiên cứu. (phủng mình thảu chinh); lập bàn thờ; cúng cơm Với tiếp cận như trên, sẽ rất khó khăn cho cho ma mới (sểng duấn đăm chúa hắng); cúng việc tìm hiểu: Tại sao phải làm ma cho người Số 23 - Tháng 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 7
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU chết; tín ngưỡng liên quan đến làm ma cho - Người Hmông Đen ở Sa Pa bắn súng khi người chết của các tộc người là gì, khác nhau người chết vừa tắt thở. Nếu người chết già thì như thế nào; trong ma chay có các nguyên tắc bắn 9 phát, người chết còn trẻ bắn 3 phát (12). bất di, bất dịch nào bắt buộc phải tuân thủ hay - Từ cổ xưa, khi người thân tắt thở, trước tiên không; bản sắc tộc người thể hiện trong tang con trai người Hmông ở Phan Thanh bắn ba ma như thế nào. Vì thế chúng tôi thử nghiệm phát súng kíp để đuổi quỷ dữ, bảo vệ ma vừa cách tiếp cận sau đây. chết. Tiếng súng đó đã ăn sâu vào tâm thức 2. Một hướng tiếp cận thử nghiệm người Hmông, nên đó cũng là tín hiệu thông báo Đây là cách tiếp cận từ mục đích, nguyên đến cả cộng đồng (19, tr. 39). tắc của việc làm ma. Theo chúng tôi, ngoài các Rất nhiều tộc người, trong đó điển hình yếu tố tâm lý, tình cảm, nghĩa tình,... của con là người Hmông, Dao, Sán Dìu, Nùng,... thực cháu, người sống đối với người chết, mục đích hiện nghi thức tế đuổi quỷ (tua ke mùa) ngay chính của việc làm ma là: Thông qua các nghi khi thày cúng tới. Với người Hmông ở Phan thức cúng tế, làm phép, bùa yểm,... người sống Thanh (Bảo Lạc, Cao Bằng), nghi thức tế đuổi làm các thủ tục (bắt buộc), tạo điều kiện cho quỷ được thực hiện hàng ngày trong thời gian ma người chết chuyển sang thế giới ma và đích quàn linh cữu ở trong nhà. Mỗi ngày tế 3 lần: là đầu thai làm kiếp người mới. Trên cơ sở mục sáng, chiều, đêm. Khi tế, con cháu cầm gậy gộc, đích bao trùm này, thông qua các nghi thức, dao,... chạy 7 hoặc 9 vòng quanh nhà; thầy tào ma chay phải thực hiện các mục tiêu: và 2 thợ khèn hành lễ, con cháu, anh em chạy đàn (19, tr. 39). (1). Hỗ trợ bằng được ma mới đầu thai làm kiếp người mới (Bảo vệ ma mới, không cho quỷ Có thể dẫn ra được nhiều đề cập tới việc bắn bắt, dẫn ma mới trình báo tổ tiên, trả nợ chuộc súng báo hiệu khi có người chết. Nhưng các tội, trình báo các cửa thánh thần, hướng dẫn đề cập ấy đều cho rằng bắn súng chỉ để loan cách đầu thai). tin có người chết. Thực ra đó chỉ là hệ quả thứ yếu, đích chính của nghi thức này là đuổi quỷ (2). Bảo vệ vía con cháu, người sống, người bảo vệ ma mới chết, khi thầy cúng chưa tới. Có tham gia đám ma, tránh chết trùng,... nhiều trường hợp, nhiều tộc người không bắn (3). Ma người chết phải được cảm ơn người súng mà thổi tù và, đập phá gây tiếng động sống đã làm ma, tạo điều kiện cho họ có đủ điều mạnh trong nhà, kể cả đập mạnh vào ban thờ, kiện cần thiết để đầu thai làm kiếp người mới. vào bếp cũng là để đuối quỷ, bảo vệ ma mới. Có thể tạm minh họa việc thực hiện các Thực tế, ngoài việc bắn súng đuổi quỷ bảo vệ mục tiêu, thông qua các nghi thức trong việc ma mới, dùng tiếng động mạnh, tiếng nổ,... để làm ma của một số tộc người. đuổi ma quỷ là tín ngưỡng của rất nhiều cộng 2.1. Hỗ trợ bằng được để ma mới đầu thai đồng ở Trung Hoa, Đông Á và Đông Nam Á: Tục kiếp người mới gõ nồi, nong nia, thúng mủng,... khi có nhật thực; tục đốt pháo khi làm lễ trừ tịch (cúng Giao * Bảo vệ ma mới không cho quỷ bắt thừa); khi đón dâu vào nhà chồng; khi đưa ma Các tộc người đều cho rằng, con người khi ra khỏi nhà và trên đường đưa ma,... (Choang ở sống trên trần thế, không thể không vô tình Trung Hoa) (23, tr. 53). hay hữu ý phạm phải tội lỗi, nên khi vừa chết Bảo vệ ma mới chết, cũng được thực hiện thì quỉ tới bắt ngay (nhất là các tộc người chịu thông qua nghi thức, cho tiền chinh vào mồm ảnh hưởng Đạo giáo). Để cho ma mới được đầu người vừa chết. Khi chưa có thầy cúng bảo vệ, thai kiếp người mới, trước tiên, các tộc người con cháu phải cho người chết ngậm tiền. Nếu đều thực hiện các nghi thức bảo vệ bằng được quỷ đến bắt, tra khảo, người chết mở miệng ra ma mới, không cho quỷ bắt. nói, quỷ nhìn thấy kim loại trong miệng người - Người Hmông ở Kỳ Sơn (Nghệ An) bắn chết, sẽ bỏ chạy (24, tr. 221). Nhiều nghiên cứu súng và thổi tù và ngay sau khi nguời chết tắt khi đề cập tới nghi thức này chỉ giải thích là để thở (17, tr. 153). người chết có tiền đi đường. 8 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ Nhiều tộc người, ngoài việc cho tiền chinh * Dẫn ma mới đi làm thủ tục ở 3 tầng vũ trụ vào miệng còn giắt liềm, hái, dao vào thắt lưng Mục đích này được thực hiện thông qua người vừa chết. Cũng nhiều tộc người có nghi các nghi thức tế lễ, mo dẫn đường,... trong thức: con trưởng đeo dao hoặc vác dao đứng tập quán làm ma của các tộc người. Theo tín túc trực bên linh cữu bố mẹ khi họ vừa qua đời. ngưỡng của họ, thầy cúng là người đặc biệt, có Một số tộc người còn thực hiện nghi thức treo khả năng đánh đuổi ma quỷ, bảo vệ ma mới, dao ngay trên phía đầu người vừa chết. biết đường dẫn ma mới đi và giúp ma mới thực - Theo tập quán của các nhóm Hmông, ngoài hiện các thủ tục rửa tội lỗi, trả nợ, hầu kiện, các nghi thức bảo vệ ma mới, họ còn thực hiện trình báo và xin phép các thế lực siêu nhiên, nghi thức tế đuổi quỷ, ma Hán, bảo vệ ma mới dặn dò ma mới cách sinh sống ở thế giới ma, (12, tr. 157). chuẩn bị và thực hiện các nghi thức đầu thai - Một thày cúng cho biết: Vào tế, thầy tào làm kiếp người mới. Điều này thể hiện trong khấn báo ma mới: anh em chúng tôi đang chuẩn mo tang của các tộc người. bị đi đuổi quỷ, đuổi tà, ông (bà) hãy đi theo chúng + Người Mường (Mo Đường lên trời): tôi. Đi sau thầy tào là hai người thổi khèn (tào (1). Sắm sửa ra đi: Đẻ gà: Sự tích con gà; Dặn khèn) có nhiệm vụ thổi bài khèn đuổi ma; con con: Mua sắm, cúng tế, làm cỗ cảm ơn; Tiếng đồn cháu và anh em cầm vũ khí làm động tác đuổi tà, Mường Trời; Bảo con sắm sửa ra đi: sắm sửa đồ đuổi quỷ. Tế đuổi quỷ được thực hiện trong suốt đạc, tiền của,... ma mới đi; Dọn đồ con khang quá trình làm ma cho đến khi đắp xong mộ cho (người sang); Dọn đồ kẻ khó... người quá cố1. (2). Ra đường: Dẫn hồn ra đường; Mượn Đuổi quỷ, bảo vệ ma mới còn được thầy thuyền xuôi thác Bờ; Xuôi sông Bờ; Thăm đình cúng thực hiện trong các nghi thức nhập quan, bến Tăl; Thăm chợ bến tăl; Từ bến Tăl đi; Lối hạ huyệt. Trong các nghi thức đó, thầy cúng vào chạu-rẹ; Gửi gà vàng lịt-vàng là; Lên Thanh dùng cành lá tươi có gai xua đuổi trong áo Đồng; Thăm đình Chung Blơi... quan, dưới huyệt trước khi cho linh cữu nhập (3). Mở cổng vào Mường Trời: Mường Cul quan và trước khi hạ quan tài xuống huyệt (21, Thai-tả Thổng (cổng Trời); Bà Ngửi; Ông Tín Dín tr. 78). Bảo vệ hồn vía của ma mới còn được săn muông; Ông Miùn Ciù-Mành Cành (ông thực hiện trong nghi thức: Dùng sợi vải tết lại nghèo khổ); Bà Theng Mư/mụ (chợ Tồng Thì – buộc hai ngón chân cái và hai ngòn tay cái của Vi Thai);Chạu Rẹ-Thè Mu (Mường Chạu Rẹ-Thè người vừa chết. Mu); Tạng Kha Tạng Khuôc, Lang tả chín tồng; Một số tộc người hiện vẫn thực hiện nghi Mượn thuyền qua sông Lang, bến Loỏng; Cầu kỳ thức bó người chết bằng võng gai. Khi mai Liêm La; Keo Reng (thăm sống Tùng, s.Tuộng, s. táng xong xuôi lấy võng gai vắt trên vách nhà Khàng); Bắt kem nhỏ; Bắt Kem lớn; Sắm lễ lên mồ (người Thổ). Khi người quá cố vừa tắt thở, hầu kiện; Muông thú lên kiện; Chuôc số; Ném sau khi làm thủ tục rửa mặt, thay quần áo thì còn; Kéo co; Xin tuông; Bán bông; Mường Lu Ly cho người chết vào quan tài (cũi/trong) hình - Lu Lít... mắt cáo, làm bằng tre. Các nghi thức đó nhằm (4). Mở cổng trời về trần gian: Trở về trần bảo vệ ma mới, ngăn không cho quỉ đến bắt. gian; Nhòm kho tối kho sáng; Qua sông ly đò Khi thầy cúng tới sẽ thực hiện nghi thức giam láng; Trả đồ Theng Mư; Xin đuốc vào chùa hàng ma mới vào ngục để bảo vệ không cho quỷ bắt. Pịp; Mở cổng trời đi xuống; Xuống trần gian,...(1) Nghi thức này có ở nhiều tộc người: Hmông, Đối với các đám tang thường dân, việc tế lễ Dao, Sán Dìu, Tày, Nùng, Sán Chay (Cao Lan), dẫn đường kéo dài 12 ngày đêm. Khi kết thúc Táy Khao (Thái Trắng),...(6, tr. 363) (21, tr. 69) (16, sẽ thực hiện nghi thức dẫn hồn ra vườn hoa, tr.54)... Khi đã xin được ấn kiếm, ma thuật, âm nơi chôn cất. Đối với đám tang nhà lang, sau binh về, thầy sẽ làm nghi thức phá ngục, bảo vệ tế lễ 12 ngày đêm sẽ thực hiện nghi thức dẫn ma mới và dẫn đi làm các thủ tục ở ba tầng vũ hồn đi cun Chướng Lý Vi Thàng, sau đó mới dẫn trụ, do thày cúng đảm nhiệm...2 ra nơi chôn cất. Số 23 - Tháng 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 9
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU + Người Hmông (Tang ca/Kruoz cez): Mãnh; Dẫn hồn về Mường Trần Gian; Dẫn đến Trình tự mo tang Hmông lenhf (Hmông Hoa): Đẳm hóng; Dẫn hồn đến Đẳm nhà; Dẫn hồn Tế kiểm tra cái chết (2 bài đầu). Có nghi thức vào rừng ma (pá heo)... (3). kéo người quá cố dậy, xem đã chết chưa; Tế 2.2. Bảo vệ vía con cháu, người tham gia dẫn người chết phải lắng nghe thày tào dẫn đám ma đường, chỉ lối (bài 3-5). Bài 5 tế về cây tre - Trong tập quán tang ma của các tộc người vật chỉ đường, làm cầu nối (cxenhx ntuos) giữa đều có các nghi thức nhằm thực hiện mục đích người và ma mới; Tế xin phép ma trong nhà và nguyên tắc này. Nhất là các tộc người có cho ma mới ra đi (bài 6-8); Tế cho ma mới nghe nguồn gốc Hoa Nam di cư sang Việt Nam. cổ tích (bài 9-11): hướng dẫn ma mới biết các loại thần thánh đã tạo ra vũ trụ, trời đất, các + Người Dao (dẫn 2 nghi thức làm ví dụ): loài vật và vai trò của chúng liên quan đến ma Bắn súng đuổi quỷ khi thầy tào chưa tới để bảo mới? Về việc ông bà Chài tạo ra trời đất (bài vệ ma mới, cũng là bảo vệ vía của con cháu. Sau 9); Các thần thánh trị vì trên trời, dưới đất (do khi an táng cho người quá cố, mọi việc xong nàng Á/ chàng Âu sinh ra); Các phương trời; xuôi, thầy tào khấn đọc bài phú gọi vía của tất Tại sao con người phải chết; Tại sao lại có mưa cả những người đi đưa đám trở về nhà (24). bão, hạn hán, thiên tai (bài 10); Sự tích nhật + Người Hmông: thực, nguyệt thực: 9 mặt trời, 8 mặt trăng làm Bắn súng đuổi quỷ bảo vệ ma mới và vía con khổ nhân gian; Nàng Giàng Li Dua, Giàng Li cháu là nghi thức phổ biến trong tang ma của Dù bắn rụng 7 mặt trăng, 6 mặt trời cứu nhân các nhóm Hmông vẫn thịnh hành cho đến nay. gian và bị Ngọc Hoàng hành tội (bài 11); Tế Trước khi khiêng linh cữu đi, tiến hành nghi lễ Dẫn ma mới lên trời (bài 12-18): dẫn ma trình lăn trứng gà để gọi vía người đưa đám và con báo, chuộc tội, làm các thủ tục để quay lại cháu trở lại (dùng trứng gà lăn trên người quá đầu thai làm kiếp người mới; Tế dẫn ma mới cố, vừa lăn vừa gọi vía người sống trở về nhà, về trần gian đầu thai (bài 19-20); Tế Cân bằng không theo người chết đi. Mỗi người sống âm dương, hướng dẫn ma mới đầu thai (bài dùng một quả trứng). Trước khi hạ huyệt, thầy 23-31): Dặn ma mới không được tham lam, tào lấy cỏ tranh khua dưới huyệt, khấn gọi vía gây tội lỗi; phải sống thuận hòa với muôn loài người sống về. Sau đó thầy lấy một nắm đất ở bài, giữ thân thể khỏe mạnh,... (bài 23-26); huyệt đưa cho một người bí mật chạy về nhà, Dặn ma mới phải tuân theo sự che chở, chỉ đặt ở gầm giường trong buồng (18, tr.67,71). dẫn của con gà (bài 27); Hướng dẫn ma mới + Người Táy Khao ở Mường Lay: đi đầu thai (bài 28-29); Kể cho ma mới việc tổ Trước khi nhập quan, thầy mo dùng nhang chức tang lễ; Thầy cúng và ma mới vĩnh biệt khua đi khua lại trong áo quan, khấn trú: “Vía nhau (bài 30-31)(12, tr.58-66). người khỏe hãy ra; vía người chết vào nằm!” để Tang ca của nhóm Hmông duz, Hmông deux, đuổi quỷ và vía người sống ra trước khi nhập tương tự như Hmông Lenhf chỉ khác trình tự linh cữu. Trước khi hạ huyệt, thầy mo dùng thực hành các bài văn tế. Các bài văn tế trong cành lá xanh có gai làm nghi thức đuổi, gọi tang lễ của các nhóm Hmông đều ở thể thơ, vía người sống trở về,... Cùng với bảo vệ, dẫn dễ gieo vần, dễ xướng. Giai điệu trong tang ca đường cho ma người chết, mo còn bảo vệ, của các nhóm Hmông không khác mấy so với gom vía, thu vía cho con cháu và những người các giai điệu trong Tiếng hát làm dâu, Tiếng hát tham gia đám ma để tránh ốm đau, chết chóc mồ côi,... cho họ (3). + Mo dẫn đường của nhóm Táy Khao ở Nhìn chung, đa số các tộc người thực hiện Mường Lay: Dẫn hồn lên cõi trời; Dẫn hồn đến nghi thức thu vía, gom vía, bảo vệ vía người cửa suối Nặm Cân; Dẫn hồn vượt sông Đà; Dẫn tham gia đám tang và con cháu người quá cố. hồn đến Liến pán luông; Dẫn đến Liến pán nọi; Việc thực hiện có khác nhau: khấn thu vía, dùng Dẫn đến Mường Sừng Nai là nguồn lúa mọc; lá xanh cành gai xua đuổi về; lăn trứng; người Dẫn hồn ra ngoài trời; Dẫn đến Mường Ma trùng tuổi tránh có mặt khi nhập quan, hạ 10 Số 23 - Tháng 3 - 2018
- VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ huyệt; găm ta leo có lá xanh ở các cầu thang lên nhưng đối với tang ma thì chưa. Thực tế, các nhà... Khi những người đưa ma tới nhà, các tộc nghiên cứu cũng chỉ nhắc tới mục đích (hoặc người đều thực hiện nghi thức đuổi quỷ về theo: chức năng) chuyển đổi, chưa đề cập được Đốt cỏ tranh cho người đưa ma chạy qua trước khi việc muốn đạt được chức năng, mục đích các vào nhà, bước qua đống lửa, rửa tay chân, bằng nghi lễ, nghi thức đó bắt buộc phải thực hành nước có đặt tiền chinh trong chậu (máng),... những nghi thức gì, trên cơ sở tín ngưỡng nào. 2.3. Cỗ cảm ơn của người quá cố - Bài viết này mong muốn gợi mở một Nghi thức này được các tộc người thực hiện hướng tiếp cận tang ma theo mục đích của các từ cổ truyền tới nay không có gì thay đổi. Thực nghi thức trong đám tang, đám ma. Theo đó, tế cho thấy, những người thực hiện nghi thức các nghi thức của một đám ma, gồm các mục này, nay đều đã quên mục đích, chức năng thực đích, chức năng chính: 1. Làm ma giúp ma của nó và nhiều nhà nghiên cứu cũng không người chết có đầy đủ mọi điều kiện cần thiết rõ. Tiệc cỗ cuối cùng trong các đám ma chính là để đầu thai kiếp người mới. Muốn vậy, trước sự cảm tạ của ma mới đối với những người đã hết phải bảo vệ được ma mới, không cho quỷ làm ma cho họ. Tại bữa tiệc này, con cháu người bắt; 2. Bảo vệ được vía con cháu, những người quá cố phải là những người sắm sửa và thay tham gia làm ma cho người quá cố, tránh chết mặt người quá cố cảm ơn tất cả những người trùng; 3. Người quá cố phải cảm ơn được người đã tham gia đám ma. Vì thế khi hấp hối, người sống đã làm ma, tạo mọi điều kiện để họ đầu quá cố đều dặn con cháu nhớ làm bữa cỗ đó thai kiếp người mới. cho bằng được. Đó cũng là một trong những ý - Phương pháp tiếp cận này, thực ra là trên nguyện của họ trước khi từ giã cõi đời. Để hiệu cơ sở tín ngưỡng, giải thích các thực hành nghiệm, để người quá cố có thể biết được con trong các nghi thức, cũng như trong toàn bộ cháu đã làm theo ý nguyện của họ, cỗ trong tiệc tang lễ. Theo chúng tôi, không rõ tín ngưỡng này bắt buộc phải có (không thể thiếu) một hay thì không hiểu nổi các hành vi trong các nghi vài món nhất định. Đối với người Kinh ở Sơn thức của đám tang. Nghiên cứu tín ngưỡng là Nam Hạ cũ là bát chuối nấu, hoặc ở Xứ Đoài cũ điều tối quan trọng trong nghiên cứu tang ma. là bát củ chuối nấu, đối với người Mường là bát T.B canh xương nấu với thân cây chuối rừng thái (PGS.TS., Trường Đại học Văn hóa Hà Nội) nhỏ,... Các tộc người thiểu số khác là món tim, gan, ruột, thận,... vật tế làm cỗ. Chú thích 3. Một số kết luận ban đầu 1 Theo thầy tào Sùng A Quả, Phan Thanh, Bảo Nghiên cứu về tang ma được các nhà nhân Lạc, Cao Bằng học, dân tộc học, văn hóa học,... rất quan tâm vì 2 Nghiên cứu thêm: Hà Sủm (CB), Ẳm Ệt, Sở nó là một trong những thành tố rất quan trọng VH - TT Hòa Bình- UBND huyện Mai Châu, 2001 trong hệ thống văn hóa của các tộc người. Hơn (về nguồn gốc thày cúng, có thể hiểu được tại thế, nó là thành tố ít thay đổi nhất hoặc thay sao thầy cúng, mo, tào, them, pụt, mo một,... lại đổi rất chậm so với các thành tố khác. Và nó là có được phép thuật, có âm binh, có thể trừ được một trong những thực hành văn hóa hàm chứa ma quỷ, bảo vệ được vía người sống và hồn đầy ắp niềm tin dân gian hay niềm tin tôn giáo, người chết; Nguồn gốc con gà, con trâu, có thể của các tộc người. hiểu được tại sao phải dùng gà và trâu làm lễ vật - Việc nghiên cứu tang ma xưa nay chủ yếu trong tế lế,...). tiếp cận theo trình tự diễn tiến của các nghi Tài liệu tham khảo thức diễn ra trong tang lễ. Ít thấy các nghiên cứu tiếp cận theo: chức năng, mục đích, của 1. Đinh Văn Ân (2002), Mo đường lên trời, Nxb. các nghi thức, cũng như của cả đám tang. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. - Gần đây có một vài nghiên cứu đã đề cập 2. Phan Xuân Biên (Cb, 1991), Văn hóa Chăm, tới chức năng chuyển đổi của một số nghi lễ, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. Số 23 - Tháng 3 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 11
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 3. Trần Bình, Hoàng Mai Lan (2010), Tục làm tỉnh Cao Bằng, Luận văn Thạc sỹ Văn hóa học, Đại ma của người Táy Khao ở Mường Lay, Thông báo học Văn hóa Hà Nội. Văn hóa dân gian. 20. Nguyễn Thị Thanh Nga và các tác giả 4. Trần Văn Bổn (2002), Phong tục và nghi (2003), Người Mường ở Tân Lạc, Hòa Bình, Nxb. lễ vòng đời người Khơ Me Nam Bộ, Nxb. Đại học Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 21. Nguyễn Thị Ngân (2010), Tang ma của 5. Khổng Diễn (Cb, 2001), Dân tộc Si la ở Việt người Nùng Phàn Slinh ở Thái Nguyên, Luận án Nam, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. Tiến sĩ Dân tộc học, Đại học Khoa học Xã hội và 6. Khổng Diễn, Trẩn Bình (Cb, 2011), Dân tộc Nhân văn, Hà Nội. Sán Chay ở Việt Nam, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. 22. Vì Văn Nén (2006), Bì ta háy và Bì giềng hà 7. Ngô Văn Doanh (1995), Lễ hội bỏ mả Bắc Tây miền, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. Nguyên, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. 23. J. Wei Peng (1984), Hoa ngữ hiện đại, tập III, 8. Bùi Văn Đạo (Cb, 2003), Dân tộc Cơ Ho ở Việt Nxb. Hồng Kông. Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 24. Lý Hành Sơn (2005), Các tập tục chủ yếu 9. Lê Hải Đăng (2014), Nghi lễ gia đình của trong chu kỳ đời người của nhóm Dao Tiền ở Ba Bể, người Tày Mường ở Nghệ An, Nxb. Đại học Quốc Bắk Kạn, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. gia Hà Nội, Hà Nội. 25. Hà Sủm (Cb, 2001), Ẳm Ệt, Sở Văn hóa, Thể 10. Bế Viết Đẳng và các tác giả (1971), Người thao Hòa Bình, UBND huyện Mai Châu. Dao ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. 26. Viện Dân tộc học (1992), Các dân tộc Tày 11. Đỗ Minh Đức (2014), Tang ma của người - Nùng ở Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội. Dao Quần Chẹt ở xã Quân Chu, huyện Đại Từ, tỉnh 27. X A. Tocarev (1993), Các hình thức tôn giáo Thái Nguyên, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Đại sơ khai và sự phát triển của chúng, Nxb. Chính trị học Văn hóa Hà Nội. Quốc gia, Hà Nội. 12. Giàng Xeo Gà (2004), Tang ca (kruoz cê) của 28. La Công Ý (2010), Đến với người Tày và văn người Hmông Sa Pa, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. hóa Tày, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 13. Ngọc Hải (2003), Bản sắc văn hóa dân tộc Mảng, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. Ngày nhận bài: 21 - 9 - 2017 14. Vi Thanh Hoài (2008), Tang lễ của người Tày Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 3 - 2018 (Khảo sát tại xã Bình La, huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Ngày chấp nhận đăng: 23 - 3 - 2018 Sơn), Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Đại học Văn hóa Hà Nội. 15. Nguyễn Văn Huy (1985), Văn hóa và nếp sống Hà Nhì – Lô Lô, Nxb. Văn hóa, Hà Nội. 16. Hoàng Mai Lan (2009), Tang lễ của người Thái với vận động xây dựng đời sống văn hóa mới ở bản Mo, thị xã Mường Lay, tỉnh Điện Biên, Khóa luận cử nhân VHDTTS, Đại học Văn hóa Hà Nội. 17. Hoàng Xuân Lương (2010), Văn hóa Hmông ở Nghệ An, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội. 18. Sùng Thị Mai (2011), Tang ma của người Hmông Trắng ở xã Xà Phìn, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Đại học Văn hóa Hà Nội. 19. Nguyễn Thị Trà My (2013), Tang ma của người Hmông ở xã Phan Thanh, huyện Bảo Lạc, 12 Số 23 - Tháng 3 - 2018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học