Mô thức tiếp nhận thông tin báo chí của người dân Hà Nội và những nhân tố ảnh hưởng - Trần Bá Dung

54 X· héi häc sè 1 (101), 2008 M« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña ng­êi d©n Hµ Néi vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng TrÇn B¸ Dung Nh»m nhËn diÖn c¸c m« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng ®Õn m« thøc tiÕp nhËn cña c«ng chóng - ng­êi d©n trong c¸c hé gia ®×nh Hµ Néi, cuéc kh¶o s¸t nhu cÇu tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña c«ng chóng Hµ Néi ®èi víi c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ, thÓ hiÖn qua c¸c m« thøc tiÕp nhËn ®­îc tiÕn hµnh vµo th¸ng 8/2006 t¹i 3 ph­êng, x· cña thµnh phè Hµ Néi lµ ph­êng Hµng B«ng (quËn Hoµn KiÕm), ph­êng Nh©n ChÝnh (quËn Thanh Xu©n) vµ x· T©y Tùu (huyÖn Tõ Liªm). Tæng sè mÉu ®iÒu tra lµ 630 mÉu (tõ 16 tuæi trë lªn) t¹i 630 hé gia ®×nh. Trong ®ã néi thµnh 424 mÉu (tØ lÖ 2/3), ngo¹i thµnh 206 mÉu (tØ lÖ 1/3), t­¬ng øng víi tØ lÖ thùc c¬ cÊu d©n sè Hµ N éi ®Õn cuèi 2005: néi thµnh 2,0 triÖu ng­êi vµ ngo¹i thµnh 1,04 triÖu. Bµi viÕt b­íc ®Çu t×m hiÓu vµ ®¸nh gi¸ vÒ mét sè lo¹i h×nh m« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña ng­êi d©n c¸c ®iÓm kh¶o s¸t, t×m hiÓu c¸c yÕu tè t¸c ®éng, trªn c¬ së ®ã, ®Ò xuÊt c¸cgi¶i ph¸p gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng b¸o chÝ. 1. Kh¸i niÖm C«ng chóng b¸o chÝ ®­îc hiÓu lµ nh÷ng nhãm lín d©n c­, kh«ng ®ång nhÊt trong x· héi, ®­îc b¸o chÝ h­íng vµo ®Ó t¸c ®éng hoÆc chÞu ¶nh h­ëng, t¸c ®éng cña b¸o chÝ vµ cã t¸c ®éng trë l¹i, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña c¬ quan b¸o chÝ. “C«ng chóng b¸o chÝ” lµ mét bé phËn cña “c«ng chóng truyÒn th«ng”, ng­îc l¹i khi nãi “c«ng chóng truyÒn th«ng” lµ bao hµm c¶ “c«ng chóng b¸o chÝ”. C«ng chóng Hµ Néi lµ nh÷ng nhãm lín d©n c­ Hµ Néi, kh«ng ®ång nhÊt, ®­îc b¸o chÝ h­íng vµo t¸c ®éng hoÆc chÞu ¶nh h­ëng, t¸c ®éng cña b¸o chÝ vµ cã t¸c ®éng trë l¹i, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña b¸o chÝ. M« thøc tiÕp nhËn: Kh¸i niÖm m« thøc vµ m« thøc tiÕp nhËn ®· ®­îc sö dông kh¸ réng r·i trong nghiªn cøu truyÒn th«ng (Philip Breton vµ Serge Proulx - 1996; TrÇn H÷u Quang -1998; T¹ Ngäc TÊn - 2001,...). Mét c¸ch chung nhÊt, m« thøc tiÕp nhËn ®­îc hiÓu lµ nh÷ng m« h×nh, c¸ch thøc, møc ®é vµ môc ®Ých tiÕpnhËn th«ng tin b¸o chÝ, cña c«ng chóng. Ch¼ng h¹n, ng­êi d©n th­êng ®äc b¸o, nghe ®µi, xem truyÒn h×nh víi ai, ë ®©u, vµo lóc nµo, ë møc ®é nµo, hä th­êng thÝch nh÷ng néi dung nµo, môc ®Ých ®Ó lµm g×, v. v... Chóng t«i kh¸i qu¸t m« thøc tiÕp nhËn b»ng s¬®å ë H×nh 1. Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn TrÇn B¸ Dung 55 H×nh1: S¬ ®å kh¸i qu¸t m« thøc tiÕp nhËn M« thøc tiÕp nhËn Møc ®é tiÕp nhËn C¸ch thøc tiÕp nhËn Môc ®Ých tiÕp nhËn 2. M« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña c«ng chóng Hµ Néi Tõ kÕt qu¶ kh¶o s¸t møc ®é vµ c¸ch thøc tiÕp nhËn cña ng­êi d©n ®èi víi tõng lo¹i h×nh b¸o chÝ vµ ®èi víi tõng lo¹i ®Ò tµi ph¶n ¸nh (néi dung th«ng tin) trªn tõng lo¹i h×nh, bªn c¹nh sù t­¬ng ®ång cã sù kh¸c nhau theo nh÷ng quy luËt nhÊt ®Þnh, trong viÖc tiÕp nhËn th«ng tin cña c¸c nhãm d©n c­ trong mÉu ®iÒu tra. Tr­íc hÕt vÊn ®Ò cÇn tr¶ lêi lµ: cïng mét ®Ò tµi néi dung, c«ng chóng th­êng theo dâi trªn c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ nµo vµ møc ®é ra sao? V× vËy ë mçi lo¹i h×nh b¸o chÝ ®­îc ®­a ra 5 néi dung ®Ó kh¶o s¸t. Ch¼ng h¹n, cïng theo dâi ®Ò tµi thêi sù -chÝnh trÞ, nh­ng cã ng­êi chØ xem duy nhÊt trªn truyÒn h×nh mµ kh«ng theo dâi trªn c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ kh¸c; cã ng­êi kÕt hîp viÖc xem trªn truyÒn h×nh víi c¶ viÖc ®äc tin tøc thêi sù trªn b¸o in; cã ng­êi l¹i cßn ®äc thªm c¶ tin tøc thêi sù trªn b¸o m¹ng. NghÜa lµ cã nhiÒu kiÓu, nhiÒu c¸ch thøc theo dâi vµ kÕt hîp theo dâi trªn c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn. VÒ mÆt ph©n lo¹i, mçi kiÓu theo dâi nµy tiªu biÓu cho mét nhãm ng­êi (kÓ c¶ tr­êng hîp chØ cã mét ng­êi sö dông còng ®­îc m¸y tÝnh ph©n lo¹i thµnh mét kiÓu). KÕt qu¶ xö lý vµ ph©n tÝch sè liÖu thèng kª cho thÊy: - §èi víi ®Ò tµithêi sù - chÝnh trÞ cã tÊt c¶ 11 kiÓu theo dâi, víi tæng sè 355 ng­êi trªn tæng sè mÉu (56,5%). B¶ng 1. C¸c kiÓu theo dâi ®Ò tµi thêi sù - chÝnh trÞ trªn c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ Theo dâi thêi sù trªn c¸c ph­¬ng tiÖn Sè l­îng Tû lÖ (ng­êi) (%) 1. B¸o in vµ truyÒn h×nh 2. ChØ xem trªn truyÒn h×nh 3. B¸o in, truyÒn h×nh vµ m¹ng internet 4. B¸o in, truyÒn h×nh vµ ph¸t thanh 5. ChØ ®äc trªn b¸o in 6. Kh«ng xem trªn c¶ 4 lo¹i h×nh 105 16,7 92 14,5 55 8,8 42 6,8 19 3,1 117 18,6 -§Ò tµikinhtÕ-thÞ tr­êng cã10 kiÓutheo dâi víi tæng sè 144 ng­êi (22,8% tæng sè mÉu). - §Ò tµi khoa häc - gi¸o dôc - v¨n häc - nghÖ thuËt, cã 13 kiÓu theo dâi víi 147 ng­êi (23,5% tæng sè mÉu). Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 56 M« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña ng­êi d©n Hµ Néi vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng - §Ò tµi v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ, cã 12 kiÓu theo dâi víi 348 ng­êi (55,2% tæng sè mÉu). -§Ò tµiqu¶ng c¸o- rao vÆt, chØ cã7 kiÓutheo dâi víi 44 ng­êi (6,9% tæng sè mÉu). TiÕp theo, dïng ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch t­¬ng tù ®Ó t×m ra c©u tr¶ lêi:trªn cïng mét ph­¬ng tiÖn b¸o chÝ, c«ng chóng th­êng theo dâic¸c nhãm ®Ò tµi néi dung nµo vµ møc ®é ra sao? Sau ®ã, tæng hîp c¸c nhãm néi dung th­êng ®­îc theo dâi tõ mçi lo¹i ph­¬ng tiÖn b¸o chÝ, t×m ra c¸c nhãm néi dung chung nhÊt cho c¶ 4 lo¹i th­êng ®­îc theo dâi nhiÒu nhÊt.KÕt qu¶ xö lý vµ ph©n tÝch sè liÖu thèng kª cho thÊy: - §èi víi b¸o in, cã tÊt c¶20 kiÓu theo dâi c¸c nhãm ®Ò tµi (trªn c¬ së 5 nhãm ®Ò tµi kh¶o s¸t). - §èi víi truyÒn h×nh, cã 21 kiÓu theo dâi. §©y lµ lo¹i ph­¬ng tiÖn b¸o chÝ ®­îc nhiÒu ng­êi d©n theo dâi nhÊt. - §èi víi ph¸t thanh, cã 11 kiÓu theo dâi. §©y lµ lo¹i ph­¬ng tiÖn b¸o chÝ cã møc ®é ®­îc theo dâi thÊp nhÊt. Ngay c¶ sè l­îng ng­êi nghe trong c¸c kiÓu kÕt hîp c¸c ®Ò tµi khi nghe ®µi còng rÊt thÊp (t­¬ng tù t×nh tr¹ng nµy ë lo¹i h×nh b¸o m¹ng ®iÖn tö). - §èi víi b¸o m¹ng internet, cã 16 kiÓu theo dâi. Tuy nhiªn, còng gièng nh­ truyÒn h×nh, c«ng chóng cña b¸o m¹ng ph©n t¸n nhiÒu nhãm chän ®äc c¸c ®Ò tµi theo nhiÒu kiÓu kÕt hîp kh¸c nhau. Tæng hîp kÕt qu¶ ph©n lo¹i c¸c c¸ch thøc tiªu biÓu vÒtheo dâi c¸c nhãm ®Ò tµi trªn mçi lo¹i h×nh b¸o chÝ vµ c¸c c¸ch thøc tiªu biÓu vÒtheo dâi mét ®Ò tµi trªn c¸c lo¹i h×nh trªn ®©y, chóng t«i chän ra ®­îc8 nhãm ®Ò tµi th­êng ®­îc theo dâi,Ýt nhÊt trªn mét trong 4 lo¹i h×nh b¸o chÝ, t­¬ng øng víi nã lµ8 c¸ch thøc theo dâi kh¸c nhau. KÕt hîp kÕt qu¶ nµy víi th«ng tin thu ®­îc tõ c©u hái vÒ môc ®Ých ®äc b¸o, nghe ®µi, xem truyÒn h×nh, truy cËp internet...,dùa vµo kh¸i niÖm m« thøc tiÕp nhËn ®· nªu, sÏ cã ®­îc6 nhãm m« thøc tiÕp nhËn cña c«ng chóng Hµ Néi (H×nh 2: H. 2: Tæng hîp 6 nhãm m« thøc tiÕp nhËn cña c«ng chóng Hµ Néi 6 nhãm m« thøc Nhãm 1: Nhãm 2: VH- XH- Thêi sù ThÓ thao-(TS) Gi¶i trÝ Nhãm 3: TS & VH-XH-ThÓ thao Gi¶i trÝ Nhãm 4: TS, KT-TTr, KH-GD-VH-NT, VH-XH-TT-GT Nhãm 5: Thêi sù & Kinh tÕ-ThÞ tr­êng Nhãm 6: Kh«ng theo dâi mét trong c¸c néi dung trªn c¶ 4 lo¹i b¸o Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn TrÇn B¸ Dung 57 2.1. Nhãm m« thøc 1: Nhãm tiÕp nhËn b¸o chÝ chØ nh»m môc ®Ých theo dâi tin tøc thêi sù - chÝnh trÞ lµ chÝnh. Nhãm 1 Thêi sù - ChÝnh trÞ Møc ®é (1): TØ lÖ cao nhÊt ë c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ C¸ch thøc: Tõ TruyÒn h×nh vµ B¸o in lµ chñ yÕu Môc ®Ých: Theo dâi tin tøc thêi sù lµ chÝnh Nhãm nµy lu«n lu«n cã sè ng­êi cao nhÊt trong tõng lo¹i h×nh b¸o chÝ vµ trong tæng sè mÉu ®iÒu tra. Møc ®é (sè l­îng ng­êi) tiÕp nhËn tin tøc thêi sù cña nhãm nµy cao nhÊt lµ tõ b¸o in vµ truyÒn h×nh (105 ng­êi, chiÕm 16,7% tæng sè mÉu ®iÒu tra), thø hai lµ tõ truyÒn h×nh (92 ng­êi, chiÕm 14,5%), thø ba lµ tõ b¸o in, truyÒn h×nh vµ b¸o m¹ng (55 ng­êi, chiÕm 8,8%), thø t­ lµ tõ b¸o in, truyÒn h×nh vµ ph¸t thanh (42 ng­êi, chiÕm 6,8%). Cßn l¹i ®Òu tØ lÖ thÊp. §©y lµ ®Æc thï riªng cña c«ng chóng Hµ Néi: quan t©m theo dâi tin tøc thêi sù chÝnh trÞ víi tØ lÖ cao. 2.2. Nhãm m« thøc 2: Nhãm tiÕp nhËn b¸o chÝ chØ nh»m môc ®Ých theo dâi tin tøc v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ. Nhãm nµy xÕp thø hai sau nhãm thêi sù. Møc ®é tiÕp nhËn tõ truyÒn h×nh cao nhÊt (125 ng­êi, chiÕm 19,8% tæng sè mÉu), tõ b¸o in vµ truyÒn h×nh (73 ng­êi, chiÕm 11,5%), tõ b¸o in, truyÒn h×nh vµ b¸o m¹ng (36 ng­êi, chiÕm 5,7%), chØ ®äc b¸o in (23 ng­êi, 3,5%), chØ nghe ®µi ph¸t thanh (17 ng­êi, 2,6%), chØ ®äc b¸o m¹ng (17 ng­êi, 2,6%), cßn l¹i c¸c c¸ch thøc kh¸c ®Òu cã tØ lÖ thÊp. Nhãm nµy cã thÓ so s¸nh víi nhãm 4 trong nghiªn cøu cña TrÇn H÷u Quang vÒ c«ng chóng Thµnh phè Hå ChÝ Minh: nhãm gi¶i trÝ vµ v¨n nghÖ, hÇu nh­ chØ xem trªn truyÒn h×nh, mét phÇn nhá cã kÕt hîp ®äc b¸o in vµ nghe ®µiT[rÇn H÷u Quang, 1998:136]. 2.3. Nhãm m« thøc 3: Nhãm tiÕp nhËn b¸o chÝ nh»m môc ®Ých theo dâi tin tøc thêi sù vµ theo dâi tin tøc v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ. Nhãm nµy gåm cã mét nhãm lín vµ mét nhãm nhá. Nhãm lín chØ theo dâi thêi sù vµ v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ. Kh¶o s¸t trªn truyÒn h×nh, nhãm nµy ®øng thø hai, víi 99 ng­êi (15,7% tæng sè mÉu). Trªn b¸o in, nhãm nµy cã 23 ng­êi (®øng thø ba trong c¸c nhãm ®Ò tµi ®­îc theo dâi nhiÒu ë lo¹i ph­¬ng tiÖn nµy). Trªn ®µi ph¸t thanh, nhãm nµy ®øng thø ba, víi 15 ng­êi vµ trªn b¸o m¹ng, nhãm nµy ®øng thø t­ víi 11 ng­êi. Nh­ vËy, tiªu biÓu cho nhãm nµy lµ nhãm theo dâi thêi sù kÕt hîp theo dâi tin tøc v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ trªn truyÒn h×nh. Nhãm nhá tiÕp nhËn b¸o chÝ ngoµi môc ®Ých theo dâi tin tøc thêi sù vµ v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ, cßn thªm môc ®Ých khoa häc - gi¸o dôc - v¨n häc nghÖ thuËt. Nh­ng c¬ b¶n vÉn lµ hai môc ®Ých trªn. Cã 17 ng­êi theo dâi b¸o in thuéc nhãm nµy. Cßn trªn Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 58 M« thøc tiÕp nhËn th«ng tin b¸o chÝ cña ng­êi d©n Hµ Néi vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h­ëng truyÒn h×nh cã 23 ng­êi. Trªn ph¸t thanh cã 13 ng­êi vµ trªn b¸o m¹ng cã 11 ng­êi. Nhãm nhá nµy Ýt ng­êi nhÊt vµ còng lµ mét kiÓu theo dâi mang tÝnh kÕt hîp thiªn vÒ thu nhËn th«ng tin thêi sù vµ th«ng tin mang tÝnh x· héi. Sù trïng hîp vµ sù kÕt hîp hai nhãm lín vµ nhá nµy lµm thµnh mét nhãm c« ng chóng mang tÝnh ®Æc tr­ng rÊt râ lµ thiªn vÒ theo dâi th«ng tin thêi sù vµ v¨n hãa - x· héi - gi¶i trÝ, chñ yÕu vÉn th«ng qua xem truyÒn h×nh vµ ®äc b¸o in. 2.4. Nhãm m« thøc 4: Nhãm tiÕp nhËn b¸o chÝ nh»m môc ®Ých theo dâi tin tøc thêi sù, kinh tÕ - thÞ tr­êng, khoa häc - gi¸o dôc - v¨n häc nghÖ thuËt, v¨n hãa - thÓ thao - gi¶i trÝ. Trªn b¸o in, nhãm nµy cã 33 ng­êi (5,1% tæng sè mÉu). Trªn truyÒn h×nh, nhãm nµy cã 25 ng­êi. Trªn b¸o m¹ng, nhãm nµy cã 11 ng­êi. Nh­ vËy, nh÷ng ng­êi ®äc muèn cã nhiÒu th«ng tin vÒ nhiÒu lÜnh vùc víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau, th­êng t×m ®Õn b¸o in lµ chñ yÕu. Cã thÓ do tÝnh l­u gi÷ tµi liÖu, tiÖn lîi khi sö dông, nªn b¸o in th­êng ®­îc ®éc gi¶ l­u gi÷, cã thÓ mang theo ng­êi, ®äc lóc nµo thuËn tiÖn. Riªng ®µi ph¸t thanh, kh«ng cã nhãm c«ng chóng theo dâi víi nhiÒu môc ®Ých nµy. 2.5. Nhãm m« thøc 5: Nhãm tiÕp nhËn b¸o chÝ nh»m môc ®Ých theo dâi tin tøc thêi sù - chÝnh trÞ vµ tin tøc kinh tÕ - thÞ tr­êng. Trªn b¸o in, nhãm nµy cã 33 ng­êi (5,1% tæng sè mÉu). Trªn truyÒn h×nh, nhãm nµy cã 19 ng­êi. Trªn ph¸t thanh cã 9 ng­êi vµ trªn b¸o m¹ng cã 9 ng­êi. Sè ng­êi trong nhãm nµy kh«ng lín, nh­ng lµ mét nhãm t­¬ng ®èi ®Æc biÖt, v× th«ng tin kinh tÕ - thÞ tr­êng trªn b¸o chÝ th­êng Ýt ng­êi quan t©m, kÐn “®éc gi¶” h¬n nh÷ng nhãm néi dung kh¸c. 2.6. Nhãm m« thøc 6: Nhãm nh÷ng ng­êi kh«ng theo dâi mét trong c¸c ®Ò tµi, trªn c¶ 4 lo¹i h×nh b¸o chÝ. Kh¶o s¸t c¸ch thøc theo dâi c¸c nhãm ®Ò tµi trªn tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh b¸o chÝ, chóng t«i thÊy ë mçi lo¹i ®Ò tµi ®Òu cã mét nhãm t­¬ng ®èilín (thÊp nhÊt lµ 18,7% tæng sè mÉu ®èi víi ®Ò tµi thêi sù, cao nhÊt lµ 45,2% tæng sè mÉu ®èi víi ®Ò tµi qu¶ng c¸o -rao vÆt) kh«ng theo dâi trªn bÊt cø ph­¬ng tiÖn nµo.Trong sè nh÷ng ng­êi tr¶ lêi c©u hái “th­êng thu nhËn th«ng tin thêi sù tõ c¸c ph­¬ng tiÖn b¸o chÝ ë møc ®é nµo”, cã 118 ng­êi (18,7% tæng sè mÉu) tr¶ lêi kh«ng theo dâi trªn bÊt cø ph­¬ng tiÖn nµo (nhãm nh÷ng ng­êi kh«ng quan t©m thêi sù). T­¬ng tù, ®Ò tµi kinh tÕ - thÞ tr­êng cã 231 ng­êi, ®Ò tµi khoa häc - gi¸o dôc - v¨n häc - nghÖ thuËt cã 221 ng­êi, ®Ò tµi v¨n hãa - x· héi - thÓ thao - gi¶i trÝ cã 117 ng­êi vµ ®Ò tµi qu¶ng c¸o - rao vÆt cã tíi 284 ng­êi (45,2% tæng sè mÉu). §©y lµ nh÷ng chØ b¸o cã ý nghÜa quan träng vÒ hiÖu qu¶ t¸c ®éng x· héi, th­íc ®o c¸ch øng xö cña c«ng chóng ®èi víi ng­êi lµm b¸o, ë gãc ®é chuyªn s©u. Sù nhËn d¹ng vÒ hä, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ ®óng nguyªn nh©n c¸ch øng xö “ng­îc chiÒu” cña hä - mét bé phËn kh«ng nhá trong c«ng chóng b¸o chÝ nãi chung, lµ viÖc lµm cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa thiÕt thùc. Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn