Mô hình Thụy Điển trong một thế giới đã thay đổi, góp phần nghiên cứu về mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội - Phạm Văn Hanh

Th«ng tin x· héi häc X· héi häc sè 2 (58), 1997 107 M« h×nh Thôy §iÓn trong mét thÕ giíi ®∙ thay ®æi - gãp phÇn nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ c«ng b»ng x· héi Ph¹m V¨n Hanh Ngay tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû nµy, m« h×nh nhµ n−íc phóc lîi Thôy §iÓn ®· ®−îc nhiÒu ng−êi trªn thÕ giíi biÕt ®Õn víi nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña nã vÒ mÆt kinh tÕ - x· héi. Trong t×nh h×nh ®Çy biÕn ®éng cña thÕ giíi ngµy nay, M« h×nh nµy béc lé nh÷ng mÆt yÕu vµ ®ang ph¶i ®èi phã víi nhiÒu khã kh¨n vµ thö th¸ch míi n¶y sinh. Tuy nhiªn, m« h×nh Thôy §iÓn vÉn lµ mét ®èi t−îng c¸c nhµ kinh tÕ vµ x· héi häc ë nhiÒu n−íc nghiªn cøu víi mèi quan t©m ®Æc biÖt, nhÊt lµ nh÷ng n−íc ®ang chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë SNG, §«ng ¢ u vµ mét sè n−íc ®ang ph¸t triÓn. Trong ph¹m vi bµi viÕt nµy, chóng t«i xin giíi thiÖu ®«i nÐt vÒ M« h×nh Thôy §iÓn, qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ triÓn väng cña nã trong mét ch©u ¢ u ®ang ®i tíi nhÊt thÓ hãa ®Ó lµm t− liÖu tham kh¶o cho viÖc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ c«ng b»ng x· héi. M« h×nh Thôy §iÓn, mét chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x∙ héi cña nh÷ng ng−êi X∙ héi D©n chñ Thôy §iÓn. Víi diÖn tÝch gÇn 450.000 km2 vµ sè d©n kho¶ng 9 triÖu ng−êi, Thôy §iÓn chØ lµ mét n−íc nhá trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, ngµy nay Thôy §iÓn ®−îc xÕp vµo hµng nh÷ng n−íc c«ng nghiÖp giµu cã víi tr×nh ®é khoa häc kü thuËt tiªn tiÕn vµ hiÖn ®¹i, nh©n d©n cã møc sèng cao thuéc nh÷ng n−íc hµng ®Çu thÕ giíi, x· héi Thôy §iÓn æn ®Þnh. Thôy §iÓn l¹i ®−îc sù c¶m t×nh, mÕn mé cña c¸c lùc l−îng tiÕn bé, c¸c n−íc thÕ giíi thø ba bëi chÝnh s¸ch yªu chuéng hßa b×nh, bªnh vùc chñ quyÒn vµ ®éc lËp cña c¸c d©n téc, bëi sù gióp ®ì hµo hiÖp, ®Çy tinh thÇn nh©n ®¹o mµ Thôy §iÓn dµnh cho c¸c n−íc, c¸c phong trµo gi¶i phãng d©n téc vµ c¸c n−íc nghÌo thuéc thÕ giíi thø ba tõ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû 60. §¶ng X∙ héi D©n chñ Thôy §iÓn, ng−êi kiÕn tróc vµ x©y dùng m« h×nh nhµ n−íc phóc lîi Thôy §iÓn. §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn ra ®êi vµo cuèi thÕ kû 19, tøc lµ vµo thêi kú ®Çu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa ë n−íc nµy. Cïng víi sù lín m¹nh cña ®éi ngò c«ng nh©n c«ng nghiÖp, §¶ng ®· nhanh chãng ph¸t triÓn vµ trë thµnh §¶ng chÝnh trÞ lín nhÊt ®Êt n−íc vµ sím chi phèi phong trµo c«ng nh©n Thôy §iÓn. Trong lÞch sö h¬n mét tr¨m n¨m cña m×nh, §¶ng ë vÞ trÝ cÇm quyÒn ®Õn 56 n¨m, liªn tôc tõ n¨m 1932 ®Õn n¨m 1976, tõ 1982 ®Õn n¨m 1991 vµ tõ n¨m 1994 ®Õn nay. Ho¹t ®éng cña §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn g¾n liÒn víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña M« h×nh Thôy §iÓn vµ §¶ng lµ ng−êi chñ tr−¬ng vµ thùc hiÖn nã mét thêi kh¸ thµnh c«ng ë ®Êt n−íc Thôy §iÓn trung lËp cã lÞch sö ph¸t triÓn gÇn 200 n¨m trong hßa b×nh. §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn tù xem m×nh lµ mét §¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ chñ tr−¬ng phÊn ®Êu x©y dùng mét x· héi tèt ®Ñp h¬n ®Ó thay thÕ chÕ ®é t− b¶n ®−¬ng ®¹i, mét chÕ ®é mµ theo nhËn thøc cña hä vÉn dùa trªn sù ¸p bøc giai cÊp bµ bãc lét tµn b¹o. Nh÷ng ng−êi X· héi D©n chñ Thôy §iÓn chñ tr−¬ng thùc hiÖn môc tiªu "chñ nghÜa X· héi D©n chñ" vµ nhµ n−íc phóc lîi toµn d©n th«ng qua viÖc ph©n phèi l¹i s¶n phÈm lao ®éng nh»m môc ®Ých c«ng b»ng x· héi. §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn còng cho r»ng trªn thùc tÕ ch−a cã c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ nµo ®· vµ ®ang tån t¹i cã tÝnh hiÖu qu¶ cao h¬n c¬ chÕ qu¶n lý cña chñ nghÜa t− b¶n mµ ng−êi ta cÇn ph¶i tËn dông. VÊn ®Ò lµ lµm thÕ nµo ®Ó nÒn kinh tÕ ®i vµo nÒ nÕp, lµm c¬ së ®Ó thùc hiÖn viÖc ph©n phèi l¹i trong x· héi. §çi víi nh÷ng ng−êi X· héi D©n chñ Thôy §iÓn th× tÝnh hiÖu qu¶ vµ viÖc ph©n phèi l¹i s¶n phÈm lao ®éng nh»m môc ®Ých c«ng b»ng x· héi lµ vÊn ®Ò thùc tiÔn quan träng bËc nhÊt. Ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû nµy khi trë thµnh mét §¶ng cÇm quyÒn, §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn ®· t×m c¸c gi¶i ph¸p kinh tÕ phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cña Thôy §iÓn, chñ yÕu dùa trªn häc thuyÕt Keynes, mét häc thuyÕt cho r»ng nguyªn nh©n cña c¸c cuéc khñng ho¶ng lµ do thiÕu hôt tæng cÇu, do ®ã ph¶i cã sù kÝch thÝch gia t¨ng tæng cÇu qua c¸c chÝnh s¸ch tµi chÝnh, tiÒn tÖ, thuÕ khãa, víi sù can thiÖp m¹nh cña Nhµ n−íc vµo ®êi sèng kinh tÕ ®Ó kÝch thÝch s¶n xuÊt, gi¶m thÊt nghiÖp. §iÓm næi bËt cña M« h×nh Thôy §iÓn lµ sù ®iÒu tiÕt VÜ m« mét c¸ch tÝch cùc vµ n¨ng ®éng tõ phÝa Nhµ n−íc vµo ®êi sèng kinh tÕ vµ x· héi nh»m môc ®Ých t¹o ra mét x· héi thÞnh v−îng vµ mét Nhµ n−íc phóc lîi toµn d©n. Sù ®iÒu tiÕt ®ã ®−îc thÓ hiÖn: - LÊy c«ng b»ng x· héi lµm ®éng lùc, môc tiªu h−íng tíi cho mäi chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi, x©y dùng mét hÖ thèng phóc lîi chung vµ mét hÖ thèng b¶o hiÓm x· héi quy m« lín. - T¹o ra mét c¬ chÕ ®µm ph¸n tËp trung cao ®é vÒ lao ®éng - tiÒn l−¬ng gi÷a c«ng ®oµn vµ phÝa chñ, dùa trªn sù tháa hiÖp gi÷a t− b¶n vµ lao ®éng, sù "cïng tån t¹i hßa b×nh" gi÷a lÜnh vùc kinh tÕ t− nh©n chi phèi nÒn kinh tÕ víi phong trµo c«ng ®oµn hïng m¹nh cã tÝnh tæ chøc rÊt cao. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 108 M« h×nh Thôy §iÓn trong mét thÕ giíi ®· thay ®æi ... - Cã mét chiÕn l−îc lao ®éng −u tiªn chèng thÊt nghiÖp, t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó t¸i t¹o nh÷ng c«ng nh©n cã tr×nh ®é tay nghÒ cao, khuyÕn khÝch lµm viÖc, chèng sù l−êi biÕng. - LÊy hÖ thèng thuÕ, hÖ thèng b¶o hiÓm lµm ph−¬ng tiÖn ph©n phèi l¹i s¶n phÈm x· héi, thu bít kho¶ng c¸ch vÒ thu nhËp gi÷a c¸c tÇng líp d©n c−. - Thùc hiÖn c¸c c¶i c¸ch d©n chñ, x©y dùng mét Nhµ n−íc ph¸p quyÒn trong ®ã mäi c«ng d©n tõ Nhµ vua ®Õn d©n th−êng ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt. - Thi hµnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i trung lËp tÝch cùc nh»m t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn quèc tÕ thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc vèn phô thuéc rÊt lín vµo c¸c quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i. Tãm l¹i, Nhµ n−íc thùc hiÖn vai trß ng−êi ®iÒu hßa lîi Ých gi÷a ba ®èi t−îng: chñ, ng−êi lµm c«ng ¨n l−¬ng vµ toµn x· héi, t¹o nªn mét x· héi «n hßa, kh«ng cã sù ph©n cùc qu¸ t¶ hoÆc qu¸ h÷u. M« h×nh Thôy §iÓn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm võa nãi trªn, ®−îc x©y dùng trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ cña n−íc nµy lµ: - Cã mét nÒn kinh tÕ m¹nh, ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é cao. - Cã mét ®éi ngò c«ng nh©n ®«ng ®¶o, giái vÒ chyªn m«n, cã ý thøc cao vÒ chÝnh trÞ vµ cã tr×nh ®é tæ chøc cao. - D©n téc Thôy §iÓn cã ý thøc cao vÒ chñ nghÜa nh©n ®¹o, vÒ hßa b×nh, c«ng lý vµ tÝnh ®oµn kÕt céng ®ång. Cã thÓ nãi, ®Þnh h−íng c«ng b»ng x· héi vµ møc sèng cao, kh¸ ®ång ®Òu cña nh©n d©n lµ ®iÓm ph©n biÖt M« h×nh Thôy §iÓn víi c¸c m« h×nh kh¸c. Ch¼ng h¹n, víi M« h×nh NhËt ®iÓm then chèt lµ sù thÞnh v−îng chung cña ®Êt n−íc trªn sù chÊp nhËn møc sèng thÊp h¬n kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña mçi c¸ nh©n, nhê tinh thÇn d©n téc cña ng−êi NhËt. Cßn víi M« h×nh Mü, søc m¹nh kinh tÕ cña ®Êt n−íc dùa trªn sù lµm giµu cña mét bé phËn d©n chóng, sù thµnh ®¹t cña mét sè c¸ nh©n. Do ®ã, kh¸c víi ë Thôy §iÓn, x· héi Mü ph©n cùc rÊt m¹nh. M« h×nh Thôy §iÓn ®−îc nhµ Kinh tÕ häc cã tªn tuæi ë n−íc nµy, «ng Jalakas h×nh t−îng hãa mét c¸ch th« thiÓn khi «ng vÝ m« h×nh gièng nh− con bß s÷a ®−îc giao l¹i cho ng−êi n«ng d©n. Anh chµng n«ng d©n lÊy lµm thÝch thó vµ hÕt lßng ch¨m sãc con bß s÷a v× ý thøc r»ng ®ã lµ con bß cña anh ta. Nhµ n−íc kh«ng cÇn ph¶i tr«ng nom con bß mµ vÉn cã nhiÒu s÷a bß (b¸o Tin hµng ngµy, Thôy §iÓn, 26/01/1988). H×nh t−îng trªn nãi lªn hai ®iÒu: a)NÒn kinh tÕ Thôy §iÓn do t− nh©n së h÷u lµ chÝnh (trªn 90%), Nhµ n−íc chØ së h÷u d−íi 10%. b) Sù ®iÒu tiÕt vÜ m« tõ phÝa Nhµ n−íc cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh. Sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña Nhµ n−íc C¸ch ®©y h¬n mét tr¨m n¨m, Thôy §iÓn cßn lµ mét n−íc nghÌo, chËm ph¸t triÓn víi 80% d©n c− sèng b»ng n«ng nghiÖp. Sù nghÌo ®ãi khiÕn cho h¬n mét triÖu ng−êi, kho¶ng mét phÇn tu d©n sè Thôy §iÓn lóc ®ã ph¶i rêi bá quª h−¬ng di c− sang Mü vµ Canada ®Ó kiÕm sèng. Qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa diÔn ra muén h¬n rÊt nhiÒu so víi T©y ¢ u vµ Mü vµ míi b¾t ®Çu tõ n¨m 1870. Thôy §iÓn b¾t ®Çu ®i lªn b»ng hai thÕ m¹nh chÝnh vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ rõng vµ quÆng s¾t, ®ång thêi sím më cöa ®Ó tranh thñ ®Çu t− n−íc ngoµi vµ tiÒn ®Ò cña nh÷ng ng−êi di c− göi vÒ cho th©n nh©n ®Ó phôc vô sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa. Cho ®Õn nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû nµy, Thôy §iÓn trë thµnh n−íc c«ng nghiÖp tiªn tiÕn ngang hµng víi c¸c n−íc c«ng nghiÖp kh¸c ë ch©u ©u. Nh−ng ph¶i ®Õn sau §¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø II, nã míi trë thµnh mét Nhµ n−íc thÞnh v−îng. Sù ®iÒu tiÕt cña Nhµ n−íc trong vÊn ®Ò lao ®éng, tiÒn l−¬ng Cïng víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vµ qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, ®éi ngò c«ng nh©n c«ng nghiÖp Thôy §iÓn lín m¹nh vÒ sè l−îng vµ sím cã ý thøc tæ chøc nghiÖp ®oµn. Tæng c«ng ®oµn LO trë thµnh mét tæ chøc cã ¶nh h−ëng s©u réng trong toµn quèc, thu hót tíi 90% c«ng nh©n cæ xanh vµ lµ ®èi träng cña SAF, Tæ chøc c«ng ®oµn giíi chñ. HÇu nh− ngay tõ nh÷ng n¨m 30, §¶ng X· héi D©n chñ ®· n¾m ®−îc vai trß l·nh ®¹o vµ chi phèi LO. Chñ tÞch LO th−êng lµ mét ñy viªn Bé ChÝnh trÞ cña §¶ng. Sù ®iÒu tiÕt vÜ m« cña Nhµ n−íc, trong ®ã X· héi D©n chñ lµ §¶ng cÇm quyÒn, ®−îc thùc hiÖn tr−íc hÕt ë kh©u then chèt: ®iÒu hßa lîi Ých gi÷a c«ng nh©n vµ giíi chñ trong vÊn ®Ò lao ®éng, tiÒn l−¬ng tõ cuèi nh÷ng n¨m 30, ®¸nh dÊu b»ng tháa thuËn "lÞch sö" ®Çu tiªn vµo n¨m 1938 gi÷a LO vµ SAF. Nã ®Ò ra quy tr×nh gi¶i quyÕt tranh chÊp vÒ lao ®éng, tiÒn l−¬ng gi÷a chñ vµ thî víi ph−ong ch©m: ®¸p øng lîi Ých cña c¸c bªn, t¨ng viÖc lµm, chèng l¹m ph¸t, b¶o ®¶m søc c¹nh tranh cña kinh tÕ Thôy §iÓn, kÞp thêi thay ®æi kinh tÕ vÒ mÆt c¬ cÊu, gi÷a tèc ®é t¨ng tr−ëng æn ®Þnh. PhÝa c«ng ®oµn ®Ò cao chÝnh s¸ch ®oµn kÕt trong néi bé vÒ vÊn ®Ò tiÒn l−¬ng. L−¬ng ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng viÖc, kh«ng phô thuéc vµo lîi nhuËn cña c«ng ty mµ cÇn tÝnh ®Õn t×nh h×nh chung cña nÒn kinh tÕ. C¬ chÕ ®µm ph¸m LO-SAF ®−îc c¶ phÝa chñ vµ phÝa thî chÊp nhËn. Nã quyÕt ®Þnh khung l−¬ng tèi ®a cho lÜnh vùc c«ng nghiÖp t− nh©n, ®−îc coi lµ mèc ®Ó x¸c ®Þnh møc l−¬ng cho c¶ nh÷ng ®èi t−îng kh¸c kh«ng ph¶i lµ thµnh viªn cña LO. Hai bÒn ®Òu cã tÝnh ®¹i diÖn cao trong ®µm ph¸n trong khu«n khæ mét thÞ tr−êng lao ®éng thèng nhÊt. C¸c bªn ®Òu cã ý thøc tr¸ch nhiÖm ®èi víi nÒn kinh tÕ, ý thøc cao vÒ sù cÇn thiÕt ®iÒu tiÕt VÜ m«. V× thÕ trong mét thêi gian kh¸ dµi, Thôy §iÓn tr¸nh ®−îc sù lùa chän cña chñ nghÜa t− b¶n: hoÆc ph¶i chÊp nhËn Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Ph¹m V¨n Hanh 109 thÊt nghiÖp cao, hoÆc l¹m ph¸t cao. ThÊt nghiÖp ë Thôy §iÓn thÊp ®ång thêi l¹m ph¸t ë møc võa ph¶i. ë T©y ¢ u thÊt nghiÖp rÊt cao, nh−ng l¹m ph¸t th−êng thÊp h¬n Thôy §iÓn. Trogn hai thËp kû 50 vµ 60, c¬ chÕ ®µm ph¸n LO-SAF ®Æc biÖt cã hiÖu qu¶ t¹o nªn sù æn ®Þnh trªn thÞ tr−êng lao ®éng; b·i c«ng rÊt Ýt x¶y ra. ChiÕn l−îc lao ®éng h−íng träng t©m vµo viÖc t¹o c«ng ¨n viÖc lµm th«ng qua chÝnh s¸ch ph¸t triÓn c¸c ®Þa ph−¬ng, trî cÊp cho mét sè lÜnh vùc kinh tÕ, ®µo t¹o ngµnh nghÒ míi cho nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp trªn c¬ së nghiªn cø nhu cÇu cña thÞ tr−êng lao ®éng. ViÖc trî cÊp thÊt nghiÖp ®−îc thùc hiÖn ë møc b¶o ®¶m sèng tèi thiÓu, nh−ng quan träng h¬n lµ viÖv ®µo t¹o ngµnh nghÒ míi cho hä ®Ó t¸i t¹o viÖc lµm. Côc lao ®éng Thôy §iÓn (AMS) thùc hiÖn hai chøc n¨ng: trî cÊp thÊt nghiÖp vµ ®µo t¹o l¹i ng−êi thÊt nghiÖp, AMS sÏ c¾t kho¶n trî cÊp thÊt nghiÖp nÕu nã ®· t×m gióp ®−îc viÖc lµm thÝch hîp nh−ng ®−¬ng sù kh«ng chÞu ®i lµm. §©y lµ biÖn ph¸p ®Ò phßng sù l−êi biÕng vµ ¨n b¸m. Nhµ n−íc ph©n phèi l¹i s¶n phÈm x∙ héi ThuÕ: thuÕ ®−îc dïng lµm ph−¬ng tiÖn ph©n phèi l¹i s¶n phÈm x· héi. ThuÕ ë Thôy §iÓn b»ng 56,8% tæng s¶n phÈm x· héi, møc cao gÇn nh− nhÊt thÕ giíi (Ph¸p 43,9%, NhËt 31,3%, Mü 29,8%). HÖ thèng thuÕ ë Thôy §iÓn rÊt phøc t¹p, nhiÒu lo¹i nh−ng quan träng nhÊt lµ thuÕ thu nhËp. Mäi ng−êi d©n ®Òu cã nghÜa vô nép thuÕ vµ ®−îc h−ëng phóc lîi chung ®−îc x©y dùng b»ng tiÒn thuÕ. ThuÕ thu nhËp ®−îc tÝnh theo lòy tiÕn: cµng thu nhËp cao tØ lÖ nép thuÕ cµng lín. Trung b×nh ng−êi ta ph¶i dïng h¬n mét nöa thu nhËp ®Ó ®ãng thuÕ. ThuÕ ®¸nh vµo ng−êi lµm thªm ngoµi giê lªn tíi 80% thu nhËp. C¸c chñ xÝ nghiÖp cßn ph¶i ®ãng gãp tiÒn trî cÊp èm ®au, tiÒn h−u trÝ, thuÕ xÝ nghiÖp. HÖ thèng phóc lîi vµ b¶o hiÓm HÖ thèng phóc lîi vµ hÖ thèng b¶o hiÓm réng lín ®−îc x©y dùng b»ng tiÒn thuÕ, c¸c lo¹i chi phÝ, thu nhËp cña c¸c xÝ nghiÖp nhµ n−íc. Riªng c¸c chñ xÝ nghiÖp ®ãng gãp trªn 40% quü phóc lîi x· héi. Chi phÝ x· héi trung b×nh chiÕm 43% quü l−¬ng cña c¸c xÝ nghiÖp. HÖ thèng phóc lîi vµ b¶o hiÓm g¾n liÒn víi khu vùc c«ng céng vµ dÞch vô. Nhµ n−íc phóc lîi Nhµ n−íc phóc lîi Thôy §iÓn trë thµnh hiÖn thùc lµ mét thµnh c«ng b−íc ®Çu cña chiÕn l−îc kinh tÕ x· héi cña §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn. Do biÕt ph¸t huy thÕ m¹nh vÒ tiÒm n¨ng thiªn nhiªn ®Ò ra ®−îc nh÷ng gØai ph¸p phï hîp vÒ kinh tÕ x· héi vµ phóc lîi ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn quèc tÕ thuËn lîi, Thôy §iÓn ®· ph¸t triÓn thµnh mét trong nh÷ng n−íc giµu nhÊt thÕ giíi sau mét kho¶ng thêi gian t−¬ng ®èi ng¾n. M« h×nh Thôy §iÓn ®¹t tíi ®Ønh cao th¾ng lîi vµo thËp kû 60. Khi ®ã, tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ hµng n¨m ®¹t trªn d−íi 5%, møc sèng cña ng−êi d©n ®−îc n©ng cao nhanh chãng vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ ®iÒu kiÖn sèng ®−îc c¶i thiÖn; l−¬ng t¨ng nhanh ®ång thêi gi¶m thêi gian lµm viÖc. HÇu hÕt mäi ng−êi ®Õn tuæi lao ®éng cã viÖc lµm. Mäi ng−êi Thôy §iÓn kh«ng ph©n biÖt ®Þa vÞ x· héi vµ xuÊt sø giai cÊp, ®Òu ®−îc h−ëng mét c¸ch b×nh ®¼ng hÖ thèng phóc lîi chung vÒ y tÕ, gi¸o dôc, dÞch vô c«ng céng, ®−îc ch¨m sãc tõ khi cßn th¬ bÐ vµ lóc tuæi giµ. Quan t©m ®Õn con ng−êi vµ chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi, ®Õn c«ng b»ng x∙ héi - ®ã chÝnh lµ nÐt ®éc ®¸o cña M« h×nh Thôy §iÓn. §iÒu hßa lîi Ých gi÷a nh÷ng con ng−êi; mét nÒn d©n chñ trong kinh tÕ vµ x· héi th−êng xuyªn ®−îc hoµn thiÖn trªn c¬ së x©y dùng mét nhµ n−íc ph¸p quyÒn lµ nh©n tè quan träng nhÊt lµm cho x· héi Thôy §iÓn duy tr× ®−îc æn ®Þnh vµ t×nh tr¹ng «n hßa. Nh÷ng mÆt tèt cña M« h×nh Thôy §iÓn lµm cho nã ®−îc sù c¶m t×nh h¬n so víi nh÷ng m« h×nh kh¸c nh− M« h×nh NhËt hay M« h×nh Mü....Tuy vËy, b¶n th©n nã còng míi chØ lµ mét sù thö nghiÖm, ch−a ph¶i ®· hoµn thiÖn, vµ cßn chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn. NÒn kinh tÕ vÉn tËp trung trong tay mét sè Ýt nh÷ng nhµ t− b¶n. X· héi Thôy §iÓn vÉn cßn nhiÒu bÊt c«ng. M« h×nh Thôy §iÓn trong mét thÕ giíi ®∙ thay ®æi. Mét nÒn kinh tÕ m¹nh lµ sù b¶o ®¶m cho viÖc tiÕp tôc duy tr× M« h×nh Thôy §iÓn. Thùc tÕ cho thÊy m« h×nh ®ã chØ chøng tá søc sèng cña nã trong mét kho¶ng thêi gian vµi thËp kû vµ sím béc lé nh÷ng mÆt yÕu khi nÒn kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa thÕ giíi l©m vµo nh÷ng chu kú khñng ho¶ng tõ ®Çu thËp kû 70. Cuéc khñng ho¶ng dÇu löa vµo n¨m 1973 vµ khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi t− b¶n chñ nghÜa, hai cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ Thôy §iÓn nh÷ng n¨m 1975-1978 vµ 1980-1981 lµ nh÷ng ®ßn nÆng nÒ gi¸ng vµo M« h×nh Thôy §iÓn. Cho ®Õn nay nh÷ng m©u thuÉn vµ khã kh¨n cña m« h×nh ®ã vÉn ch−a ®−îc gi¶i quyÕt mét c¸ch h÷u hiÖu: - HÖ thèng phóc lîi ®å sé g¾n liÒn víi khu vùc c«ng céng ph×nh to víi chi phÝ chiÕm tíi 66% tæng s¶n phÈm quèc néi (GDP) vµ mét hÖ thèng b¶o hiÓm nÆng tÝnh quan liªu ®· v−ît qu¸ søc chÞu ®ùng cña nÒn kinh tÕ. §©y lµ nguyªn nh©n s©u xa, tiÒm tµng cña t×nh tr¹ng khñng ho¶ng cña M« h×nh Thôy §iÓn hiÖn nay. - Do møc l−¬ng qu¸ cao, chi phÝ lao ®éng bÞ kÐo lªn ®Õn møc gÇn nh− cao nhÊt thÕ giíi, søc c¹nh tranh cña c¸c c«ng ty Thôy §iÓn bÞ suy yÕu rÊt nghiªm träng lµm Thôy §iÓn mÊt dÇn thÞ tr−êng vµo tay c¸c ®èi thñ c¹nh tranh nh− §øc, Ph¸p, Mü, NhËt B¶n. NÒn kinh tÕ Thôy §iÓn buéc ph¶i thay ®æi c¬ cÊu tõ gi÷a thËp kû 70. Mét sè ngµnh c«ng nghiÖp mòi nhän truyÒn thèng nh− ®ãng tÇu, luyÖn kim ph¶i Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 110 M« h×nh Thôy §iÓn trong mét thÕ giíi ®· thay ®æi ... ®ãng cöa hoÆc gi¶m s¶n xuÊt, nh−êng chç cho nh÷ng ngµnh kü thuËt cao cÊp. - Kh¶ n¨ng ®iÌu tiÕt trªn tÇm vÜ m« trong vÊn ®Ò tiÒn l−¬ng tõ phÝa nhµ n−íc gi¶m m¹nh khi c¬ chÕ ®µm ph¸n tËp trung LO-SAF ®· bÞ ph¸ vì trong thêi gian §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn thÊt cö trë thµnh §¶ng ®èi lËp (1876-1982). C¬ chÕ nµy vì tr−íc hÕt v× m©u thuÉn, chia rÏ trong néi bé phong trµo c«ng ®oµn cæ xanh chiÕm ®a sè nh−ng cã xu h−íng yÕu ®i, víi c¸c tæ chøc c«ng ®oµn cæ tr¾ng m¹nh dÇn lªn theo nhÞp ®é thay ®æi c¬ cÊu cña nÒn kinh tÕ vµ do sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. N¨m 1978, TCO, mét tæ chøc c«ng ®oµn cæ tr¾ng cã thÕ lùc nhÊt ®ßi ph¸ bá trËt tù cò, ®øng ra ®µm ph¸n trùc tiÕp víi phÝa c«ng ®oµn chñ ë cÊp t−¬ng ®−¬ng. Kinh tÕ khã kh¨n ®· lµm xãi mßn truyÒn thèng ®oµn kÕt, nh−êng nhÞn lÉn nhau trong vÊn ®Ò lao ®éng tiÒn l−¬ng gi÷a c«ng ®oµn c¸c ngµnh kh¸c nhau. PhÝa chñ còng muèn cã sù thay ®æi vµ kh«ng ñy nhiÖm cho SAF ®µm ph¸n víi LO vÒ khung l−¬ng tèi ®a nh− tr−íc n÷a. §µm ph¸n LO-SAF mÊt ®i tÝnh rµng buéc mµ chØ cßn mang tÝnh chÊt khuyÕn nghÞ mµ th«i. Trªn nguyªn t¾c x¸c ®Þnh møc l−¬ng cã tÝnh ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng vµ gi¸ c¶ quèc tÕ, LO-SAF khuyÕn nghÞ møc l−¬ng tèi ®a mµ nÒn kinh tÕ cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc. Song, tr¸i víi mong muèn cña phÝa chñ, c¸c hîp ®ång vÒ tiÒn l−¬ng riªng rÏ th−êng cao h¬n khung l−¬ng tèi ®a ®ã, ®Î ra t×nh tr¹ng chªnh lÖch l−¬ng kh¸ lín gi÷a c¸c ngµnh kinh tÕ mµ hËu qu¶ lµ kÝch thÝch t©m lý ghen tÞ vµ c¸c cuéc ®µm ph¸n vÒ lao ®éng tiÒn l−¬ng trªn quy m« c¶ n−íc th−êng diÔn ra rÊt gay g¾t vµ kÐo dµi. NhiÒu cuéc b·i c«ng lín, thËm chÝ víi quy m« toµn quèc nh− n¨m 1980 ®· næ ra. Khi §¶ng X· héi D©n chñ trë l¹i cÇm quyÒn, hä còng kh«ng thÓ kh«i phôc ®−îc c¬ chÕ ®µm ph¸n cÊp Trung −¬ng LO-SAF. Nã ®−îc nèi l¹i n¨m 1984, nh−ng chØ h¹n chÕ ®èi víi mét sè ngµnh dÞch vô nh− kh¸ch s¹n, th−¬ng nghiÖp, dÞch vô c«ng céng vµ còng chØ mang tÝnh chÊt khuyÕn nghÞ. - Kh¶ n¨ng ph©n phèi l¹i s¶n phÈm x· héi tõ phÝa Nhµ n−íc th«ng qua hÖ thèng thuÕ, b¶o hiÓm kh«ng cßn ®−îc dÔ dµng nh− tr−íc v× chóng kh«ng cßn phï hîp trong t×nh h×nh míi. Møc thuÕ ë Thôy §iÓn vµo lo¹i cao nhÊt thÕ giíi ®· trë thµnh nh©n tè k×m h·m nÒn kinh tÕ: nã kh«ng kÝch thÝch s¶n xuÊt mµ cßn gãp phÇn ®Èy l¹m ph¸t vµ gi¸ thµnh lªn cao. NhiÒu c«ng ty lín cña Thôy §iÓn chuyÓn h−íng ®Çu t− ra bªn ngoµi, níi cã m−c l−¬ng vµ møc thuÕ thÊp h¬n ë Thôy §iÓn. N¨m 1989, ®Çu t− cña Thôy §iÓn ë n−íc ngoµi t¨ng gÇn 40% trong khi ®Çu t− ë trong n−íc chØ t¨ng 10%. - Bªn c¹nh mÆt tÝch cùc, mÆt tr¸i cña Nhµ n−íc phóc lîi lµ dÇn dÇn t¹o cho con ng−êi thãi quen víi møc sèng cao, h−ëng thô vµ tiªu sµi h¬n møc s¶n xuÊt; nhiÒu tiªu cùc n¶y sinh nh− viÖc kh«ng Ýt ng−êi lîi dông nh÷ng quy ®Þnh réng r·i, thiÕu chÆt chÏ cña hÖ thèng b¶o hiÓm. Mét ng−êi cã thÓ nghØ "èm" mét tuÇn, ¨n nguyªn l−¬ng, mÆc dï thùc tÕ anh ta kh«ng hÒ èm v× lÏ víi thêi gian mét tuÇn ®ã, quy ®Þnh kh«ng ®ßi hái cÇn cã giÊy chøng nhËn cña b¸c sü. N¨m 1990, tû lÖ nghØ èm trong c«ng nghiÖp Thôy §iÓn lªn tíi 25% sè ng−êi lµm viÖc trong n¨m, gÊp hai lÇn ë EU. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ý thøc kû luËt lao ®éng ë Thôy §iÓn kh«ng cßn ®−îc coi lµ mÉu mùc nh− tr−íc. T×nh tr¹ng b¹o lùc, nghiÖn ma tóy, bÖnh x· héi nhÊt lµ trong thanh niªn cã xu h−íng t¨ng lªn. ViÖc Thñ t−íng Palme bÞ ¸m s¸t th¸ng 2 n¨m 1986 ®¸nh dÊu ®Ønh cao cña t×nh tr¹ng khñng ho¶ng M« h×nh Thôy §iÓn vÒ mÆt x· héi. Râ rµng lµ trong t×nh h×nh ®· thay ®æi ë trong n−íc vµ trªn thÕ giíi, M« h×nh Thôy §iÓn kh«ng thÓ tiÕp tôc tån t¹i nÕu kh«ng cã nh÷ng thay ®æi ®au ®ín cÇn thiÕt. Thùc ra, ngµy tõ khi trë l¹i cÇm quyÒn n¨m 1982, §¶ng X· héi D©n chñ Thôy §iÓn ®· b¾t ®Çu thùc hiÖn ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi, song tõ ®Çu n¨m 1990 míi cã nh÷ng quyÕt s¸ch lín mang tÝnh chÊt chuyÓn h−íng chiÕn l−îc: - VÒ kinh tÕ, tËp trung gi¶i quyÕt vÊn ®Ò träng t©m lµ lÊy l¹i søc c¹nh tranh vµ ®Èy n¨ng suÊt lao ®éng lªn. §iÓm mÊu chèt ®Ò thµnh c«ng lµ kÐo gi¸ thµnh xuèng b»ng mäi c¸ch, kÓ c¶ sù can thiÖp trùc tiÕp vµ kiªn quyÕt khi cÇn cña ChÝnh phñ vµo c¸c cuéc ®µm ph¸n vÒ lao ®éng, tiÒn l−¬ng ®Ó thuyÕt phôc hoÆc thËm chÝ buéc c¸c bªn chÊp nhËn møc t¨ng l−¬ng võa ph¶i, sao cho hµng hãa, dÞch vô cña Thôy §iÓn chÝ Ýt lµ kh«ng ®¾t h¬n c¸c ®èi thñ c¹nh tranh. §ång thêi, tiÕp tôc ®iÒu chØnh c¬ cÊu kinh tÕ, t¨ng ®Çu t− h¬n n÷a cho khoa häc kü thuËt, nhÊt lµ kü thuËt cao cÊp. - ChuyÓn h−íng tõ −u tiªn chèng thÊt nghiÖp sang −u tiªn chèng l¹m ph¸t (tû lÖ l¹m ph¸t cña Thôy §iÓn th−êng cao gÊp hai lÇn møc trung b×nh cña OECD vµ n¨m 1990 lªn ®Õn gÇn 11%). ViÖc chÊp nhËn t¨ng thÊt nghiÖp sÏ lµm gi¶m søc Ðp ®ßi t¨ng l−¬ng. B×nh th−êng, thÊt nghiÖp ë Thôy §iÓn d−íi møc 2%, nh−ng ®· t¨ng lªn trªn 10% trong hai n¨m gÇn ®©y. C¶i c¸ch triÖt ®Ó hÖ thèng thuÕ, b¾t ®Çu tõ n¨m 1991: §iÓm träng t©n lµ gi¶m m¹nh thuÕ thu nhËp, tõ møc trung b×nh chiÕm 50% thu nhËp, xuèng cßn kho¶ng 30% thu nhËp, ®ång thêi t¨ng hµng lo¹t c¸c lo¹i thuÕ kh¸c nh− thuÕ gi¸ trÞ gia t¨ng TVA ®¸nh vµo hµng hãa vµ dÞch vô, thuÕ n¨ng l−îng, thuÕ nhµ cöa, ®Þnh ra nhiÒu lo¹i thuÕ vµ phÝ míi. Môc ®Ých lµ khuyÕn khÝch s¶n xuÊt vµ tiÕt kiÖm, ®ång thêi gi÷ møc thu nhËp hÇu nh− kh«ng gi¶m cho ng©n s¸ch Nhµ n−íc. - T− nh©n hãa vµ cæ phÇn hãa nhiÒu doanh nghiÖp Nhµ n−íc lµm ¨n kh«ng cã l·i, t− nh©n hãa mét phÇn dÞch vô y tÕ vµ gi¸o dôc mÇm non. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Ph¹m V¨n Hanh 111 - Bá c¸c trë ng¹i cho viÖc ®Çu t− n−íc ngoµi vµo Thôy §iÓn mµ tr−íc ®©y ®−îc quy ®Þnh ®Ó b¶o hé c«ng nghiÖp trong n−íc, cho n−íc ngoµi ®−îc phÐp tù do mua c¸c c«ng ty Thôy §iÓn, ®ång thêi bá b¶o hé mËu dÞch ®èi víi hµng dÖt, n«ng s¶n ®Ó cho ng−êi tiªu dïng tù quyÕt ®Þnh thÞ tr−êng. - Gi¶m biªn chÕ bé m¸y hµnh chÝnh tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng, ®· gi¶m 10% trong nh÷ng n¨m 1991-1993. - Duy tr× hÖ thèng phóc lîi ®· h×nh thµnh nh−ng ë møc thÊp h¬n, phï hîp víi kh¶ n¨ng kinh tÕ cho phÐp, ®ång thêi ®æi míi ph−¬ng thøc qu¶n lý vµ sö dông nã sao cho cã hiÖu qu¶ vµ tiÕt kiÖm. Th¸ng 11 n¨m 1990, lÇn ®Çu tiªn tõ n¨m 1932, ChÝnh phñ ®· ®−a ra c¸c biÖn ph¸p kh¾c khæ, mÊt lßng d©n: gi¶m m¹nh chi tiªu c«ng céng, c¾t gi¶m phóc lîi x· héi nh− trî cÊp èm ®au, trî cÊp thÊt nghiÖp, l−¬ng h−u trÝ (xuèng cßn 80% møc l−¬ng chÝnh), gi¶m trî cÊp cho nh÷ng ng−êi n−íc ngoµi nhËp c− vµo Thôy §iÓn, giao cho c¸c chñ xÝ nghiÖp trùc tiÕp kiÓm tra vµ thùc hiÖn trî cÊp èm ®au cho nh÷ng ng−êi lµm trong xÝ nghiÖp trong 2 tuÇn nghØ èm ®Çu tiªn (lµ thêi gian tû lÖ èm gi¶ cao nhÊt). Gi¶m viÖn trî ph¸t triÓn tõ møc b»ng 1% GNP xuèng cßn 0,7% GNP (1996). Nh÷ng ng−êi lµm chÝnh s¸ch vµ nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o ®Êt n−íc nhËn thøc râ sù cÇn thiÕt cña chÝnh s¸ch kh¾c khæ ®ã. Song víi ng−êi d©n Thôy §iÓn viÖc ®ã kh«ng ®−îc chÊp nhËn mét c¸ch dÔ dµng, cho dï hä sÏ ph¶i thay ®æi lèi sèng, ph¶i n©ng cao ý thøc tr¸ch nhiÖm cña mçi c¸ nh©n ®Ó duy tr× sù phån vinh cña c¶ céng ®ång. Gièng nh− mét ca ®¹i phÉu thuËt, nh÷ng biÖn ph¸p c¶i c¸ch ®au ®ín ®ã ®ßi hái sù ñng hé cña ®a sè m¹nh ë Quèc héi vµ ®Êt n−íc cÇn cã mét ChÝnh phñ m¹nh. GÇn ®©y, truyÒn thèng hîp t¸c theo "khèi", t¶ víi t¶, h÷u víi h÷u h×nh thµnh v÷ng ch¾c tõ sau §¹i chiÕn thÕ giíi II bÞ ph¸ vì do xuÊt hiÖn xu h−íng thay ®æi liªn minh. Tõ tr−íc cuéc bÇu cö Quèc héi n¨m 1988, §¶ng X· héi D©n chñ chñ yÕu dùa vµo §¶ng C¸nh t¶ ®Ó cÇm quyÒn, sau quay sang t×m kiÕm sù hîp t¸c víi c¸c §¶ng c¸nh h÷u trong nh÷ng vÊn ®Ò cô thÓ lµ chÝnh, v−ît qua trë ng¹i vÒ ý thøc hÖ. Trong khèi h÷u ®Æc biÖt cã §¶ng Trung t©m tõ gÇn chôc n¨m nay t¸ch ra ®i víi §¶ng X· héi D©n chñ trong rÊt nhiÒu vÊn ®Ò, næi bËt lµ trong chÝnh s¸ch ph©n phèi, c«ng b»ng x· héi. H¬n n¨m m−¬i n¨m qua, chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña nh÷ng ng−êi X· héi D©n chñ Thôy §iÓn ®· biÕn Thôy §iÓn tõ mét n−íc nghÌo thµnh mét n−íc giµu cã vµ thanh b×nh. Tuy vËy nh÷ng biÕn ®æi cùc kú to lín tõ gi÷a nh÷ng n¨m 70, ®Æc biÖt lµ sù bïng næ cña cuéc ®¹i c¸ch m¹ng Khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i lµm thay ®æi mét c¸ch c¬ b¶n tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é lùc l−îng s¶n xuÊt, còng nh− sù ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ míi; mét trËt tù an ninh míi ®ang h×nh thµnh ë Ch©u ¢ u vµ trªn thÕ giíi. Trong t×nh h×nh ®ã, "èc ®¶o phån vinh Thôy §iÓn" kh«ng cßn cã thÓ tån t¹i mét c¸ch biÖt lËp. T−¬ng lai cña M« h×nh Thôy §iÓn giê ®©y g¾n víi viÖc Thôy §iÓn tham gia qu¸ tr×nh nhÊt thÓ hãa Ch©u ¢ u, mét khu vùc lîi Ých sèng cßn cña Thôy §iÓn. Cïng víi viÖc kÕt thóc chiÕn tranh l¹nh vµ sù ®èi ®Çu §«ng - T©y, chÝnh s¸ch trung lËp truyÒn thèng kh«ng cßn lµ mét c¶n trë cho viÖc Thôy §iÓn héi nhËp khu vùc. Cuèi n¨m 1990, bèn ®¶ng lín ë Quèc héi víi mét ®a sè tuyÖt ®èi ®· tháa thuËn Thôy §iÓn sÏ gia nhËp EU nh−ng vÉn duy tr× chÝnh s¸ch trung lËp truyÒn thèng. §©y lµ sù thay ®æi cã tÝnh chÊt b−íc ngoÆt trong chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña Thôy §iÓn thêi kú chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II. N¨m 1995, Thôy §iÓn chÝnh thøc gia nhËp Liªn minh ch©u ©u, EU. Héi nhËp khu vùc, ®¸p øng lîi Ých thiÕt th©n cña Thôy §iÓn trong mét thÕ giíi ®· thay ®æi, tr−íc hÕt lµ lîi Ých kinh tÕ - c¬ së ®Ó duy tr× vµ n©ng cao phóc lîi x· héi vµ ®êi sèng cña nh©n d©n. Bªn c¹nh lîi Ých c¬ b¶n vµ l©u dµi, c¸i gi¸ mµ Thôy §iÓn ph¶i tr¶ tr−íc m¾t cho viÖc tham gia EU sÏ lµ t¹m thêi gi¶m phóc lîi vµ møc sèng, thÊt nghiÖp t¨ng, c¸c tiªu chuÈn cña Thôy §iÓn vèn cao h¬n T©y ¢ u vÒ hµng hãa, dÞch vô, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng lµm viÖc vµ m«i tr−êng thiªn nhiªn sÏ kÐm ®i v× môc tiªu hµng ®Çu cña EU lµ n©ng cao søc c¹nh tranh trong cuéc ch¹y ®ua víi Mü, NhËt. T−¬ng lai sÏ ra sao ®èi víi “M« h×nh Thôy §iÓn" - mµ ®Æc tr−ng cña nã lµ kÕt hîp chÆt chÏ t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi c«ng b»ng x· héi, Nhµ n−íc gi÷ vai trß ®iÒu tiÕt ®èi víi nÒn kinh tÕ mµ së h÷u t− nh©n lµ chÝnh, ®Þnh h−íng c«ng b»ng x· héi céng víi c¶i c¸ch d©n chñ vµ Nhµ n−íc ph¸p quyÒn - trong mét Ch©u ¢u nhÊt thÓ hãa? §©y lµ cßn lµ mét c©u hái ch−a cã lêi gi¶i ®¸p ch¾c ch¾n. Tuy nhiªn, ®iÒu cèt lâi cña "M« h×nh Thôy §iÓn" lµ ®Þnh h−íng c«ng b»ng x· héi - thµnh qña ®Êu tranh l©u dµi cña nh©n d©n lao ®éng Thôy §iÓn, cã c¬ së ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, dï ph−¬ng thøc thùc hiÖn ®Þnh h−íng ®ã sÏ thay ®æi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi cña mét ch©u ¢ u nhÊt thÓ hãa. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn