1. Trang Chủ
  2. Triết học
  3. Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_2

Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_2

Tham khảo tài liệu 'minh triết phương đông và triết học phương tây_2', khoa học xã hội, chính trị - triết học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả 32 nh»m ®¸nh vµo lý trÝ ch©u ¢u tõ sau l−ng, tÊn c«ng vµo nã tõ bªn s−ên vµ, thö lµm cuéc gi¶i kÕt mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã, cè th¨m dß nã trong tÝnh ®Æc thï cña nã - t¸i kh¸m ph¸ nã trong tÝnh ®éc ®¸o cña nã. Bëi vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ “t−¬ng ®èi hãa nã”, b»ng c¸ch trë l¹i c¸i tÝnh phæ biÕn mµ nã tù g¸n cho m×nh mét c¸ch hån nhiªn (

Thể loại Tài liệu miễn phí Triết học

Số trang 31

Ngày tạo 8/30/2018 12:14:36 AM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.35 M

Tên tệp

Tải Minh triết phương Đông và triết học phương Tây_2 (.pdf)

Xem mẫu

  1. 32 nh»m ®¸nh vµo lý trÝ ch©u ¢u tõ sau l−ng, tÊn c«ng vµo nã tõ bªn s−ên vµ, thö lµm cuéc gi¶i kÕt mét c¸i bªn ngoµi nµo ®ã, cè th¨m dß nã trong tÝnh ®Æc thï cña nã - t¸i kh¸m ph¸ nã trong tÝnh ®éc ®¸o cña nã. Bëi vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ “t−¬ng ®èi hãa nã”, b»ng c¸ch trë l¹i c¸i tÝnh phæ biÕn mµ nã tù g¸n cho m×nh mét c¸ch hån nhiªn (mÆt tr¸i hiÖn t¹i cña chñ nghÜa d©n téc trung t©m x−a cò), mµ lµ më ra cho nã nh÷ng kh¶ n¨ng th«ng hiÓu kh¸c, t¹o cho nã c¬ héi tù vÊn. 2. §−îc n¾m b¾t l¹i vµ khoanh vßng l¹i chÆt chÏ h¬n, viÖc nèi kÕt c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt sÏ cho chóng ta mét vÝ dô vÒ c¸i kh¶ n¨ng kh¸c Êy mµ triÕt häc ®· kh«ng khai th¸c (kh«ng ph¶i lµ triÕt häc hoµn toµn kh«ng biÕt ®Õn nã, nh−ng kh«ng ph¶i nã ®· mang ®ì sù ph¸t triÓn cña triÕt häc; vµ cã thÓ nã ®· ¶nh h−ëng ®Õn thÇn häc nhiÒu h¬n, nh−ng lµ trªn mét b×nh diÖn thÇn bÝ). Tr−íc khi nãi r»ng ®¹o cña ng−êi qu©n tö võa tá râ l¹i võa Èn khuÊt (Trung dung, § 12), trong ®o¹n tr−íc ®ã ®· thÊy Khæng Tö nãi: TÇm tái nh÷ng sù bÝ Èn, thi hµnh nh÷ng viÖc l¹ th−êng ®Æng cho ®êi sau khen m×nh cã ®¹o thuËt; ta kh«ng lµm nh÷ng viÖc Êy ®©u!1 ë ®©y Khæng Tö c«ng khai dÌ chõng ®èi víi c¸i Èn khuÊt ®−îc coi nh− lµ tr¸i ng−îc víi c¸i gÇn gòi vµ gi¶n dÞ cña ®¹o (®¹o trung dung cña ®iÒu tiÕt). C©u nãi trªn cña «ng cho ta thÊy râ c¸i mµ minh triÕt tõ chèi vµ khiÕn cho nã t¸ch biÖt víi triÕt häc; thËm chÝ, sù t−¬ng ®ång cña nã, ng−îc l¹i, cßn cho thÊy triÕt häc sinh ra tõ ®©u: b»ng c¸ch “dß xÐt c¸i Èn khuÊt”, triÕt häc tù coi m×nh lµ mét thiªn anh hïng ca cña ch©n lý, còng gièng nh− ng−êi anh hïng næi bËt lªn v× c¸c kú tÝch cña m×nh, nã næi bËt lªn v× cuéc chinh phôc c¸c ®iÒu bÝ Èn, nã còng thËt Ên t−îng. Cßn Trung Hoa th× ch¼ng hÒ ®Þnh lµm anh hïng ca, ë ®Êy ng−êi ta còng ch¼ng hÒ ®Þnh lµm nªn thiªn anh hïng ca cña t− duy ®i t×m “ch©n lý” tËn chèn xa x«i; bëi, nh− ta thÊy ®−îc nãi ë ®o¹n tiÕp sau, “®¹o vèn ë n¬i ng−êi chí ch¼ng xa”: “nÕu ng−êi ta lµm cho ®¹o t¸ch xa m×nh, th× ch¼ng ph¶i lµ ®¹o n÷a råi” (§ 13)2. Nghe cã vÎ nh− lµ nãi lËp lê, nh− m©u thuÉ víi ®iÒu ®¹o cña ng−êi qu©n tö th× còng ph¶i “Èn khuÊt”, (vµ nhiÒu nhµ b×nh chó kh¸ lóng tóng vÒ chç nµy); hoÆc, ®óng h¬n lµ nã khiÕn ta nghÜ ®Õn hai d¹ng thøc cña cña c¸i Èn khuÊt: cã c¸i Èn khuÊt lµ v× mê mÞt, c¸i Èn khuÊt cña Èn ng÷ vµ thÇn bÝ, nã khiÕn ta t¸ch xa c¸i ®¹o th«ng th−êng, c¸i ®¹o cña ®iÒu tiÕt, mµ Khæng Tö dÌ chõng; vµ cã c¸i Èn khuÊt cña c¸i kh«ng ngõng ph¬i bµy ra (kh«ng ngõng “thanh tho¸t” - kh«ng ngõng “ra søc (phÝ)”, nã thËt sù lµ chiÒu kÝch kh¸c cña ®¹o. Hay, nãi theo tõ ng÷ cña mét nhµ b×nh chó (Th¹ch §øc Thµnh3, lêi b×nh cña Chu Hy th× siªu h×nh h¬n): cã c¸i “Èn khuÊt” thuéc vÒ c¸i “tuyÖt ®èi v« h×nh-v« ©m” - mµ Khæng Tö dÌ phßng - nã lµ c¸i Èn khuÊt “do t¸ch biÖt”; vµ l¹i cã c¸i Èn khuÊt cña c¸i “khai triÓn ra mét c¸ch réng r·i nhÊt - phong phó nhÊt” vµ “®ång thêi l¹i n»m ngay trong lßng c¸i gÇn gòi nhÊt” (hay, chÝnh x¸c h¬n, “xuyªn qua c¸i gÇn gòi nhÊt”), c¸i Èn khuÊt cña c¸i ta “vÉn dïng ®ã hµng ngµy” “vµ tuy nhiªn ta l¹i kh«ng nh×n thÊy”. HoÆc, còng cã thÓ dÞch: “vµ do chÝnh vËy mµ kh«ng nh×n thÊy ®−îc” (vÉn lµ c¸i h− tõ võa chØ sù ®èi lËp võa chØ sù nèi tiÕp - nhi - nèi kÕt hai c¸i l¹i 1 Trung Dung - B¶n dÞch cña §Æng Trung Cßn. S®d. nt. 2 Chóng t«i kh«ng ch¾c l¾m víi tªn gäi nµy. 3
  2. 33 víi nhau). C¸i Èn khuÊt Êy lµ Èn khuÊt bëi v× nã võa qu¸ khai triÓn võa qu¸ gÇn gòi (®−îc qu¸ quen dïng hµng ngµy) ®Ó khiÕn ta cã thÓ nhËn ra nã: kh«ng ph¶i kh«ng thÓ ®¹t ®Õn ®−îc nã v× nã tï mï, v× nã tèi nghÜa, mµ v× sù ph¬i bµy ra - ®Õn v« cïng - cña c¸i hiÓn nhiªn. §iÒu Êy ®−îc ®−a vµo mét c©u ngay ®Çu luËn v¨n1: Ch¼ng cã g× nh×n thÊy râ h¬n lµ c¸i Èn khuÊt. Mét lêi b¸o tøc th× cã thÓ lµ qu¸ m¹nh, hay qu¸ trän vÑn, ®Ó cho lêi b×nh chó cã thÓ b¸m vµo ®ã, dõng l¹i ë cÊp ®é triÖt ®Ó ®ã, mµ kh«ng bÞ gi¶m nhiÔm ngay mÊt ®i. Tuy nhiªn ®ã râ rµng lµ mét nghÞch biÖn, vµ t«i nghÜ Ýt ra nã cã thÓ ®−îc hiÓu theo hai c¸ch. Cµng qu¸ dÔ thÊy, qu¸ hiÓn nhiªn, th× c¸i dÔ thÊy kh«ng cßn dÔ thÊy n÷a, ng−êi ta kh«ng thÓ chó ý ®Õn nã, vËy nªn ph¶i lµm cho ng−êi ta chó ý ®Õn nã. Vµ, mÆt kh¸c, c¸i kh«ng ngõng hiÓn lé ra th× kh«ng hÒ hao c¹n ®i trong bÊt cø hiÓn lé nµo cña nã - tøc lu«n lui vÒ (lµm dù tr÷) ®èi víi mçi hiÓn lé ®ã (x. § cuèi 12)2. C¸i Èn khuÊt cña ®¹o do vËy kh«ng ph¶i v× ®¹o lµ hiÕm l¾m, v× ®¹o ®øng t¸ch xa ra, ®øng ra bªn ngoµi, mµ ng−îc l¹i lµ v× ®¹o lu«n vµo cuéc, ë gÇn; bªn c¹nh c¸i Èn khuÊt v× kh«ng víi tíi ®−îc, l¹i cã c¸i Èn khuÊt tr¸i ng−îc l¹i: c¸i ta lu«n ch¹m ®Õn ®−îc. Nh− vËy c¸i Èn khuÊt ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸i Èn khuÊt cña kÝn mËt, hay huyÒn bÝ, mµ lµ cña c¸i kh«ng ngõng ph¬i bµy. Bëi, ta ®· hiÓu râ, chÝnh v× nã kh«ng ngõng (ph¬i bµy) - nã võa kh«ng ngõng võa kh«ng cã kh¶ n¨ng ngõng l¹i - mµ c¸i Èn khuÊt Êy lµ Èn khuÊt. Khæng Tö ®· cÈn thËn dÆn c¸c häc trß cña «ng ®iÒu ®ã: “C¸c trß ngì r»ng ta cã ®iÒu giÊu giÕm víi c¸c trß sao? Kh«ng, ta ch¼ng cã giÊu giÕm ®iÒu chi hÕt. Ta ch¼ng cã lµm ®iÒu chi mµ kh«ng cho c¸c trß hay. Kh©u nµy lµ vËy ®ã” (VII, 23)3. Kh¸c víi nhµ triÕt häc, nh− ta biÕt, lu«n s½n sµng tù coi m×nh lµ con ng−êi kh¸c th−êng, Ýt nhÊt lóc khëi ®Çu cña truyÒn thèng lµ nh− vËy, tù coi m×nh lµ kÎ kÕ thõa cña nhµ ThÊu thÞ, ng−êi thÇy ph¸p, thÇy bãi, tù g¸n cho m×nh nh÷ng thiªn bÈm ®Æc biÖt (khëi ®Çu bµi th¬ cña m×nh, ParmÐnide tù giíi thiÖu m×nh nh− mét ng−êi ®−îc ©n sñng) vµ kh«ng hÒ do dù tr−ng ra sù ®éc ®¸o cña m×nh (HÐraclite, EmpÐdocle...: h·y nhí l¹i tÝnh c« lËp d÷ tîn cña vÞ nµy, vµ d¸ng vÎ xa hoa cña vÞ kia) - bËc minh triÕt ch¼ng hÒ lµm qu¸ ®iÒu g×, ch¼ng hÒ lµm g× kh¸c l¹, «ng kh«ng tù g¸n cho m×nh mét thiªn bÈm nµo ®Æc biÖt vµ béc lé tÊt c¶ m×nh ra - «ng øng xö mét c¸ch b×nh th−êng. Nh−ng chÝnh v× øng xö cña «ng lµ b×nh th−êng, v× nã th−êng xuyªn ®iÒu hßa, nªn ch¼ng cã g× gì bá nã ra ®Ó cho ta cã thÓ thÊy ®−îc sù ®iÒu tiÕt: sù ®iÒu tiÕt Êy ta kh«ng nhËn ra ®−îc, nã lÉn vµo c¸i “kh¶ dÜ” - ta ch¼ng cã g× ®Ó nãi vÒ nã c¶. §ång thêi mçi lêi «ng nãi, hay mçi hµnh vi «ng lµm, cho thÊy sù nhÊt qu¸n trong minh triÕt mµ «ng thùc hiÖn vµ lu«n biÕn th«ng qua «ng. Mçi lêi ®Òu nãi lªn tÊt c¶ (mçi hµnh vi ®Òu chØ ra tÊt c¶), nh−ng bao giê còng lµ theo mét c¸ch nµo ®ã, theo mét lèi vßng nµo ®ã: cho nªn c¸c ®å ®Ö cña «ng cã c¶m gi¸c kh«ng bao giê «ng nãi víi hä tÊt c¶, chØ ra Trung Tøc Trung dung. 1 Trung Nguyªn v¨n trong Trung dung: “Thiªn ®Þa chi ®¹i gi¶, nh¬n du h÷u së h¸m. Cè qu©n tö ngø ®¹i, 2 thiªn h¹ m¹c n¨ng t¶i yÕn; ngø tiÓu, thiªn h¹ m¹c n¨ng ph¸ yªn”. §oµn Trung Cßn dÞch: “Trêi ®Êt réng lín mªnh m«ng, mµ ng−êi ta cßn cã chç phiÒn tr¸ch. Cho nªn bËc qu©n tö nãi ®Õn chç réng lín cña ®¹o th× trong thiªn h¹ kh«ng vËt g× chøa nã cho næi; cßn nãi tíi chç nhá nhÆt Èn khuÊt cña ®¹o, th× trong thiªn h¹ còng kh«ng vËt g× t¸ch b¹ch cho ®−îc”. §oµn Trung Cßn dÞch. S®d. LuËn LuËn ng÷ - S®d. 3
  3. 34 cho hä tÊt c¶; vµ c¸i mµ hä kh«ng thÓ biÕt ®Õn tËn cïng, ®Õn tËn ®¸y, ®èi víi hä cø cßn Èn khuÊt. NÕu c¸i hiÓn nhiªn cã mét chiÒu kÝch Èn khuÊt, ®i ®«i víi sù ph¬i bµy cña nã, th× tøc lµ nã võa trµn lÊp qua ta (vµ ta kh«ng thÓ nh×n thÊy nã ®−îc) vµ võa kh«ng ngõng ph¬i ra cho ta nh×n thÊy (nh− lµ c¸i “hiÓn-nhiªn”1), tù nã ®· ngô ý mét c¸i vèn chung n¬i nã tõ ®ã mµ ®Õn. Vèn Èn khuÊt hay vèn hiÓn nhiªn: c¸i kh«ng ngõng lµ hiÓn nhiªn gi¶ ®Þnh mét vèn tiÒm tµng, c¸i kh«ng ngõng lµ hiÓn lé gi¶ ®Þnh mét vèn Èn khuÊt. Nh−ng, c¸c nhµ b×nh chó sÏ nhÊn m¹nh, mçi mét øng xö hay mçi mét lêi nãi thãang qua cña bËc minh triÕt, còng nh− mçi hiÖn t−îng nhá cña tù nhiªn, hiÓn lé ra vËy ®ã, chøa trong nã tÊt c¶ c¸i “®¹o” - c¸i ®¹o, th«ng th−êng, cña sù ®iÒu tiÕt - mµ tõ ®ã hiÖn thùc n¶y sinh mét c¸ch v« tËn. Cho nªn ch¼ng nªn vËn ®Õn “trÝ tuÖ” cña m×nh ®Ó mµ “®uæi b¾t c¸i huyÒn bÝ”, ®Ó mµ ®i t×m c¸i Èn khuÊt ë tËn ®©u ®©u: c¸i Èn khuÊt n»m ngay trong lßng c¸i hiÓn nhiªn. C¸i hiÓn nhiªn Êy thuéc vÒ néi giíi: v× nã ph¬i bµy ra kh¾p n¬i vµ mäi lóc, nªn nã võa lµ c¸i chung nhÊt võa lµ c¸i th«ng th−êng nhÊt, bëi mäi sù trªn ®êi ®Òu chØ lµ tiÕn tr×nh, mäi c¸i, tr−íc hÕt lµ chÝnh ta, ®Òu ®−îc nã “biÕn th«ng” qua, c¸i néi giíi kh«ng cã vÞ trÝ riªng cña nã, nã lµ “kh«ng thÓ ®Þnh vÞ ®−îc (v« ph−¬ng)”, còng ch¼ng thÓ c« lËp nã ra, do ®ã, kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc nã - c¸i “tinh tÕ” cña nã tuét mÊt khái tay ta; vµ bëi v× mçi mét tiÕn tr×nh nhá ®Òu lµ hiÖn th©n cña nã, nh−ng ch¼ng cã tiÕn tr×nh nµo khiÕn cho nã c¹n kiÖt, bëi v× thÕ giíi kh«ng ngõng diÔn tiÕn, nªn c¸i néi giíi lu«n nhiÒu h¬n lµ c¸i ®ang hiÖn t¹i hãa: nã lµ mét c¸i vèn v« tËn “kh«ng thÓ dß t×m ®Õn ®¸y”. Nh−ng c¸i kh«ng thÓ dß t×m ®ã (c¸i kh«ng thÓ dß t×m ®−îc cña “trêi”- tù nhiªn) kh«ng ph¶i lµ c¸i kh«ng dß t×m ®−îc cña triÕt häc. Bëi, trong khi triÕt häc, Ýt ra lµ theo c¸i nh×n cña minh triÕt, ®i t×m mét c¸i Èn khuÊt v× tï mï, c¸i Èn khuÊt tèi nghÜa-hiÓm trë, c¸i Èn khuÊt cña c¸c nguyªn lý (hay cña c¸i numen2, hay cña vËt tù nã, tãm l¹i, mét c¸i Èn khuÊt “tiªn nghiÖm”), th× minh triÕt ngê vùc mét “chiÒu s©u” nh− vËy: mét nhµ b×nh chó (Chu Hy) nãi: “Ch¼ng nªn ®i t×m s©u c¸c lÏ ph¶i Èn giÊu, riªng lΔ, ®iÒu ®ã sÏ t¹o nªn mét sù “th¸i qu¸” cña thøc nhËn (vÉn lµ sù ®iÒu tiÕt); ch¼ng ph¶i “®i t×m xa”, minh triÕt lÆp ®i lÆp l¹i ®Õn ch¸n ngÊy: c¸i Èn khuÊt cña minh triÕt lµ c¸i Èn khuÊt cña hiÓn nhiªn (cña néi giíi); vµ c¸i khã nh×n thÊy nhÊt - hay c¸i khã nãi ra nhÊt - n»m ë c¸i gÇn, c¸i ph¼ng l×, c¸i th−êng nhËt. 3. Nãi lªn ®iÒu ®ã mét lÇn ch¼ng ®ñ. LÆp ®i lÆp l¹i, c¾t nghÜa, b×nh chó còng vËy th«i - bëi, kh«ng thÓ nhËn ra nã, nãi cho ®óng ®ã kh«ng ph¶i lµ mét “t− t−ëng”: qu¶ vËy, c¸i hiÓn nhiªn lµ nh− thÕ ®Êy, c¸i hiÓn nhiªn cña néi giíi, mµ ng−êi ta kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc - c¸i hiÓn nhiªn cña “cuéc ®êi” t«i ®ã, “ë gÇn ngay ®©y”, nã khiÕn t«i kh«ng bao giê nh×n thÊy ®−îc cuéc ®êi t«i: hay c¸i hiÓn nhiªn cña “®¹o”, ho¹t ®éng “Ð-vidence”: ë ®©y t¸c gi¶ ®· c¾t ®«i tõ Ðvidence (hiÓn nhiªn) ra lµm hai: tiÒn tè Ð trong gèc La-tinh 1 chØ sù c¸ch xa hay hôt thiÕu hoÆc biÕn ®æi tr¹ng th¸i hay hoµn tÊt; vµ vidence b¾t nguån tõ gèc La- tinh videre= nh×n thÊy. -Chó thÝch cña t¸c gi¶: VÉn l¹i lµ Wittgenstein: “T«i thËt khã nh×n thÊy ®−îc nh÷ng g× bµy ra d−íi m¾t t«i" (Nh÷ng nhËn xÐt lÉn lén. 1940). “C¸c ph−¬ng diÖn quan träng nhÊt cña c¸c sù vËt ®Òu bÞ che giÊu ®i ®èi víi chóng ta v× vÎ gi¶n dÞ vµ quen thuéc cña chóng” (Truy tÇm triÕt häc, I) NoumÌne= chuyÓn tõ tõ Hy L¹p noomena “nh÷ng c¸i ®−îc t− duy”, d¹ng bÞ ®éng cña ®éng tõ 2 noein “t− duy”→ noÌse. NghÜa triÕt häc: ®èi t−îng cña lý tÝnh, hiÖn thùc lý tÝnh. VËt tù nã.
  4. 35 trong mäi tiÕn tr×nh, vµ kh«ng ngõng trµn lÊp qua t«i. Cho nªn minh triÕt kh«ng ngõng trë l¹i c¸i vèn néi t¹i ®ã - nh−ng ch¼ng thÓ nãi thªm ®−îc g× vÒ nã (trong mét l«gÝch cña diÔn tõ): chØ cã thÓ xem xÐt l¹i nã theo mét lèi vßng kh¸c vµ, b»ng mét biÕn thiªn v« tËn, lu«n ®¹t ®Õn nã mét c¸ch s©u réng h¬n. Kinh “HÖ tõ Th−îng” Kinh DÞch (A, 5) nãi: C¸i ®¹o cña néi t¹i, tõ ®ã hiÖn thùc kh«ng ngõng do ®iÒu tiÕt mµ sinh ra, chÝnh nã, khai triÔn ra trªn b×nh diÖn h¹nh kiÓm, t¹o nªn c¸i “thiÖn” (c¸i trung dung cña ®¹o ®øc) vµ, thùc t¹i hãa trong mçi c¸ nh©n, t¹o nªn “tÝnh ng−êi”. Song, v× th«ng th−êng con ng−êi kh«ng gi÷ ®−îc m×nh ë cÊp ®é tæng qu¸t Êy cña ®¹o, hä hiÓu nã theo quan ®iÓm c¸ nh©n cña m×nh (theo c¸i “t«i riªng” cña m×nh), vµ do ®ã mµ thiªn vÞ, nªn hä biÕn nã thµnh mét ®èi t−îng nhÊt ®Þnh: con ng−êi ®¹o ®øc “t×m thÊy ë ®ã ®¹o ®øc”, con ng−êi tri thøc “t×m thÊy ë ®Êy tri thøc”, v.v. Cßn sè ®«ng, “th× vËn ®Õn nã hµng ngµy, mµ ch¼ng hay”: hä kh«ng ngõng sö dông nã, nh−ng, ®Ých x¸c lµ v× nã liªn tôc diÔn tiÕn, v× nã lµ th«ng th−êng, vµ do ®ã ch¼ng hÒ næi bËt lªn, nªn hä lu«n quªn khuÊy mÊt nã. VËy nªn diÔn tõ cña minh triÕt chÝnh lµ g©y chó ý ®Õn nã. HoÆc b»ng c¸ch “®¶o lén” lêi nãi vµ d−íi d¹ng nghÞch biÖn, nh− trong nh÷ng ch©m ng«n cña c¸c bËc ThÇy L·o cña “®¹o”, c¸c nhµ “L·o häc” (xem L·o Tö § 78: “lêi hîp ®¹o ®ã nghe nh− ng−îc ®êi”; cho nªn “®¹o s¸ng th× d−êng nh− tèi t¨m”, “®¹o tiÕn th× d−êng nh− thôt lïi...”, § 41; hay “c¸i g× hoµn toµn th× d−êng nh− khiÕm khuyÕt”, “c¸i g× cùc ®Çy th× d−êng nh− h− kh«ng...”, § 45)1: m©u thuÉn ®−îc ph¬i bµy, kªu gäi ta v−ît qua, ®−a ta ®Õn chç t¸i kh¸m ph¸ c¸i toµn vÑn cña ®¹o, ®−îc gi¶i phãng khái nh÷ng c¸i nh×n h¹n chÕ, thËm chÝ chuyªn nhÊt, mµ chóng ta bÞ ®ãng cøng vµo ®ã. HoÆc b»ng c¸ch vËn ®Õn nh÷ng lêi LuËn nãi th−êng ngµy, nh− trong LuËn Ng÷ cña Khæng Tö; song tõ nay ta ®· biÕt d−íi c¸i vÎ v« h¹i cña nhËn xÐt, lêi nãi Êy ®−a ta trë l¹i c¸i ®¹o cña ®iÒu tiÕt (®Õn tõ vèn néi giíi - “Trêi” - vµ hiÖn th©n trong “b¶n tÝnh” con ng−êi, xem V, 122 ). C¸c nhµ b×nh chó nãi thªm: vÒ c¸i b¶n tÝnh ®ã, bËc minh triÕt kh«ng bµn ®Õn ®Ých danh, song tõ tÊt c¶ nh÷ng g× «ng nãi nh©n bÊt cø dÞp nµo, còng nh− nh÷ng g× ta thÊy qua c¸ch hµnh xö cña «ng, tÊt dÉn ®Õn ®ã; vµ ®Õn tËn trong sù tÇm th−êng nhÊt cña nã, tr¶i dµi theo ngµy th¸ng, chóng vÉn cho ta nhËn ra c¸i vèn Èn khuÊt. ThËm chÝ vÒ sau, kÕt nèi hai L·o vÞ l¹i víi nhau, ng−êi ta nãi r»ng nh÷ng nghÞch biÖn cña L·o Tö, bµn râ rµng vÒ LuËn “®¹o”, chÝnh chóng còng chØ lµ con ®−êng ®Ó ®¹t ®Õn c¸i minh triÕt mµ LuËn ng÷ cña Khæng Tö, trong khi chØ bµn vÒ nh÷ng chuyÖn ®êi sèng th−êng ngµy, ®· ®Ó lé ra mét c¸ch Èn ngÇm (song l¹i cµng trùc tiÕp h¬n). Vµ d−íi c¸i d¸ng vÎ th−êng g©y hoang mang, tõng quyÕn rò ph−¬ng T©y xiÕt bao, c¸c diÔn tõ cña c¸c bËc ThÇy cña chan (thiÒn, trong tiÕng NhËt) chÝnh chóng còng kh«ng nh»m ®Õn ®iÒu g× kh¸c h¬n - song l¹i khã h¬n c¶: khiÕn cho ng−êi ta ý thøc ®−îc c¸i ®¹o cña néi giíi ®ã ngay trong lßng c¸i b×nh th−êng - “®½n gç vµ ®Þu n−íc” - theo c¸ch “gÇn” h¬n c¶, ®¬n gi¶n h¬n c¶, th−êng nhËt h¬n c¶. 4. V¶ ch¨ng, chØ cã “diÔn tõ” th× kh«ng ®ñ. V× ë giai ®o¹n gÇn nhÊt nµy, ch¼ng cßn cã g× ®Ó nãi ë ®Êy c¶, mµ chØ lµ thu b¾t, lµ ®Ó cho biÕn th«ng, nªn ng−êi Trung Hoa ®· t×m ®Õn mét lêi nãi “kh«ng nãi”: nã gîi ra nh−ng kh«ng biÓu ®¹t ý nghÜa (signifier), më cho thÊy nh−ng kh«ng biÓu hiÖn. Thao t¸c “thÈm mü” cña nã, ®Æc biÖt L·o Tö - §¹o ®øc kinh - B¶n dÞch cña NguyÔn HiÕn Lª. NXB. V¨n Ho¸ -1994. L·o 1 LuËn Nguyªn v¨n trong LuËn ng÷: “V¨n ch−¬ng cña ThÇy th× chóng ta ®Òu ®−îc nghe. Cßn vÒ bæn tÝnh 2 con ng−êi còng nh− §¹o Trêi th× chóng ta ch¼ng nghe ThÇy ta d¹y.” S®d.
  5. 36 lµ héi häa, ch¼ng nh»m g× kh¸c h¬n lµ lµm cho ta cã thÓ c¶m nhËn ®−îc c¸i hiÓn nhiªn Êy cña ®¹o mµ ta lu«n quªn khuÊy. §¹o cña néi giíi ®ång thêi lµ néi giíi cña ®¹o. Thay v× biÓu hiÖn mét d¸ng vÎ cña thÕ giíi, mét phong c¶nh riªng biÖt, khi vÏ bÊt cø c¸i g×, mét cµnh tre hay mét khèi ®¸, kh«ng bao giê nã vÏ mét vËt, mµ lµ thùc t¹i hãa c¸i néi giíi liªn tôc ®ã cña tiÕn tr×nh. Th«ng qua mèi t−¬ng quan gi÷a c¸i h− vµ c¸i ®Çy, nã vÏ lªn sù nèi ®Çu ®ã cña c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt: c¸i “h−” kh«ng ®−îc ®Æt ë cuèi ch©n trêi, mµ thÊm ®Ém toµn bé c¶nh vËt, hiÓn hiÖn bªn trong tõng nÐt bót vµ khiÕn cho mçi nÐt Êy cã thÓ kh«ng ngõng “thanh tho¸t” ra - “®ñ ®Çy” - “ph¬i bµy” sù hiÖn diÖn cña m×nh toµn vÑn nhÊt. KhiÕn cho sù hiÓn nhiªn cña c¸i h− Êy næi bËt lªn. Nh÷ng d·i m©y hay n−íc t¾m lªn toµn bé c¶nh vËt, vµ ngay tõ mÐp d−íi cña cuén tranh, ë ®Êy ch¼ng cã g× ®−îc vÏ trªn giÊy c¶, chØ tho¸ng ®−îm nh÷ng m¶ng nhÑ: c¸i mµu tr¾ng Êy, ph¸t t¸n trong lßng cña ®−êng nÐt, vÏ nªn c¸i vèn néi giíi cña tiÕn tr×nh. H×nh thøc th¬ “cùc ng¾n”, thÓ tø tuyÖt còng vËy. Th¬ tø tuyÖt Trung Hoa, còng nh− th¬ hai-ku NhËt B¶n, nãi lªn mét c¸ch v¾n gän nhÊt c¸i hiÓn nhiªn (néi giíi) thanh tho¸t ngay s¸t c¹nh, khiÕn ta nghe c¶m ®−îc c¸i vèn Èn khuÊt Êy. Hai m−¬i tõ sau ®©y hîp thµnh mét bµi th¬: Ng−êi nhµn hoa quÕ rông §em xu©n nói v¾ng teo Tr¨ng lªn chim nói h·i D−íi khe chèc chèc kªu1 (V−¬ng Duy) Ph¬i bµy cña hiÓn nhiªn: phong c¶nh v« cïng ®¬n gi¶n, b×nh th−êng - mét ®ªm hoµn toµn gièng nh− bao nhiªu ®ªm kh¸c; vµ trong hai m−¬i tõ Êy, thËm chÝ cßn cã nh÷ng tõ ®−îc lÆp l¹i: “xu©n”, “nói”. LÈn lót cña hiÓn nhiªn: toµn bé c¶nh vËt, võa míi ®−îc ph¸c häa ra, ®· liÒn nhßa ®i: ng−êi nghØ vµ hoa rông, ®ªm yªn tÜnh, nói v¾ng ng−êi. Vµ c¸i sù cè x¶y ra sau ®ã vµ c¸ thÓ hãa ë ®©y (tr¨ng lªn, c¸c con chim ho¶ng sî) lµ ®Ó nh¾c nhí ®Õn c¸i néi giíi kh«ng ngõng biÕn th«ng qua tÊt c¶ c¶nh vËt ®ã. Nh− mét tiÕng “kªu”, “chèc chèc”, khiÕn ta nghe ®−îc c¸i im lÆng bèn bÒ. C¸c nhµ b×nh chó nãi: còng gièng nh− trong héi häa c¸i ®ñ ®Çy cña ®−êng nÐt ®−îc t¾m trong c¸i h− kh«ng, c¸i “®ñ ®Çy” cña c¸c tõ, ë ®©y, ®−îc t¾m trong c¸i kho¶ng “tr¾ng” cña bµi th¬: mÊy tõ ®an vµo nhau Êy, nh− mét nÐt bät n−íc, khiÕn ta ý thøc ®−îc c¸i vèn néi giíi, khiÕn ta chó ý ®Õn nã. ThÓ th¬ tø tuyÖt nµy kh«ng chØ lµ thÓ th¬ ng¾n nhÊt, kiÖm nhÊt, mµ ch©u ¢u kh«ng cã ®−îc, nã cßn thùc hiÖn mét chøc n¨ng riªng (vµ ë Trung Quèc “thÈm mü häc”, vÒ nhiÒu ph−¬ng diÖn, cã vai trß nh− b¶n thÓ häc cña chóng ta). Bëi bµi th¬ nµy kh«ng diÔn ®¹t, nã còng kh«ng m« t¶. Lµ c¶nh vËt hay lµ t©m tr¹ng ®©y? ChØ cã c¶nh vËt ®−îc nãi ®Õn, nh−ng bµng b¹c trong toµn bé (vµ cµng râ rÖt h¬n c¶) lµ “t©m tr¹ng” - kh«ng chia chÎ hai c¸i Êy ra ®−îc, bµi Nguyªn v¨n: 1 Nh©n nhµn quÕ hoa l¹c, D¹ tÜnh xu©n s¬n kh«ng. NguyÖt xuÊt kinh s¬n ®iÓu Thêi minh t¹i gi¶n trung (B¶n dÞch trªn ®©y lµ cña T−¬ng Nh−)
  6. 37 th¬ kh«ng cã ®èi t−îng riªng. Nh−ng nã thu b¾t [nh÷ng g×] ë trªn th−îng nguån cña mäi “®èi t−îng” cã thÓ cã. VI C¸i phi-kh¸ch thÓ cña minh triÕt 1. Ta biÕt, hoÆc Ýt ra ta vÉn lÆp ®i lÆp l¹i, tõ thêi HÐgel, r»ng: triÕt häc ®· ®−îc sinh ra ë Hy L¹p, dÉu t− duy ®· xuÊt hiÖn sím h¬n ë nh÷ng n¬i kh¸c, tr−íc hÕt lµ ë Trung Quèc, bëi ®Ò cao nguyªn lý vÒ tù do, nh÷ng ng−êi Hy L¹p lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn ®· cã thÓ n¾m b¾t ®−îc c¸i kh¸ch thÓ trong mèi t−¬ng quan víi chñ thÓ: thay v× tiÕp tôc tù hßa tan trong c¸i “chÊt thÓ phæ qu¸t”, nh− “ng−êi ph−¬ng §«ng” vÉn lµm,
  7. 38 vµ ®Ó cho ý thøc cña m×nh tiªu tan trong ®ã, con ng−êi c¸ thÓ ë Hy L¹p tù røt m×nh ra khái nã vµ, dùa trªn chÝnh m×nh, tù ®Æt m×nh thµnh chñ thÓ, thùc hiÖn x¸c ®Þnh chÊt thÓ nh− lµ kh¸ch thÓ. Tõ ®ã mµ n¶y sinh kh¸i niÖm. T− duy Trung Hoa, vÒ phÇn m×nh, ®· dao ®éng gi÷a nh÷ng c¸i chung “m¬ hå” nhÊt, “trõu t−îng” nhÊt, chØ s¶n sinh ra mét tÝnh phæ biÕn h− kh«ng, vµ, ë m¹n bªn kia, c¸i cô thÓ tØ mÈn nhÊt, “tÇm th−êng” nhÊt, vµ còng tøc lµ c»n cçi nhÊt. Kh«ng lµm viÖc gi÷a hai c¸i trªn, nã kh«ng quan niÖm ®−îc kh¸ch thÓ; do ®ã, nã ®· lì mÊt triÕt häc. Tõ viÖc kh¸ch thÓ, trong mèi t−¬ng quan cña nã víi chñ thÓ, ®−îc tõng b−íc “x¸c ®Þnh” vµ “suy ngÉm”, ®· n¶y sinh kh¶ n¨ng cña mét lÞch sö, lÞch sö cña “ch©n lý”, tøc lµ cña triÕt häc. Nh−ng ®Êy lµ nh×n tõ chÝnh bªn trong cña triÕt häc. Tõ bªn ngoµi, nghÜa lµ cè g¾ng ®Ó ®øng ra bªn ngoµi cña lÞch sö Êy, ta buéc ph¶i ®Æt c©u hái, liÖu trong khi lµm nh− vËy, ngay tõ ®Çu, triÕt häc cã ®¸nh mÊt ®i c¸i g× kh«ng. Nãi c¸ch kh¸c, liÖu cã mét sù tr¶ gi¸ nµo cho c¸i c«ng cuéc x¸c ®Þnh mµ t− duy ®· dÊn th©n vµo ®ã kh«ng vµ, triÕt häc, ch¼ng hÒ ý thøc ®−îc, ®· ph¶i høng chÞu? HoÆc, triÕt häc ®· kh«ng cßn cã thÓ t− duy ®−îc n÷a vÒ ®iÒu g× vµ “ph−¬ng T©y” vÒ sau, cã thÓ nãi, ®· ph¶i kh«ng ngõng bï trõ (®Æc biÖt th«ng qua sù huyÒn bÝ cña t«n gi¸o hay, trong thêi kú hiÖn ®¹i, b»ng th¬, tõ ®ã ®−îc coi nh− lµ mét t− duy kh¸c)? Muèn trë l¹i “céi rÔ” cña siªu h×nh häc, th¨m dß nã trong nÒn t¶ng cña nã vµ ®Ó v−ît qua nã, ch¨m chó vµo nhÞp nhÊn, mang tÝnh nguyªn lai h¬n, cña sù thanh tho¸t ra vµ sù rót lui vÒ, Heidegger më l¹i mét lèi ra cho vÊn ®Ò: “Trong c¸i ®Õn hay c¸i lui vÒ cña ch©n lý cña B¶n thÓ, cã mét c¸i kh¸c bÞ nguy c¬: kh«ng ph¶i thÓ chÕ cña triÕt häc, còng kh«ng ph¶i chØ chÝnh triÕt häc, mµ lµ sù gÇn kÒ vµ xa c¸ch cña c¸i Êy (von Jenem) c¸i tõ ®ã triÕt häc, víi t− c¸ch lµ t− duy b»ng biÓu t−îng cñÊnci ®−¬ng tån t¹i nh− nã vèn vËy, nhËn ®−îc b¶n chÊt vµ yÕu tÝnh cña m×nh” (Siªu h×nh häc lµ g×?). ë phÝa bªn nµy cña “ch©n lý”, cña “B¶n thÓ”, vµ còng tøc lµ cña triÕt häc, cã “c¸i Êy” - nh−ng cã thÓ nãi ®−îc vÒ nã kh«ng? - mµ triÕt häc, víi t− c¸ch lµ t− duy b»ng biÓu t−îng, tù thÊy m·i m·i xa c¸ch vµ nuèi tiÕc. Nh−ng tõ nay ®óng lµ ®· cã “ch©n lý”, “B¶n thÓ”, triÕt häc, d−êng nh− m·i m·i cÇn thiÕt, tõ khi ng−êi ta ®· kh¸m ph¸ ra chóng: do sù thuËn tiÖn cña nã, kh¸i niÖm ®−îc ¸p ®Æt ë kh¾p n¬i, tËn ®Õn ë Trung Quèc vµ NhËt B¶n (khi hä gÆp chóng, lóc “më cöa” víi ph−¬ng T©y, vµo cuèi thÕ kû XIX). Vµ, ngay chÝnh bªn trong truyÒn thèng ch©u ¢u, hiÖn t−îng häc còng kh«ng thÓ bá qua nã: cã “mét c¸i g× ®ã kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc trong t− duy ph−¬ng T©y, Merleau-Ponty kÕt luËn trong cuèn “Ph−¬ng §«ng vµ nhµ triÕt häc”, “®ã lµ nç lùc kh¸i niÖm, tÝnh nghiªm kh¾c cña kh¸i niÖm”. Cho nªn “ph−¬ng T©y” (theo nghÜa réng) vÉn lµ hÖ quy chiÕu: chÝnh nã ®· s¸ng chÕ ra c¸c ph−¬ng tiÖn lý thuyÕt vµ thùc hµnh ®Ó nhËn thøc, ®· më ra con ®−êng ch©n lý”. Nh− vËy Merleau Ponty nh©n thÓ ®ång hãa lu«n “nhËn thøc” vµ “ch©n lý”, cø nh− c¸i nµy chØ ®¬n gi¶n lµ lÆp l¹i c¸i kia. Cø nh− sù ®ång hãa Êy tù nã ch¼ng ®Æt ra vÊn ®Ò g× hÕt vµ hai c¸i ®ã tÊt ph¶i ®i ®«i víi nhau - Ýt nhÊt th×, theo truyÒn thèng, triÕt häc vÉn ngô ý nh− vËy. Song sÏ ph¶i bµn l¹i vÒ c¸i ®iÒu hµm Èn ®ã. Bëi c¸i khiÕn ta kh¸m ph¸ ra minh triÕt ®èi diÖn víi triÕt häc, hay Trung Hoa ®èi diÖn víi “ph−¬ng T©y” (c¸i ph−¬ng T©y “theo nghÜa réng” Êy lµ g× vËy - nã Ýt d©n téc trung t©m chñ nghÜa h¬n ch¨ng?), lµ cã mét nhËn thøc ®· kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®i qua viÖc x¸c ®Þnh mét “kh¸ch thÓ” vµ cøu c¸nh, hay tiªu chuÈn cña nã kh«ng ph¶i lµ ch©n lý. Bëi, ë minh triÕt còng vËy, còng cã vÊn ®Ò häat ®éng nhËn thøc (prise de conscience) (nÕu kh«ng ®ång ý víi nhau ®−îc vÒ mét quy chÕ cña ý thøc); hoÆc, Ýt ra, kh¸i niÖm Êy, ngay tõ ®Çu, sÏ thùc hiÖn mét sù ®èi chiÕu thuËn tiÖn. C¸c lêi nãi cña
  8. 39 Khæng Tö hay c¸c bµi tø tuyÖt ®êi §−êng cho thÊy ®iÒu ®ã: t− duy Trung Hoa kh«ng ch×m ®¾m vµo t×nh c¶m t«n gi¸o m¬ hå vµ c¸i “cao c¶ cña ng−êi ph−¬ng §«ng” mµ HÐgel ®· lªn ¸n. Song vËy th× minh triÕt nhËn thøc ®iÒu g×? Hay ®óng h¬n c¸i “®iÒu g×” Êy lµ ®· qu¸ råi. Bëi, nÕu cã nhËn thøc, th× kh«ng ph¶i lµ nhËn thøc vÒ b¶n chÊt, nã kh«ng mang tÝnh b¶n thÓ häc; nã kh«ng thiÕt lËp mét “kh¸ch thÓ” mµ còng kh«ng biÓu hiÖn nh− mét t− t−ëng. 2. §Ó kh«ng mÊt kh¶ n¨ng cã ®−îc kho¶ng c¸ch, h·y kiªn nhÉn trë l¹i rµ s¸t c¸c tõ. Vµ tr−íc hÕt lµ nh÷ng tõ chung nhÊt vµ kÝn ®¸o nhÊt, chóng dïng ®Ó cÊu tróc nªn ng«n ng÷, h¬n lµ quan t©m ngay ®Õn c¸c kh¸i niÖm: bëi chÝnh trong chóng chøa ®ùng ho¹t ®éng kh¶ dÜ (le jeu possible) cña t− duy. Trong tiÕng Trung Quèc cã mét “h− tõ” nh− vËy (chi1) nã cã thÓ kh«ng dïng ®Ó chØ ®Þnh còng kh«ng ph¶i lµ ®¹i tõ ®Ó nh¾c l¹i, mµ chØ dïng ®Ó lµm cho tõ ng÷ ®øng tr−íc nã mang d¹ng ®éng tõ : do nã, ®èi t−îng cña ®éng tõ ®−îc ®Ó ë tr¹ng th¸i kh«ng x¸c ®Þnh hay ®óng h¬n, ®Ó kh«ng bÞ cÇm tï trong kh¸i niÖm ®èi t−îng, ta sÏ nãi r»ng ®éng tõ sÏ më ra (®−a ®Õn) tr¹ng th¸i kh«ng x¸c ®Þnh. Trong c¸c ch©m ng«n cña c¸c nhµ t− t−ëng chuyªn bµn vÒ ®¹o, c¸c nhµ L·o häc, lu«n cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng c¸i kh«ng x¸c ®Þnh ®ã còng ®−a trë l¹i, song tõ xa h¬n, vÒ c¸i v¶ ch¨ng vÉn liªn tôc ®−îc nãi ®Õn - tøc lµ c¸i “®¹o”. Song trong ng÷ c¶nh cña Khæng Tö, ë ®ã lêi nãi kh«ng ngõng biÕn dÞ vµ r¶i ra theo ngµy th¸ng, ch¼ng tô tiªu vµo c¸i g× hÕt, th× kh«ng ph¶i nh− vËy. Mét häc trß cña Khæng Tö, l¹i lµ ng−êi ®−îc ThÇy yªu nhÊt mét h«m ngËm ngïi khen r»ng (IX, 10): §¹o cña ThÇy ta, cµng tr«ng lªn th× cµng thÊy cao; cµng dïi vµo th× biÕt lµ cµng kiªn cè; míi nh×n thÊy tr−íc mÆt, bçng hiÖn l¹i sau l−ng.2 “Chi” - “c¸i Êy”, Es3: ë ®©y ch¼ng cã Èn ng÷ nµo c¶, mÆc dÇu c¸i vÎ ®è ch÷ ®ã, bëi ch¼ng ph¶i ®o¸n xem lèi diÔn ®¹t ®ã ®−a ta trë l¹i c¸i g×; ®óng ra, còng ch¼ng cã g× khã t¶ nªn lêi, bëi c¸c ®éng tõ ®iÒu khiÓn c¸i kh«ng x¸c ®Þnh ®ã lµ nh÷ng ®éng tõ hµnh ®éng th«ng th−êng nhÊt vµ cô thÓ nhÊt. VËy mµ, sù kh«ng x¸c ®Þnh ®ã ch¼ng hÒ døt, vµ ng−êi häc trß kÕt luËn: DÇu ta muèn th«i, còng kh«ng th«i ®−îc. Ta ®· ®em hÕt tµi lùc ®Ó th«ng suèt th× d−êng nh− cã vËt chi cao lín chËn ®øng tr−íc ta; vµ dÉu ta muèn theo cho cïng, còng kh«ng lµm sao theo cho næi.4 H− tõ “chi” trong ch÷ H¸n tr−íc ®©y th−êng ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt còng b»ng mét h− tõ, theo 1 chóng t«i lµ rÊt ®¾t: “ch−ng”. Nh− ta thÊy, trong c©u d−íi ®©y, §oµn Trung Cßn ®· dÞch b»ng tõ “th×”. Nguyªn v¨n LuËn ng÷: “Ng−ìng chi, di cao; toµn chi, di kiªn; chiªm chi, t¹i tiÒn, hèt yªn t¹i hËu” LuËn 2 §oµn Trung Cßn dÞch. S®d. (TiÕng La-tinh) = ng«i thø hai, sè Ýt, th× hiÖn t¹i, thÓ tr×nh bµy. 3 §oµn Trung Cßn - Nt. 4 2 §óng ra trong tiÕng ViÖt, trong tr−êng hîp cô thÓ nµy ng−êi ta nãi: “T«i kh«ng thÓ nµo tin ®−îc (hay kh«ng thÓ ngê r»ng) anh Êy ®· chÕt” Chó thÝch cña t¸c gi¶: Chó Wittgenstein (1942): “Anh kh«ng thÓ kÐo c¸i h¹t ®Ó lµm cho nã n¶y lªn trªn mÆt ®Êt. TÊt c¶ nh÷ng g× anh cã thÓ lµm lµ cung cÊp cho nã søc nãng, ®é Èm vµ ¸nh s¸ng: khi Êy nã sÏ ph¶i n¶y lªn.”
  9. 40 Trong lêi nãi nµy, ®−îc coi lµ râ rµng h¬n c¶ ®Ó nãi vÒ c¸ch d¹y cña ThÇy, ng−êi häc trß nhÊn m¹nh hai ®iÒu m©u thuÉn khiÕn anh rèi trÝ. Mét mÆt, anh kh«ng thÓ n¾m ®−îc c¸i “chi”/“c¸i Êy”, v× anh kh«ng th«ng suèt ®−îc c¸i Êy: võa v× nã khiÕn anh ph¶i kh«ng ngõng ®µo s©u, xuyªn thÊu vµo (tr«ng lªn “cao h¬n”, xuyªn vµo “r¾n h¬n”) võa v× c¸i Êy, ch¼ng cã “n¬i chèn” còng ch¼ng cã “®é ®Æc” riªng, cø “m¬ hå ®Õn møc kh«ng thÓ-biÓu diÔn ®−îc” (nh− lêi b×nh “míi nh×n thÊy tr−íc mÆt, bçng hiÖn l¹i sau l−ng”); khã kh¨n cña sù héi gi¸c võa ë chç sù héi gi¸c m·i kh«ng dõng l¹i võa ë chç c¸i Êy vÉn “kh«ng sao n¾m b¾t ®−îc”: “anh võa siÕt l¹i, th× sù cÇm n¾m ®· qu¸ møc, anh võa bu«ng ra, th× kh«ng cßn cÇm n¾m ®−îc n÷a” (Chu Hy). MÆt kh¸c, ng−êi häc trß thõa nhËn râ r»ng c¸i anh ta kh«ng thÓ héi gi¸c ®−îc, vµ tõ ®ã anh kh«ng thÓ ®¹t tíi ®−îc, anh kh«ng biÕt lµm sao ®Ó “theo cho næi”, c¸i Êy l¹i ®Õn víi anh nh− mét sù hiÓn nhiªn: hiÖn lªn ngay tr−íc m¾t, nh− anh nãi tõ ®Çu, “nh×n thÊy tr−íc mÆt”, nh− anh nãi ë cuèi c©u. V¶ ch¨ng c¸c nhµ b×nh chó ®· cÈn thËn nhÊn m¹nh vµo ®iÓm nµy: c¸i Êy “nh×n thÊy tr−íc m¾t” anh nh− vËy cã nghÜa lµ c¸i Êy “còng ë trong c¸c øng xö vµ c¸c t×nh huèng vÉn diÔn ra hµng ngµy” vµ, do vËy, "c¸i Êy ch¼ng hÒ cã g× lµ huyÒn bÝ vµ khã t¶ nªn lêi”; nãi c¸ch kh¸c, c¸i kh«ng n¾m b¾t ®−îc ®ã kh«ng “n»m ngoµi” c¸i gi¶n dÞ nhÊt vµ c¸i th−êng nhËt nhÊt, trong cö chØ hay trong hµnh vi nhá nhÊt - “uèng”, “¨n” hay “®øng dËy”. Nh− vËy, mét mÆt ch¼ng hÒ cã c¸i tÇm th−êng vµ c¸i cô thÓ, nh− HÐgel ®· nãi vÒ t− duy Trung Hoa, vµ, mÆt kh¸c còng ch¼ng cã c¸i m¬ hå, hay c¸i kh«ng x¸c ®Þnh, “më réng ®Õn v« cïng” - c¸i “cao c¶ cña ng−êi ph−¬ng §«ng” - kú thùc chØ lµ mét sù trõu t−îng trèng rçng; nh−ng nhËn thøc vÒ ®¹o diÔn ra ngay tù trong lßng cña c¸i cô thÓ nhÊt vµ tÇm th−êng nhÊt - song ch¼ng bao giê toµn vÑn (v× lµ bÊt tËn). Kh«ng cÇn sù can thiÖp trung gian cña mét kh¸i niÖm, mµ b»ng “ngé” (rÐalisation) tõng b−íc, cã thÓ nãi nh− vËy (theo nghÜa cña tõ tiÕng Anh to realize, bÞ tranh c·i trong tiÕng Ph¸p: “Tõ ®ã sÏ sèng, Gide nãi, nã biÓu ®¹t, vµ biÓu ®¹t rÊt tèt, mét t− t−ëng mµ d−êng nh− ta bçng thÊy ngay lµ ta kh«ng thÓ nµo bá qua c¸i tõ ®· t¹o nªn t− t−ëng Êy”). Nh−ng víi c¸i tõ Êy, nhÆt lÊy bªn lÒ cña ng«n ng÷, vµ ng−êi ta giao cho nã lµm c¸i thÕ n−íc ®«i cho kh¸i niÖm, ta cã thÓ lµm thµnh mét kh¸i niÖm ®−îc kh«ng (vµ nã ch¼ng hÒ gièng c¸i tói t¹p nham cña “trùc gi¸c” ®èi lËp víi lý trÝ)? Ta nãi, triÕt häc “quan niÖm” (nã cã mét kh¸ch thÓ: ch©n lý), cßn minh triÕt th× ngé ra (c¸i “chi”/“c¸i Êy” cña hiÓn nhiªn). Theo nghÜa nh− khi ng−êi ta nãi ng−êi ta nhËn ra, hay ®óng h¬n lµ kh«ng sao nhËn ra ®−îc r»ng mét ng−êi nµo ®ã ®· chÕt². ë ®Êy cÇn cã mét sù cuén më ra (t− duy Trung Hoa ®óng lµ t− duy cña tiÕn tr×nh), ë ®Êy còng cÇn cã sù thö th¸ch cña c¸i th−êng nhËt vµ c¸i cô thÓ (nh− trong c¸c ®èi tho¹i cña Khæng Tö nh»m khiÕn ng−êi ta chó ý): c¸i th−êng nhËt Êy, hay c¸i cô thÓ Êy, kh«ng hiÖn ra víi ta nh− lµ kh¸ch thÓ (cña nhËn thøc), mµ nh− lµ c¬ héi (®Ó ngé ra; x. c©u tr¶ lêi cña bËc ThÇy thiÒn vÒ “®¹o”: “C©y b¸ch ngoµi s©n” - mäi c¸i ®Òu cã thÓ gióp ta ngé ra, ngay c¶ c¸i vËt ®Çu tiªn hiÖn ra d−íi m¾t ta, nh− “c©y b¸ch ngoµi s©n”). NhËn thøc (b»ng kh¸i niÖm) cã thÓ ®−îc ®Æt ra nh− lµ cøu c¸nh, con sù ngé ra th× kh«ng; ngé ra kh«ng phô thuéc vµo c¸c ph−¬ng tiÖn mµ vµo c¸c ®iÒu kiÖn, ta chØ cã thÓ t¹o thuËn lîi cho nã (còng nh− mäi qu¸ tr×nh chÝn cña c©y tr¸i, M¹nh Tö b¶o, ch¼ng nªn hoµi c«ng mµ kÐo c¸c mÇm c©y lªn, ph¶i ®Ó cho chóng tù mäc, nh−ng cÇn chó ý th−êng xuyªn “xíi ®Êt” ë gèc cho nã). HoÆc n÷a, trong khi triÕt häc hµnh ®éng trùc tiÕp, nh»m vµo mét kh¸ch thÓ, vµ lµ c«ng viÖc ph−¬ng ph¸p (mµ ng−êi ta cã thÓ tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng), th× viÖc ngé ra l¹i hµnh ®éng gi¸n tiÕp, bao giê còng theo ®−êng vßng (con ®−êng cña lêi l−u
  10. 41 ý khiÕn cho nã dÔ dµng), vµ lµ c«ng viÖc tiÒm tµng vµ hµm sóc, kh«ng bao giê cã thÓ lµm s¸ng tá hoµn toµn ®−îc, vµ hiÓn lé ra b»ng c¸i kÕt qu¶ cña nã hiÖn lªn “nh©n thÓ”. “Nµy”, “bçng nhiªn”, t«i “ngé ra”. Ýt nhÊt, t«i ®· m−êng t−îng... Nh− vËy “ngé ra” lµ chÝnh x¸c h¬n c¸i “nhËn thøc” ®¬n gi¶n (vèn còng thuéc vÒ tri thøc): ngé ra, tøc lµ nhËn thøc, kh«ng ph¶i vÒ c¸i ta kh«ng nh×n thÊy, hay vÒ c¸i ta kh«ng biÕt, mµ, ng−îc l¹i, vÒ c¸i ta thÊy, vÒ c¸i ta biÕt, thËm chÝ vÒ c¸i ta qu¸ biÕt råi - vÒ c¸i ta cã ngay d−íi m¾t: ngé ra, nãi c¸ch kh¸c lµ nhËn thøc vÒ c¸i hiÓn nhiªn. Hay, ®Ó cho s¸t nghÜa h¬n, ngé ra, cã nghÜa lµ nhËn thøc ®−îc tÝnh cã thùc cña thùc t¹i. Ch¼ng h¹n, thêi gian tr«i qua, ng−êi ta giµ ®i - hay ®¬n gi¶n h¬n lµ ng−êi ta “sèng”. Bëi v× kh«ng ai thËt sù ngé ra, t«i muèn nãi lµ ngé ra mét c¸ch toµn vÑn, r»ng råi ra m×nh sÏ chÕt, tuy nhiªn ai còng biÕt ®iÒu ®ã. Ta gÆp mét minh häa trong lêi nãi sau ®©y. Gi÷a hai ®o¹n ta võa ®äc ë trªn, gåm phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt cña lêi nãi, ng−êi häc trß cho biÕt ThÇy ®· lµm thÕ nµo ®Ó chØ ra cho anh ta biÕt ®−îc ®¹o: “ThÇy ta mµ tõng tù dÉn dô ng−êi mét c¸ch khÐo lÐo. Ngµi dïng v¨n häc mµ më mang tri thøc cña ta, ®em lÔ tiÕt mµ −íc thóc than t©m ta.”1 ”DÉn dô ng−êi mét c¸ch khÐo lÐo”: cÇn cã mét sù cuén më ra nh− ®Ó cho c©y mäc lªn; vµ “v¨n häc” cïng “lÔ tiÕt” lµ nh÷ng c¸i ThÇy bµn ®Õn h»ng ngµy ®Ó t¹o cho t©m trÝ chÝn muåi. Bëi, “®¹o”, ta biÕt nã, chø ta “kh«ng nghe nã nãi”. Nh−ng qua v¨n häc vµ lÔ tiÕt ta bµn ®Õn hµng ngµy, qua sù kÐo c¨ng mµ chóng sinh lµm n¶y sinh gi÷a sù ph¸t triÓn vµ c¸i ng−îc l¹i víi nã, ta kh«ng ngõng nh×n thÊy mét ®ßi hái thiÕt yÕu h¬n, ®ßi hái cña “®¹o”, ®Êy lµ ®iÒu ThÇy khiÕn ta ngé ra. Vµ sù ngé ra Êy ch¼ng bao giê døt, nh− lêi nãi trªn ®· kÕt luËn. ë ®©y ng−êi häc trß chØ nhËn ra r»ng sù ngé ra lµ rÊt khã kh¨n - vµ chÝnh v× thÕ mµ lêi nãi nµy lµ mÉu mùc. Nh»m trë thµnh chÝnh thèng (Chu Hy), truyÒn thèng T©n Khæng gi¸o sÏ ®Æt mét c¸i tªn cho c¸i kh«ng thÓ n¾m b¾t Êy, c¸i ®ång thêi lµ c¸i th−êng nhËt nhÊt vµ cô thÓ nhÊt, mµ ng−êi ta cø ph¶i kh«ng ngõng “ngé ra”. C¸i tªn Êy, ta ®· biÕt: ®ã lµ c¸i “trung dung” (cña ®iÒu tiÕt). V× ®¹o cña bËc minh triÕt “chØ lµ c¸i l«gÝch cña sù thÝch nghi trän vÑn”, nªn “nÕu ta kh«ng chó ý ®Õn c¸i Êy, ta sÏ quªn khuÊy mÊt nã”; “song ta võa chó ý ®Õn nã th× nã l¹i ®· v−ît qua mÊt”. Bëi, ®èi víi bËc minh triÕt, c¸i trung dung ®−îc t¹o nªn gi÷a “sù më mang” b»ng v¨n häc vµ “−íc thóc” b»ng lÔ tiÕt Êy kh«ng cßn lµ ®èi t−îng cña mét sù g¾ng søc, mét ý ®å hay mét sù ch¨m chó, nã ®· trë thµnh tù nhiªn, lµ néi tµng trong toµn bé hµnh xö xña «ng, vµ chÝnh v× vËy ng−êi häc trß bèi rèi vµ ch¼ng thÊy nªn ®i theo lèi nµo. C¸ch hiÓu nµy kh«ng sai, song ta vÉn l−êng thÊy kh¸i niÖm bÞ ph¸p ®iÓn hãa nh− vËy, sÏ lµm mÊt ®i nh÷ng g× ë lêi nãi. Ph¶i lµm sao ®Ó cã thÓ ®Ó cho c¸i “chi”/“c¸i Êy” vÉn ë trong sù kh«ng x¸c ®Þnh cña nã ®Æng nãi lªn ®−îc sù nèi ®Çu gi÷a c¸i ph¬i bµy vµ c¸i Èn khuÊt - chÝnh lµ c¸i n»m s©u trong lßng cña tr¶i nghiÖm b×nh th−êng nhÊt, kh«ng thÓ bÞ kh¸ch thÓ hãa (inobjectivable) vµ ta cÇn nhËn ra tÝnh hiÓn nhiªn cña nã: ®Êy chÝnh lµ c¸i mµ t«i ®· b¾t ®Çu gäi lµ c¸i vèn néi giíi (le fonds d'immanence); vµ, ng−êi ta sÏ hiÓu ra, chÝnh nã lµ c¸i t«i kh«ng ngõng muèn n¾m b¾t ë ®©y, b»ng tÊt c¶ nh÷ng lèi ®i vßng liªn tôc nµy, bëi nã kh«ng thÓ lµ ®èi t−îng cña diÔn tõ, trong khi cè t¸i chiÕm h÷u nã b»ng triÕt häc. 3. Bëi chØ cã n¨ng lùc ngé ra c¸i vèn néi giíi ®ã míi lµm c«ng viÖc chia t¸ch ra vµ tõ ®ã mµ n¶y sinh minh triÕt. Gi÷ cho c¸i “chi”/“c¸i Êy” cã ®−îc chøc n¨ng kh«ng 1 §oµn Trung Cßn dÞch. S®d.
  11. 42 x¸c ®Þnh cña nã, bËc minh triÕt nãi (vµ chØ riªng ®iÒu ®ã ®· lµm thµnh mét diÔn tõ, VIII, 9): “§èi víi d©n, chuyÖn nµo cÇn lµm th× nªn khiÕn hä lµm, chí kh«ng nªn gi¶ng gi¶i nghÜa lý s©u xa, vi diÖu víi hä”1. M¹nh Tö ph¸t triÓn: Lµm viÖc mµ ch¼ng hiÓu nghÜa lý së hµnh cña m×nh, cã thãi quen mµ ch¼ng chÞu quan s¸t nh÷ng tËp qu¸n cña m×nh: trän ®êi cø noi theo m·i, mµ ch¼ng biÕt ph¶i quÊy thÕ nµo, ng−êi nh− thÕ thËt nhiÒu l¾m vËy. (VII, A, 5).2 Bëi v× ng−êi ta kh«ng cã ý thøc vÒ ®¹o “cña m×nh”, c¸i “chi”/“c¸i Êy” kh«ng ph¶i chÝnh lµ ®¹o, mµ lµ c¸i ®¹o do tõ ®ã mµ ®Õn, trªn th−îng nguån cña nã: mäi ng−êi ®Òu phô thuéc vµo nã, mäi ng−êi ®Òu quen víi nã, hä sèng víi nã nh− mét sù hiÓn nhiªn, vµ thËm chÝ lµ ®iÒu hiÓn nhiªn th«ng th−êng nhÊt - nh−ng kh«ng n¾m ®−îc nã. Hay ®óng h¬n, v× hä sèng víi nã nh− mét ®iÒu hiÓn nhiªn, nªn hä kh«ng ngõng quªn khuÊy mÊt c¸i Êy. Bëi còng nh− ®èi víi c¸i ta kh«ng biÕt, th× ta mï mÞt vÒ nã, c¸i ta kh«ng ngé ra, th× ta còng ®Ó quªn khuÊy ®i mÊt. HÐraclite còng kh¸c biÖt víi nh÷ng ng−êi kh¸c - nh÷ng kÎ “nhiÒu l¾m” - ®· “quªn khuÊy ®i mÊt” nh÷ng g× hä lµm khi thøc “còng nh− hä quªn khuÊy ®i mÊt nh÷ng g× ®· quªn khi ngñ” (§. 1, ë ®Çu luËn v¨n). Nh−ng, ®Ó lµm cho nh÷ng ng−êi kh¸c hiÓu ra nh÷ng g× hä ®· quªn khuÊy mÊt, nh÷ng g× hä vÉn lµm hµng ngµy vµ vÉn tËn dông chóng, song l¹i ch¼ng cã ý thøc vÒ chóng, HÐraclite tin t−ëng ë hiÖu lùc cña diÔn tõ, logos, diÔn tõ cña «ng, “lµ m·i m·i”, lu«n lu«n ®óng, “b¶n thuyÕt tr×nh” cña nã, “chia tõng sù vËt ra theo b¶n chÊt cña chóng”, “c¾t nghÜa chóng lµ nh− thÕ nµo”. DiÔn tõ cña triÕt häc chØ dÉn, tõng ®iÓm mét, mét c¸ch cã ph−¬ng ph¸p. Nh−ng c¸i vèn cña néi giíi, kh«ng thÓ nµo “thuyÕt tr×nh” nã ra (nh− mét kh¸ch thÓ), hay lÊy nã lµm mét ch©n lý (ch©n lý “m·i m·i”); ta chØ cã thÓ theo dßng th¸ng ngµy, b»ng lèi ®i vßng nµy hay lèi vßng kh¸c, gióp ngé ra ®−îc nã. Bëi, cuèi cïng, sù ngé ra ®Ých thùc, ph¶i lµ tù m×nh ®¹t ®−îc, lµ kÕt qu¶ cña mét sù bËn lßng ch¨m chó - song l¹i kh«ng cè t×nh bËn lßng. Cã lÏ khã t×m ra ®−îc mét minh häa nµo tèt h¬n ®o¹n sau ®©y cña M¹nh Tö (c¸c bËc ThÇy cña ThiÒn còng kh«ng nãi g× nhiÒu h¬n), vµ còng vÉn lu«n theo c¸ch c¸i “chi”/“c¸i Êy” kh«ng thÓ kh¸ch thÓ hãa (IV, B, 14). M¹nh Tö nãi: Ng−êi qu©n tö nhê tu häc ®¹o lý mµ trÝ ®øc ngµy cµng thªm cao s©u; ng−êi muèn tu häc m·i cho ®Õn khi tù m×nh ®¾c ®¹o vËy. HÔ tù m×nh ®¾c ®¹o, th× gi÷ g×n nã mét c¸ch an æn. §· gi÷ g×n ®¹o lý mét c¸ch an æn, ¾t kho tµng ®¹o lý cña ng−êi ®−îc s©u réng. Kho tµng ®¹o lý ®· ®−îc s©u réng, mÆc t×nh ng−êi lÊy bªn nµy lÊy bªn kia mµ dïng, vµ ng−êi vÉn ë n¬i nguån gèc ®¹o lý. Bëi thÕ nªn ng−êi qu©n tö muèn tu häc m·i cho ®Õn khi tù m×nh ®¾c ®¹o vËy.3 C¸i “chi”/“c¸i Êy” nhê minh triÕt mµ ®¹t tíi ®−îc, ch¼ng chøa g× ®Æc biÖt c¶, vµ ®Êy chÝnh lµ c¸i c¸ch ta “®¾c ®¹o”, ta “g×n gi÷”, ta “an æn” ®−îc trong nã, ®Õn møc tõ ®ã c¸i Êy hiÓn lé ra nh− mét “nguån suèi” - dÇu ta cã “lÊy” ®i c¸i g× vµ “lÊy” ë bªn nµo. Ch¼ng ph¶i ta cã thÓ x¸c minh ®iÒu ®ã trong mäi kinh nghiªm dï nhá nhÊt ®Êy sao? Khi ta ch¬i mét nh¹c cô ch¼ng h¹n, tõ lóc do nç lùc vµ tËp trung, “c¸i Êy” b¾t §oµn Trung Cßn dÞch - S®d. 1 M¹nh M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. 2 M¹nh Tö - §oµn Trung Cßn dÞch. 3
  12. 43 ®Çu ®Õn, nh− ta th−êng nãi (khi nãi vÒ c¸i néi giíi), th× c¸i kh¶ n¨ng bçng cø nh− tù nã hiÓn lé ra, mÆc dï ta ch¼ng cßn chó ý, ch¼ng cßn nghÜ ®Õn n÷a - ch¼ng cÇn cè g¾ng còng ch¼ng ph¶i tËp trung, nh− mét c¸i “vèn (t−)”, lu«n lu«n s½n sµng øa rØ ra. Sù “ngé ra” cña minh triÕt còng ®óng nh− vËy: ®Õn b»ng con ®−êng tù m×nh ®¾c ®¹o - sau mét qu¸ tr×nh chÝn muåi l©u dµi. Bëi, “nÕu ta s¾p ®Æt vµ söa so¹n”, th× kh«ng thÓ cã sù tù m×nh ®¾c ®¹o, nh− nhµ b×nh chó (Tr×nh Di) c¶nh b¸o chóng ta; “chØ cã thÓ ®¾c ®¹o khi võa cã sù nhÊn ch×m (cña ý thøc) l¹i võa cã sù tÝch tô (cña suy t−), khi ng−êi ta thËt tho¶i m¸i vµ kh«ng cßn ham muèn g× n÷a”. Cßn, “nÕu ta hèi h¶ vµ c−ìng Ðp ®Ó ®¹t cho ®−îc ®Õn nã”, “th× ta chØ cßn n¾m lÊy ®−îc c¸i t«i c¸ thÓ cña m×nh th«i”, rÊt h¹n chÕ, “ch¼ng bao giê ®ñ”. Còng tøc lµ nãi r»ng, muèn cho c¸i Êy cña néi giíi hiÖn ra, th× ph¶i ®Ó cho néi giíi tù nã vËn hµnh. Theo quan niÖm Trung Quèc vÒ tÝnh hiÖu lùc, sù ngé ra kh«ng thÓ nh¾m ®Õn mét c¸ch trùc tiÕp nh− mét cøu c¸nh, b»ng mét kÕ häach, theo mét khu«n mÉu, mµ nã ®Õn mét c¸ch gi¸n tiÕp, nh− lµ hÖ qu¶: ®¸p l¹i nh÷ng nç lùc cña ta mµ ta kh«ng hÒ dù ®Þnh hay tÝnh to¸n, hay nh− c¸i ®−îc tr¶ l¹i cho ta (nh− mét mãn l·i) tõ tÊt c¶ ®Çu t− cña ta tr−íc ®ã. ChÝnh v× thÕ mµ nã lµm thµnh c¸i “vèn” (“t−”), kh«ng ngõng tù nã giµu cã thªm m·i vµ cã dÞp lµ l¹i phun trµo lªn; vµ c¸i tr−íc ®©y d−êng nh− kh«ng thÓ n¾m b¾t ®−îc b©y giê tù nã ®Ó cho ta n¾m b¾t lÊy mµ ta ch¼ng hay. Nhµ b×nh chó ng−êi Anh (Legge, tr. 323) ®· nãi rÊt ®óng: ®Êy chÝnh lµ c¸i cã thÓ “øng dông v« tËn”; bëi cã thÓ kh¸m ph¸ ra c¸i Êy “trong v« sè hiÖn t−îng”, “còng hÖt nh− cã thÓ t×m thÊy n−íc dÔ dµng vµ kh¾p n¬i d−íi mÆt ®Êt nÕu ta ®µo xuèng”. H×nh ¶nh Êy ®óng, song, v× nã bÞ hßa tan ®i trong c¸c ph¹m trï vèn quen thuéc cña chóng ta, nªn Legge c¶m thÊy nã “tï mï” (vµ sù thÊt väng cña «ng l¹i soi s¸ng cho ta thÊy cÇn ph¶i tiÕn hµnh gi¶i kÕt ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc nã): ®¸ng chó ý lµ «ng ta tù hái ®©y cã ph¶i lµ vÊn ®Ò vÒ “c¸i t«i riªng cña con ng−êi” hay lµ vÒ “nh÷ng g× ë bªn ngoµi nã”? Song, c¸i “chi” cña néi t¹i khiÕn cho c©u hái kh«ng thÝch ®¸ng, nã n»m ë chç chia t¸ch ra cña c¸i ta (man's own self) vµ c¸i bªn ngoµi ta. Bëi, nh− nhµ b×nh chó Trung Hoa ®· cho thÊy, kh«ng thÓ cã c¸i giíi t¹i nÕu ta thu hÑp l¹i trong “c¸i t«i c¸ thÓ”, ®−îc quan niÖm nh− lµ t¸c nh©n ®éc lËp (chØ phô thuéc vµo chñ kiÕn cña chÝnh m×nh) vµ trong giíi h¹n nh÷ng kh¶ n¨ng riªng cña m×nh (bëi lµm sao cã thÓ hiÓu ®−îc nÕu kh«ng ph¶i lµ c¸i “trë l¹i víi ta”, mét c¸ch gi¸n tiÕp, nh− lµ hÖ qu¶?): ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc kh¶ n¨ng cña nã, cÇn ph¶i tõ bá ph¹m trï kh¸ch thÓ mµ trë l¹i ph¹m trï tiÕn tr×nh; còng v× “c¸i Êy” lu«n lu«n lµ vèn, chø kh«ng ph¶i lµ kh¸ch thÓ (vµ kh«ng ph¶i lµ kh¸ch thÓ cña trùc gi¸c còng nh− cña tri gi¸c), nªn ta míi cã thÓ “ë trong nã”, “an æn” trong nã, vµ nhóng m×nh vµo ®ã nh− vµo mét nguån suèi kh«ng bao giê c¹n. Cho nªn Legge ®· kh«ng hiÓu: “Ta cã thÓ ®äc v« sè trang cña c¸c nhµ b×nh chó Trung Quèc, mµ ch¼ng cã ®−îc trong ®Çu mét ý t−ëng g× râ rµng c¶ vÒ lêi d¹y cña M¹nh Tö ë ®o¹n v¨n nµy.” Thùc tÕ lµ, “c¸i Êy” cña vèn néi giíi mµ minh triÕt Trung Hoa gióp ta ngé ra kh«ng cßn thuéc vÒ cÊp ®é “t− t−ëng” - “a clear idea” - còng kh«ng lµ mét kh¸ch thÓ: vµ qu¶ lµ HÐgel ®· cã lý khi nghÜ r»ng ng−êi Hy L¹p ®· quan niÖm kh¸ch thÓ trong mèi t−¬ng quan cña nã víi chñ thÓ b¾t ®Çu tõ kinh nghiÖm vÒ mét sù gi¶i tho¸t vµ v× hä ®· kh¸m ph¸ ra tù do. Ng−îc l¹i, d−íi h×nh t−îng “®¹o”, chø kh«ng cßn lµ B¶n thÓ n÷a (hay Th−îng §Õ) - §¹i Kh¸ch thÓ, tr¶i nghiÖm mµ t− duy Trung Hoa suy nghiÖm lµ tr¶i nghiÖm cña sù “®¾c ®¹o”, nh− ®· ®−îc nãi ë ®©y, nãi c¸ch kh¸c lµ cña sù tù
  13. 44 1 ph¸t (theo nghÜa cña sponte sua ), chø kh«ng ph¶i cña tù do; hay nÕu tù do còng ®−îc quan niÖm nh− lµ tù ph¸t, th× ®Êy lµ tù ph¸t cña ý chÝ - chø kh«ng ph¶i cña néi giíi: c¸i tù ph¸t cña néi giíi mµ ta thÊy hiÓn hiÖn râ rµng trong tÊt c¶ c¸c tiÕn tr×nh, nã t¹o nªn c¸i vèn cña c¸c tiÕn tr×nh ®ã, gièng nh− trong n¨ng lùc “ngé ra” mµ minh triÕt ®−a ta ®Õn. Còng tøc lµ nãi r»ng minh triÕt, ë Trung Quèc, soi s¸ng mét m¶ng cña tr¶i nghiÖm kh¸c víi triÕt häc cña chóng ta: nã kh«ng ph¶i lµ mét t− duy cßn n»m l¹i trong buæi Êu th¬, mµ ®· s¶n sinh ra mét trÝ n¨ng kh¸c. (TiÕng La-tinh)=mét c¸ch tù ph¸t. 1
  14. 45 VII Minh triÕt kh«ng chùng l¹i trong thêi th¬ Êu cña triÕt häc 1. Ch¼ng cã thÓ “tho¸t ra khái HÐgel” dÔ dµng nh− vËy. §Æc biÖt ë ®©y: c¸i «ng HÐgel tõng nãi r»ng «ng b¾t ®Çu b»ng triÕt häc cña ng−êi Trung Quèc, nh−ng “®Ó råi vÒ sau kh«ng nãi ®Õn nã n÷a”; bëi ë bªn Êy qu¶ cã nh÷ng triÕt gi¶, nh−ng cßn ch−a cã triÕt häc. Dùa trªn ý kiÕn cña Husserl cho r»ng mäi t− t−ëng ®Òu thuéc vÒ mét tæng thÓ lÞch sö tõ nay ®−îc coi nh− lµ “thÕ giíi tr¶i nghiÖm”, r»ng c¸c t− t−ëng ph¸t triÓn trong c¸c nÒn v¨n minh kh¸c nhau do vËy cÇn ®−îc xem nh− lµ bÊy nhiªu “mÉu vËt nh©n lo¹i häc”, bëi chóng lµ bÊy nhiªu biÕn dÞ cña “thÕ giíi tr¶i nghiÖm” nµy, do vËy, kh«ng c¸i nµo cã thÓ tù coi m×nh lµ cã vÞ trÝ ngo¹i lÖ hay chØ ®¬n gi¶n lµ cã nh÷ng quyÒn riªng biÖt, Merleau-Ponty muèn nh×n thÊy ë “ph−¬ng §«ng” mét c¸i g× ®ã nhiÒu h¬n lµ mét t− duy cßn ch−a v−¬n tíi ®−îc kh¸i niÖm. Bëi c¸i Ph−¬ng §«ng Êy ®· cung cÊp cho ph−¬ng T©y c¬ héi ®Ó t¸i kh¸m ph¸ cho ®Õn tËn ý t−ëng cña nã vÒ ch©n lý vµ kh¸i niÖm; vµ, “b»ng lèi ®i vßng ®ã, c¸c nÒn v¨n minh cßn ch−a cã ®−îc trang bÞ triÕt häc hay kinh tÕ nh− chóng ta l¹i cã mét gi¸ trÞ chØ dÉn cho chóng ta”. Dï sao th× “trang bÞ” chØ thuéc vÒ mét bªn, cßn sù chØ dÉn, trong tr−êng hîp nµy, l¹i ®Õn tõ bªn kh«ng cã. Qua c¸c “dÞ b¶n nh©n lo¹i mµ chóng ta xa c¸ch ®Õn thÕ”, chóng ta t×m l¹i ®−îc kh¶ n¨ng nghÜ ra “c¸c trùc gi¸c lý thuyÕt cña chóng ta ®· ®Õn tõ ®©u”: “tõ ®©u”, cã nghÜa lµ tõ “tr−êng tån sinh” nµo mµ c¸c thµnh c«ng l©u dµi cña chóng ®· khiÕn ta quªn mÊt (vµ cuéc “khñng ho¶ng” hiÖn t¹i cña chóng - cuéc khñng ho¶ng cña “tri thøc ch©u ¢u, x. Husserl - khiÕn chóng ta ph¶i nh×n nhËn l¹i). DÉu rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng “liªn hÖ ngang” mµ mçi nÒn v¨n hãa vÉn gi÷ ®èi víi c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c, Merleau-Ponty vÉn kh«ng tho¸t ra ®−îc khái c¸i ®Þnh kiÕn b¸ chñ cña triÕt häc. C©u nãi sau ®©y cña «ng thËm chÝ cã g× ®ã thËt nÆng nÒ nÕu nã kh«ng do thiÕu hiÓu biÕt h¬n lµ ng©y ng« (vµ sù thiÕu hiÓu biÕt Êy, khoa Trung Quèc häc, tù giam h·m m×nh trong chuyªn ngµnh cña nã - ®Ó khái ph¶i suy nghÜ - ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm): “Trong “tÝnh trÎ con” cña ph−¬ng §«ng cã mét ®iÒu g× ®ã cã thÓ chØ ra cho chóng ta, chÝ Ýt còng lµ sù hÑp hßi cña c¸c t− t−ëng ng−êi lín cña chóng ta.” DÉu cã cÈn thËn ®ãng c¸c ngoÆc kÐp còng ch¼ng thay ®æi ®−îc g×: nÕu nã cã c¶m thÊy chËt chéi trong t− duy cña nã, th× ph−¬ng T©y còng kh«ng v× thÕ mµ kh«ng coi r»ng chÝnh nã, b»ng lÞch sö triÕt häc cña nã, ®· v¹ch ra c¸i trôc t− duy cña nh©n lo¹i. VËy nªn, ®Ó tho¸t ra khái HÐgel, vµ cµng ®Æc biÖt lµ tho¸t ra khái chñ nghÜa d©n téc trung t©m, víi t− c¸ch lµ chñ nghÜa logo-trung t©m, mµ «ng ®· ®Æt ta ngay vµo trong ®ã, ch¼ng cßn c¸ch nµo kh¸c, ng−êi ta còng ®· d¹y chóng ta nh− thÕ råi, lµ ph¶i “®¶o lén ng−îc nã l¹i”. Bëi, chØ ®Þnh v−ît qua nã, nh− Husserl hay Merleau-Ponty, ta bÞ gi÷ l¹i - bÞ cÇm tï - trong ý t−ëng vÒ mét sù ph¸t triÓn lÞch sö trong ®ã “ph−¬ng T©y”, tõ AthÌnes ®Õn Berlin, mÆc nhiªn ®−îc coi lµ khung c¶nh - vµ nh÷ng t− t−ëng kh¸c, v× ®· ®i ra ngoµi khung c¶nh cña chÝnh chóng, ®· trë thµnh kh«ng thÓ nhËn ra ®−îc n÷a. Deleuze trong cuèn TriÕt häc lµ g×? ®· muèn ®iÒu khiÓn chÝnh cuéc ®¶o lén ®ã, khi «ng mæ xÎ ®Õn tËn tõng tõ ng÷, vµ cßn tèt h¬n lµ b»ng c¸c kh¸i niÖm chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, ®Ó ph¸t hiÖn cho triÕt häc b¶n chÊt riªng cña ®Þa h¹t cña nã: thay v× tÝnh tÊt yÕu, ng−êi ta l¹i trë l¹i ®Ò cao quyÒn lùc kh«ng thÓ kh¾c phôc cña c¸i ngÉu nhiªn;
  15. 46 thay v× c¸i khëi nguyªn, tõ sau Nietzsche (vµ Nietzsche ®óng lµ lèi vµo Hy L¹p kh¸c cña chóng ta) ng−êi ta l¹i nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña kh«ng khÝ vµ “m«i tr−êng”; thËm chÝ, vµ ®Ó buéc téi phÝa ®èi lËp, thay v× “tù nhiªn”, ng−êi ta l¹i yªu s¸ch "thiÖn chÝ”. Tãm l¹i, ch¼ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c cho phÐp chÐp sö - mµ triÕt häc ®· tù ®ång nhÊt m×nh vµo ®ã - lµ biÕn thµnh mét thø “®Þa lý häc”. Tõ ®ã, mµ cã c¸i dù tÝnh, míi, vÒ mét kiÓu “®Þa-triÕt häc”. §Ó nghiÒn ngÉm vÒ c¸c t− t−ëng tïy thuéc vµo khung c¶nh riªng cña chóng, vµ nh− vËy t¹o l¹i mét c¬ may cho sù dÞ biÖt, chóng ta kh«ng cßn lµm lÞch sö n÷a, mµ lµ lËp b¶n ®å... Nh−ng tÊm b¶n ®å ®−îc vÏ nªn nh− vËy, còng ch¼ng lµm thay ®æi ®−îc chót g× lÞch sö, c¸i lÞch sö vÉn ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i tõ HÐgel; sù ®¶o lén ®· ®−îc ®iÒu khiÓn khÐo tíi møc vÒ c¬ b¶n nã l¹i trë l¹i nguyªn nh− cò: triÕt häc ®−îc sinh ra ë Hy L¹p, cßn h¬n thÕ n÷a, nã lµ mét “s¶n vËt Hy L¹p” (tr. 89). Bëi chØ cã Hy L¹p t− duy b»ng kh¸i niÖm chø kh«ng ph¶i b»ng h×nh t−îng, chØ cã nã ®· nghÜ ra ®−îc mét ®å ¸n néi giíi cña t− duy (un plan d'immanence de la pensÐe) ; ë chç kh¸c (ë Trung Quèc), c¸i ta gÆp “kh«ng thËt sù lµ triÕt häc”, mµ chØ lµ “tiÒn-triÕt häc”. Mµ, nãi tiÒn-triÕt häc tøc muèn ngô ý lµ t− duy cßn ch−a ®¹t ®−îc ®Õn triÕt häc: nã cßn n»m l¹i ë phÝa bªn nµy - nã cßn chùng l¹i trong thêi th¬ Êu. Song ch¾c h¼n råi, nh− Merleau-Ponty ®· nãi - thuyÕt nh©n lo¹i phæ biÕn nh©n v¨n chñ nghÜa vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ -, ta cã thÓ häc ®−îc ë con trÎ bao nhiªu ®iÒu. Tr¶ lêi c©u hái kh«ng ngõng ®Æt ra: cã triÕt häc ë nh÷ng n¬i kh¸c kh«ng? - ph−¬ng T©y vÉn tiÕp tôc tr¶ lêi vßng vo, theo kiÓu Normand, “cã chø nh−ng mµ”. “Cã chø”, bëi v× kh«ng thÓ nghi ngê r»ng ë nh÷ng n¬i kh¸c ng−êi ta còng t− duy (vµ ngµy cµng phª ph¸n c¸i chñ nghÜa d©n téc trung t©m x−a cò cña m×nh nhiÒu h¬n, nã ngµy cµng nhÊn m¹nh nhiÒu h¬n ®Õn kh¶ n¨ng ®ã - nh−ng chØ lµ theo c¸ch hÖ t− t−ëng, chø kh«ng ph¶i tõ mét quan ®iÓm triÕt häc); nh−ng mµ, v× Ch©u ¢u lµ h×nh th¸i lÞch sö duy nhÊt ®· tiÕn hµnh ®−îc mét cuéc lËt ng−îc “kú diÖu” trªn chÝnh m×nh (tõ ®ã, nhê cã t− duy cña nã vÒ ch©n lý, nã ®· tråi v−ît lªn ®−îc khái c¸i ®Æc thï nh©n chñng häc cña m×nh; x. Husserl, Merleau-Ponty); hay v× chØ cã ë Hy L¹p míi diÔn ra cuéc gÆp gì gi÷a mét “m«i tr−êng” (nh−ng lµ cña nh÷ng ng−êi di tró) víi c¸i ®å ¸n néi giíi cña t− duy (Deleuze). Tuy nhiªn, Ch©u ¢u (vµ triÕt häc) kh«ng thÓ tho¸t ra ®−îc khái c¸i thÕ n−íc ®«i ®ã khi nµo nã cßn ch−a nghÜ ®Õn mét kh¶ n¨ng t− duy kh¸c víi triÕt häc: kh«ng t− duy b»ng kh¸i niÖm (nh»m ®i ®Õn ch©n lý) vµ còng kh«ng ph¶i, do vËy, mµ lµ c¸i thÓ t¹ng truyÒn thèng kh¸c cña triÕt häc (tøc t«n gi¸o, thuéc lÜnh vùc huyÒn bÝ, bao hµm ®øc tin). Nãi c¸ch kh¸c, khi nµo nã cßn ch−a h×nh thµnh ®−îc mét kh¸i niÖm vÒ minh triÕt nh− lµ hiÖn t−îng xen kÎ víi triÕt häc. Bëi v×, ®èi víi minh triÕt cña “ph−¬ng §«ng”, nã cµng ngµy cµng ¶o ¶nh hãa (c¸i §¹o!), vµ thËm chÝ ®«i khi nã cßn quy y theo ®Êy n÷a (c¸c gi¸o ph¸i), nh−ng nã cßn ch−a t− duy vÒ minh triÕt. Nã cßn ch−a t− duy vÒ minh triÕt b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn vèn lµ cña nã, nã kh«ng nhËn thøc minh triÕt. Ng−êi ta vÉn chê ®îi mét triÕt häc vÒ minh triÕt (còng nh− ®· tõng cã mét triÕt häc vÒ t«n gi¸o). B»ng chøng lµ tÝnh n−íc ®«i ë Deuleuze, nã lµm háng mét sè chç trong cuèn s¸ch tuyÖt vêi TriÕt häc lµ g×? cña «ng... Bëi, cã lóc, trong mét ®ét ph¸ lý thuyÕt, ph¹m trï cña «ng vÒ c¸i tiÒn-triÕt häc ®−îc quan niÖm nh− lµ mét c¸i phi-triÕt häc mµ ta ngê nã “cßn n»m ë trung t©m cña triÕt häc” h¬n c¶ chÝnh triÕt häc (tr. 43); cã lóc, nã l¹i ®−îc quy, mét c¸ch tÇm th−êng, thµnh c¸i kh«ng thÓ ®¹t ®−îc tíi triÕt häc vµ cßn ch÷ng l¹i ë vÒ tr−íc triÕt häc (tr.89). Vµ sù nhËp nh»ng cµng trë nªn hiÓn nhiªn khi nãi ®Õn minh triÕt.ThiÕt lËp mét ®å ¸n néi giíi “nh− mét chiÕc sµng c¨ng ra trªn
  16. 47 c¸i hçn mang”, «ng ®em ®èi lËp c¸c nhµ triÕt häc víi “c¸c bËc Minh triÕt” “lµ nh÷ng nh©n vËt t«n gi¸o”, nh÷ng “tu sÜ”; v¶ ch¨ng ë mét chç kh¸c, «ng cßn viÕt: “minh triÕt hay t«n gi¸o” “cã hÖ träng g× ®©u (tr. 86). Song qu¶ lµ hÖ träng ®Êy, vµ c¸i tõ “hay” Êy, ®−îc ®−a vµo ®ã nh− lµ nh©n thÓ tho¸ng qua, kh«ng thÓ lµm cho ng−êi ta chÊp nhËn mét sù ®ång nhÊt mµ ng−êi ta thÊy qu¸ râ lµ nã nh»m bµo ch÷a cho triÕt häc nh− thÕ nµo: Bëi chØ cã triÕt häc míi v−ît ra ®−îc khái mét t− duy nguyªn thñy cßn bÞ k×m l¹i trong niÒm t«n kÝnh ®èi víi c¸c quyÒn uy, chØ duy nhÊt cã nã míi ®¹t ®−îc ®Õn chç t− duy vÒ c¸i néi giíi “thuÇn tóy”. VËy mµ, nh×n kü h¬n, ta sÏ nhËn ra ë Trung Quèc mét t− duy cña minh triÕt chØ ®−îc thiÕt lËp (rÊt sím) b»ng c¸ch tho¸t ra khái sù k×m kÑp cña t«n gi¸o, nh−ng kh«ng xung ®ét víi nã, nh− lý tÝnh ch©u ¢u ®· lµm, vµ kh«ng coi thÇn häc lµ thÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc: còng nh− mét t− duy vÒ c¸i néi giíi, v× nã kh«ng ph¶i t− duy vÒ c¸i hçn mang (c¸i ®· khiÕn triÕt häc sau ®ã cø ph¶i ch¨m chó ®Õn c¸i hoµi nghi, c¸i cËt vÊn), kh«ng t− duy vÒ c¸i néi giíi nh− lµ “®å ¸n” (nh− Deleuze ®· x¸c ®Þnh, theo chøc n¨ng “c¸i sµng” cña nã), mµ nh− lµ vèn (c¸i t«i võa gäi lµ vèn néi giíi). ThËm chÝ, nh×n kü h¬n n÷a hay ®óng h¬n lµ nh×n tõ ®Çu kh¸c, nghÜa lµ n÷a nh×n tõ lèi ®i vßng ®èi víi chóng ta lµ Trung Hoa, ta sÏ thÊy kh«ng ph¶i minh triÕt cã hä hµng víi t«n gi¸o - vµ sÏ gi÷ mét mèi liªn hÖ ®¸ng nghi ngê ®èi víi nã (th«ng qua sù thÇn kh¶i, t«i sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nµy) - mµ chÝnh triÕt häc ®· lµ kÎ hä hµng Êy. 2. VÒ viÖc minh triÕt kh«ng ch÷ng l¹i trong thêi th¬ Êu cña t− duy, ta sÏ chøng minh mét c¸ch dÔ dµng - mét c¸ch x¸c thùc - b»ng c¸ch chØ ra r»ng nã còng tõng biÕt ®Õn kh¶ n¨ng cña triÕt häc. B»ng chøng lµ trµo l−u t− t−ëng ®−îc kh¼ng ®Þnh mét c¸ch m¹nh mÏ vµo thÕ kû IV-III tr−íc c«ng nguyªn, ®Æc biÖt ®èi lËp víi c¸c tr−êng ph¸i, hay ®óng h¬n lµ víi c¸c “gia ®×nh”1, c¸c nhµ minh triÕt Khæng gi¸o hay L·o häc, vµ ®−îc gäi lµ c¸c nhµ MÆc häc (nh÷ng ng−êi theo truyÒn thèng cña MÆc Tö) - hay, chÝnh x¸c h¬n lµ c¸c nhµ “MÆc häc muén” (Later Mohists; x. t¸c phÈm tuyÖt vêi cña A.C. Graham dùng l¹i t− t−ëng cña hä). §Êy lµ c¸i ®¸ng cho chóng ta nh×n l¹i s¸t h¬n mét chót - bëi cÇn ph¶i nh×n xa råi l¹i nh×n gÇn, nh×n ra xa h¬n c¶ råi l¹i nh×n l¹i gÇn h¬n c¶ (b»ng kh«ng ta sÏ chØ dõng l¹i ë nh÷ng ®iÒu s¸o mßn bÊt tËn vÒ t− duy Trung Hoa). C¸c nhµ MÆc häc ®· quan niÖm ®Ých x¸c vÒ “kh¸ch thÓ”, kh«ng ph¶i b»ng sù ph©n biÖt víi chñ thÓ (tuy sù ph©n biÖt ®· ®−îc v¹ch râ ë B, 76) mµ trong mèi quan hÖ cña “chñ thÓ” víi c¸i “tªn” dïng ®Ó chØ nã (danh thùc) cña nã: trong tÝnh kh«ng x¸c ®Þnh cña c¸c sù vËt (hÖ vËt), nhËn thøc ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch g¾n c¸i danh thùc vµo ®èi t−îng cña nã, cã nghÜa lµ g¾n c¸i ta dïng ®Ó “quy chiÕu” vµo c¸i ®−îc ®Æc thï quy chiÕu nh− vËy (A, 80), vµ viÖc nµy ®−îc thùc hiÖn theo mét “tiªu chÝ” mµ ®èi t−îng ®−îc ®em so s¸nh (chuÈn mùc cña tiªu chÝ ®ã lµ “c¸i mµ c¸i ®ã gièng ®Ó ®−îc coi lµ nh− vËy”: ®èi víi mét vßng trßn, th× ®ã lµ “ý t−ëng” vÒ vßng trßn còng nh− c¸i com-pa hay mét vßng trßn cho tr−íc); hoÆc, khi sù khíp víi tiªu chuÈn kh«ng thÓ hoµn toµn “chÆt khÝt”, v× kh«ng ®óng trªn tÊt c¶ c¸c ®iÓm, th× theo mét “tiªu chuÈn” lµ “c¸i do nã mµ vËt Êy lµ nh− vËy” vµ do nã mµ sù g¾n vµo cña vËt ®−îc “thÝch hîp” (A, 98): mét khi “tiªu chuÈn ®· ®−îc cè ®Þnh”, ta cã thÓ “t¸ch c¸c con ®−êng ra”; còng gièng nh− mét khi, nhê cã tiªu chuÈn ®ã, “thÓ lo¹i ®· ®−îc cè ®Þnh”, c¸c c¸i kh¸c cã thÓ “cø thÕ mµ ®i tíi” (b»ng c¸ch ®i tõ c¸i ®· nh− vËy sang tÊt c¶ nh÷ng c¸i gièng víi nã, B,12). KÕt qu¶ lµ ta cã sù nhËn thøc mét ch©n lý b»ng “sù thÝch ®¸ng (®−¬ng)”, cã Ta th−êng gäi lµ "gia" (B¸ch gia ch− tö) 1
  17. 48 1 thÓ so s¸nh víi c¸i lèi ph−¬ng T©y vÉn ph¸t triÓn (x. adaequatio rei et intellectus ): theo c¸c vÝ dô dïng ë tr−êng, “c¸i Êy” cña ®èi t−îng lµ “®−¬ng” víi “bß” hay víi “ngùa”, vµ nÕu mét ng−êi gäi c¸i Êy lµ bß vµ ng−êi kia gäi lµ kh«ng-bß, th× ng−êi nµy vµ ng−êi kia kh«ng thÓ cïng ®óng, tÊt mét ng−êi lµ “®−¬ng” cßn ng−êi kia lµ kh«ng “®−¬ng” (A, 50, 70); vµ thËm chÝ cho r»ng kh«ng ng−êi nµo ®óng h¬n ng−êi nµo th× còng “tÊt yÕu” lµ “kh«ng ®−¬ng”. Tõ ®ã c¸c nhµ MÆc häc x¸c ®Þnh mét ch©n lý l«gÝch: c¸i “cã thÓ (kh¶)” trë thµnh c¸i cã thÓ chÊp nhËn ®−îc chØ duy nhÊt tõ quan ®iÓm cña lêi, chø kh«ng cßn lµ cña c¸i “còng ®−îc” ho¹t sinh mµ bËc minh triÕt Khæng gi¸o, kh«ng cÇn ®Õn bÊt cø mét sù ph¸p ®iÓn hãa nµo, chØ ra con ®−êng do ®Êy c¸i lý t−ëng vµ c¸i h÷u hiÖu cã thÓ kh«ng ngõng dung hîp víi nhau (do ®Êy mµ “®¹o” lu«n cã thÓ ®øng v÷ng ®−îc): c¸i kh¶ Êy lµ do tÝnh chÝnh ®¸ng cña mÖnh ®Ò, do nguyªn lý duy nhÊt vÒ “sù cè kÕt bªn trong” (c¸i lý) cña nã vµ ®Æc biÖt kh«ng phô thuéc vµo chç Ýt hay nhiÒu ng−êi ñng hé nã (B,78). C¸i ng−îc víi nã lµ c¸i “m©u thuÉn” (bét)2: nh− vËy b¸c bÎ r»ng ng−êi ta cã thÓ b¸c bÎ lµ sai, nh− c¸c nhµ L·o häc vÉn lµm, lµ bét, bëi v× nh− thÕ tøc lµ chÝnh m×nh còng b¸c bÎ; còng nh− khi bËc ThÇy L·o häc cho r»ng viÖc häc lµ v« Ých: bëi khi cho r»ng viÖc häc lµ v« Ých th× chÝnh «ng ta ®· d¹y råi, ®iÒu ®ã ®i ng−îc l¹i víi tÝnh v« dông mµ viÖc häc ®· bÞ lªn ¸n. Do ®ã, cã hai ®iÓm c¸c nhµ MÆc häc ®Æc biÖt chó träng: tÝnh chÝnh x¸c cña c¸c ®Þnh nghÜa (x. A,1-87) vµ tÝnh chÆt chÏ trong biÖn luËn (x. B, 32-82). Ng−îc l¹i víi mét xu h−íng truyÒn thèng cña t− duy Trung Hoa tËn dông gi¸ trÞ ¸m chØ cña c¸c tõ, chØ ®iÓm xuyÕt vµ ®Ó cho ng−êi ta suy t−ëng (nh− kh¸i niÖm “nh©n” cña Khæng Tö), c¸c nhµ MÆc häc hÕt søc chó ý x¸c ®Þnh tÊt c¶ c¸c kh¸i niÖm cña hä, dï chóng thuéc lÜnh vùc nhËn thøc hay ®¹o ®øc (v×, ®èi víi hä, hai lÜnh vùc Êy t¸ch biÖt h¼n nhau), dï ®ã lµ ®øc “nh©n” hay lµ h×nh häc (sù b»ng nhau, t©m ®iÓm, ®iÓm...); còng nh− ph©n biÖt hÕt søc cÈn thËn c¸c c¸ch sö dông kh¸c nhau cña c¸c tõ ng÷ (x. A, 76-87). Cßn vÒ “biÖn luËn”, th× nã ®−îc quan niÖm hÕt søc chÆt chÏ lµ sù ®èi ®Çu gi÷a hai lËp tr−êng “®èi nghÞch” tÊt yÕu ph¶i dÉn ®Õn “th¾ng lîi” cña mét trong hai phÝa, hai mÖnh Êy ®Òu lµ chÊp nhÊt (A, 74, B, 35): “BiÖn luËn lµ khi mét bªn nãi lµ nh− thÕ nµy cßn bªn kia th× nãi lµ kh«ng ph¶i thÕ nµy” (nh−, quay trë l¹i vÝ dô trªn, nÕu mét bªn nãi ®Êy lµ mét con bß cßn bªn kia nãi ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét con bß; bëi nÕu bªn kia nãi ®Êy lµ mét con ngùa, th× kh«ng cßn cã biÖn luËn thËt sù n÷a). Trong “biÖn luËn” theo nghÜa chÆt chÏ, mét trong hai phÝa nhÊt thiÕt ph¶i ®óng - lµ “thÝch ®¸ng” (®−¬ng) - vµ chØ mét trong hai phÝa mµ th«i. Kh«ng thÓ cßn cã chuyÖn n−íc ®«i. 3. VËy lµ, víi c¸c nhµ MÆc häc, t− duy Trung Hoa bçng tho¸t ra khái vÎ l¹ lïng cña nã, nã trë nªn thËt quen thuéc - ta thÊy gÇn nã víi Hy L¹p mét c¸ch ®¸ng kinh ng¹c. Hay ®óng h¬n, ph¶i ch¨ng ta thÊy mét h×nh thÕ nh− nhau, cã thÓ gäi lµ h×nh thÕ “duy lý”, næi lªn cïng lóc ë c¶ hai bªn? Bëi, còng nh− ë Hy L¹p, vµ gÇn nh− lµ vµo cïng mét thêi ®¹i, c¸c nhµ MÆc häc giµnh −u tiªn cho quan hÖ nh©n qu¶ (cè 3/aitia4, quy t¾c ®Çu tiªn cña hä: b»ng viÖc ph©n biÖt gi÷a nguyªn nh©n “nhá” vµ “lín” - cÇn (TiÕng La-tinh) = sù t−¬ng thÝch gi÷a vËt víi c¸i ta n¾m ®−îc vÒ nã b»ng lý tÝnh. 1 “bét”: Läan, tr¸i - Ngê vùc, nghi hoÆc (Theo tõ ®iÓn §µo Duy Anh). 2 3 “cè”. Tõ ®iÓn §µo Duy Anh gi¶i thÝch: “ViÖc - Cí - Nguyªn nh©n - Cè ý lµm - V× v©y, cho nªn” (TiÕng La-tinh) = nguyªn nh©n, nguyªn cí. 4
  18. 49 nh−ng kh«ng ®ñ hay cÇn vµ ®ñ, A, 1); còng nh− vËy, hä t− duy b»ng b»ng c¸c tõ ng÷ vÒ c¸i bé phËn vµ c¸i toµn thÓ (A,2), ®Þnh nghÜa thêi gian, kh«ng gian, c¸i giíi h¹n vµ c¸i v« giíi h¹n mét c¸ch trõu t−îng (A, 40, 42), ®Æt vÊn ®Ò vÒ kh¶ n¨ng cña “hoµi nghi” (B, 10), ph©n biÖt mét c¸ch chu ®¸o c¸c kiÓu c¸ch thuyÕt gi¸o còng nh− phèi hîp, vµ më réng suy nghÜ cña hä sang lÜnh vùc khoa häc - quang häc, c¬ häc vµ h×nh häc (A, 52,69). V×, còng nh− ë Hy L¹p, hä cho r»ng chØ l«gÝch míi cã thÓ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò mét c¸ch rèt r¸o vµ quan niÖm mét kh¸i niÖm vÒ tÝnh tÊt yÕu mµ, hÓ kh«ng xuÊt ph¸t tõ viÖc g¾n tªn gäi vµo víi ®èi t−îng, lµ c¸i vèn lu«n lu«n qu¸ ®é, mµ ®−îc biÖn minh mét c¸ch thuÇn tóy néi t¹i - c¸i nµy kh«ng thÓ ®i mµ kh«ng cã c¸i kia (nh− “anh c¶” víi “em thø”) - th× cã thÓ bÞ coi lµ phi thêi gian bëi “ch¼ng bao giê kÕt thóc” (A,51). Vµ còng gièng nh− trong duy lý Hy L¹p, c¸i tÊt yÕu l«gÝch Êy kh«ng ®−îc m©u thuÉn víi thùc tÕ: “NÕu ®iÒu ng−êi Êy nãi kh«ng thÓ chÊp nhËn theo l«gÝch, th× viÖc coi ®iÒu Êy lµ ®−¬ng mét c¸ch kh¸ch quan tÊt yÕu ®· ®−îc xem xÐt sai” (B, 71). Ta kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy tõ ®ã, kh¸c víi c¸c trµo l−u t− t−ëng kh¸c cña Trung Hoa, c¸c nhµ MÆc häc ®· quan niÖm mét lý thuyÕt vÒ nhËn thøc gièng nh− triÕt häc ë bªn ta. NhËn thøc ®−îc quy vÒ mét n¨ng lùc riªng (A,3), nã kh¸c víi sù c¶m nhËn ®¬n gi¶n, bëi mét khi ta ®· “®i qua sù vËt”, ta vÉn cßn cã thÓ m« t¶ chóng (A,5); ®ång thêi, còng gièng nh− ë Hy L¹p, kh¶ n¨ng nhËn thøc Êy ®−îc coi lµ t−¬ng tù víi c¶m nhËn, theo vÞ trÝ hµng ®Çu cña c¸i nh×n vµ cña “sù hiÓu biÕt”. Tõ ®ã, c¸c nhµ MÆc häc cho r»ng cã thÓ cã mét nhËn thøc tiªn nghiÖm bëi nã ®−îc bao hµm bëi ®Þnh nghÜa vµ kh«ng cÇn ®Õn sù chi viÖn cña quan s¸t (x. vÝ dô vÒ vßng trßn ë A, 93). Bëi, bªn c¹nh nh÷ng g× ta biÕt ®−îc b»ng “th«ng tin” hay b»ng “kinh nghiÖm c¸ nh©n”, cßn cã c¸i ta biÕt ®−îc b»ng “gi¶i thÝch” (thuyÕt, ®−îc c¾t nghÜa lµ “c¸i lµm cho s¸ng tá”): nhê cã c¸i nµy, ng−êi ta lµm bËt lªn c¸c “nguyªn cí”, cã thÓ do lý lÏ mµ nhËn ra hay kh«ng nhËn ra (h÷u thuyÕt/ v« thuyÕt, x. logon didonai). Ngay c¶ ®Õn kh¸i niÖm “ý” còng ®−îc c¸c nhµ MÆc häc cÊp cho mét quy chÕ lý thuyÕt: bëi nh÷ng g× ta biÕt mét c¸ch tiªn nghiÖm chÝnh lµ c¸i mµ ý ®· chøa ®ùng trong nã víi t− c¸ch lµ biÓu thÞ ngÇm, vµ trong giíi h¹n ®Þnh nghÜa cña nã, kh«ng thÓ bÞ biÕn ®æi (B, 57, 58): T«i biÕt mét c¸ch tiªn nghiÖm mét hßn ®¸ lµ cøng, chø kh«ng ph¶i nã tr¾ng, hay mét c©y cét lµ trßn, chø kh«ng ph¶i b»ng gç g×, lµ v× ®iÒu ®ã ®· bao hµm trong ®Þnh nghÜa cña nã, lµ hîp thµnh trong “ý” ta cã vÒ nã. Quan hÖ nh©n qu¶, biÖn luËn vµ tÊt yÕu l«gÝch (phi thêi gian): qua cuéc kh¶o s¸t nhanh nµy, ®iÒu t«i thÊy cã ý nghÜa, lµ vÉn ®óng nh÷ng thµnh phÇn l«gÝch gièng nhau Êy, ë c¶ hai bªn, ë Trung Quèc còng nh− ë Hy L¹p, kÕt hîp víi nhau vµ thµnh hÖ thèng. Nh− vËy ta thÊy râ t− duy Trung Hoa kh«ng hÒ kh«ng biÕt ®Õn c¸i mµ Hy L¹p, vÒ phÇn m×nh, ®· ph¸t triÓn trong triÕt häc. Vµ ®iÒu ®ã cßn cÇn ®−îc nghiªn cøu kü h¬n n÷a: bëi ta ®Æc biÖt nhËn ra, trong lßng MÆc häc, nh÷ng nÐt ®· ®−îc ph¸p ®iÓn hãa vµ æn ®Þnh ë chóng ta, trong häc thuyÕt Aristote (vµ chóng ta ®· thÊm nhiÔm ®Õn møc kh«ng cßn nh×n thÊy nã n÷a; hoÆc cã thÓ ngµy nay, tho¸t ra khái bao nhiªu thÕ kû m¹o x−ng lµ hiÓn nhiªn, chóng ta ®· b¾t ®Çu nh×n thÊy l¹i nã?). Nguyªn lý vÒ m©u thuÉn mµ chóng ta ®· thÊy ë c¸c nhµ MÆc häc d−íi d¹ng ph¸i sinh cña nã, nguyªn lý vÒ c¸i bµi trung, lµ nh− vËy ®ã, (nguyªn lý vÒ m©u thuÉn chÝnh nã mang mét tÝnh chÊt hÖ tiªn ®Ò mµ Trung Hoa ®· kh«ng nghÜ ®Õn): hoÆc ng−êi ta nãi r»ng ®Êy lµ mét con bß, hoÆc ng−êi ta nãi r»ng ®Êy kh«ng ph¶i lµ mét con bß, hai mÖnh ®Ò Êy kh«ng thÓ cïng lóc ®Òu lµ ®−¬ng vµ “tÊt yÕu mét bªn ph¶i lµ nh− vËy cßn bªn kia th× kh«ng ph¶i”, kh«ng thÓ cßn cã kh¶ n¨ng nµo kh¸c. Khi ta xÐt ®Õn “lo¹i” th× còng vËy, chiÕu theo chøc n¨ng thao t¸c ®−îc giµnh cho nã trong c¸c thñ tôc m« t¶ bëi nã lµ c¸i duy
  19. 50 nhÊt ®−îc ®Æt chen vµo gi÷a tõ ng÷ ®−îc “ph« ra” h¬n c¶ (−, c¸i “ho¹t sinh”) vµ tõ riªng: ng−êi ta cÈn thËn x¸c ®Þnh, cã céng ®ång lo¹i khi cã “c¸i do ®ã mµ gièng nhau” (A,86); ®ång thêi “nÕu ng−êi ta chän lùa mét c¸ch tïy tiÖn c¸i ®ã”, “th× sÏ kh«ng thÓ biÕt ®−îc sù kh¸c nhau” (B,66). Bß vµ ngùa lµ nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nh−ng kh«ng thÓ “chÊp nhËn” dïng “viÖc bß cã r¨ng cßn ngùa th× cã mét c¸i ®u«i” ®Ó chøng minh r»ng bß kh«ng ph¶i lµ mét con ngùa, bëi c¶ hai con ®Òu cã hai thø ®ã; cßn nÕu ta vËn ®Õn viÖc bß cã sõng mµ ngùa th× kh«ng, th× ë ®©y ®óng lµ cã sù kh¸c nhau vÒ lo¹i, nh−ng “kh«ng ph¶i lµ c¸i do ®ã c¸c lo¹i nµy (tÊt ph¶i) kh¸c nhau”. Trong lèi khai triÔn nÆng nÒ ®ã, ta thÊy mèi bËn t©m vÒ l«gÝch cã thÓ ®i ®Õn ®©u: nhµ MÆc häc, còng nh− Aristote, ®· thiÕt lËp c¬ së cho sù m« t¶ thÕ giíi cña m×nh trªn c¸c sù kh¸c nhau ®Æc thï. 4. Dï cuéc kh¶o s¸t thËt ch¸n ng¾t, v× nã ch¼ng kh¸m ph¸ ®−îc g× c¶, dï ta còng chØ gÆp l¹i m·i ë ®ã c¸i ta ®· biÕt ë ng−êi Hy L¹p, vµ ë ®Êy nã cßn ®−îc ph¸t biÓu râ h¬n, song vÉn cã mét ®iÒu g× ®ã mµ sù tæng kÕt, quay trë l¹i, sÏ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh: t− duy Trung Hoa ®· biÕt ®−îc ®Õn ®©u kh¶ n¨ng cña triÕt häc? HoÆc, nãi ng−îc l¹i, sù ®¨ng quang cña triÕt häc ®· hßa lÉn ®Õn ®©u víi qu¸ khø Hy L¹p cña nã? Bëi ta ngê r»ng, ë Trung Quèc, c¸c tr−êng ph¸i t− t−ëng kh¸c kh«ng thÓ döng d−ng víi c¸c thñ tôc biÖn luËn mµ c¸c nhµ MÆc häc ®· thùc hµnh; vµ, vµo cuèi thêi Cæ §¹i ®ã, vµo thÕ kû IV- III tr−íc c«ng nguyªn, tÊt c¶ c¸c tr−êng ph¸i ®· ®èi diÖn víi ®ßi hái biÖn luËn cã suy tÝnh ®· xuÊt hiÖn vµ buéc ph¶i tÝnh ®Õn nã. ThËm chÝ ®· xuÊt hiÖn nh÷ng “biÖn gi¶” ®· tá ra nghi ngê c¸c bËc thÇy minh triÕt x−a b»ng c¸ch vun ®¾p c¸c nghÞch lý. Hä ®Èy lý tÝnh ®Õn cïng, chØ b¸m vµo tÝnh chÊt h×nh thøc cña biÖn luËn. Ng−êi ta ®· so s¸nh hä - dÇu lµ kh¸ xa - víi c¸c nhµ ngôy biÖn cña chóng ta. Cho nªn cÇn ph¶i trë l¹i c¸i ®−êng xÎ trªn ®©y. DÇu chóng kh«ng th«ng liªn víi nhau (vµ chÝnh ®iÒu nµy cµng khiÕn cho gi¶ thuyÕt cµng thªm søc thuyÕt phôc), Trung Hoa vµ Hy L¹p cæ ®¹i, trong sù ph¸t triÓn cña t− duy còng nh− cña nÒn v¨n minh vËt chÊt cña hä, ®· t−¬ng hîp víi nhau trªn rÊt nhiÒu ®iÓm. Kh«ng ph¶i bªn nµy (Trung Hoa) th× cã minh triÕt, cßn bªn kia (Hy L¹p) th× cã triÕt häc. Bëi tõ lóc, ë Trung Hoa, biÖn luËn th¾ng thÕ, c¸c kh¸i niÖm ®−îc x¸c ®Þnh vµ viÖc tranh luËn ®−îc tæ chøc (nh− ë T¾c H¹), c¸i “ch©n” ®−îc ®em ®èi lËp ®Ých danh víi c¸i “gi¶”, c¸c lËp tr−êng ®−îc x¸c lËp, va ch¹m víi nhau, ®−îc b¶o vÖ - vµ t− duy mang tÝnh lÞch sö : tøc lµ ta ®· cã triÕt häc. Vµ sù thËt lµ (vÒ mÆt lÞch sö) sù tiÕn triÔn triÕt häc ®ã cña t− duy ®−îc x¸c minh trong mét sè thêi ®iÓm: vÒ vÊn ®Ò “b¶n chÊt con ng−êi”, vµo cuèi thêi Cæ §¹i Trung Hoa; hay vÒ quy chÕ cña nhËn thøc (trong T©n-Khæng gi¸o, vµo thÕ kû XII); hay trong ph¶n øng chèng l¹i V−¬ng D−¬ng Minh, vµo thÕ kû XVII (®Æc biÖt ë V−¬ng Phu Chi). Vµ nh×n ng−îc l¹i còng ®óng. Khi, ë phÝa ch©u ¢u, triÕt häc tõ bá biÖn luËn phª ph¸n, hay Ýt nhÊt xa l¸nh nã, th× vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra lµ mét “con ®−êng” “sèng tèt h¬n” h¬n lµ ®i t×m ch©n lý, triÕt häc rót lui khái c¸c cuéc tranh luËn ®· lµm nªn lÞch sö cña nã vµ trë thµnh philosophia perennis1(tõ ng÷ kú l¹, nh−ng nã cho thÊy c¸i, dï ch¼ng muèn, triÕt häc vÉn kh«ng thÓ tõ bá ®−îc: cø nh− ë ®Êy l¹i hiÖn lªn mét mÉu sè chung - lµ th©n, lµ cÇu hay lµ nÒn chung - trªn ®ã “ng−êi ta” lu«n ®ång t×nh, ë ®ã “ng−êi ta” lu«n trë l¹i, vµ c¸c biÖn luËn cña nã, ®−îc coi nh− lµ c¸c bÊt ®ång, vÉn che giÊu ) -, nã nh−êng chç cho minh triÕt. B»ng chøng lµ c¸c nhµ kh¾c kû chñ nghÜa, Ýt ra lµ c¸c nhµ kh¾c kû hoµng téc (ÐpitÌte, Marc-AurÌle). Bëi, ë hä, chiªm nghiÖm vÒ bËc minh triÕt (TiÕng La-tinh) = TriÕt häc tr−êng tån. 1
  20. 51 vµ c¸ch øng xö ph¶i theo, trong tr−êng hîp khÈn cÊp vµ ®èi mÆt víi tai häa cña c¸c thêi ®¹i, t− duy bÞ phi lÞch sö hãa phÇn lín (®ång thêi nã còng mÊt ®i tÝnh ®èi mÆt); vµ v× vËy ta gÆp l¹i t− duy cña nã mét nh− mét thø h¹t nh©n æn ®Þnh, th«ng liªn tõ thêi ®¹i nµy sang thêi ®¹i kh¸c, bëi nã ch¼ng bao giê bÞ phª ph¸n mét c¸ch trùc tiÕp - lu«n s½n sµng bµy dän ra l¹i (nh− c¸i ta “cã nhiÒu nhÊt trong tay”, procheirotaton1) - cho ®Õn tËn trong tÝnh hiÖn ®¹i cña chóng ta. Cßn ph¶i tr¶ lêi c©u hái: t¹i sao duy lý MÆc häc, cuèi cïng, ®· kh«ng ph¸t triÓn ®−îc? Bëi ph¶i nhËn r»ng nã ®· biÕn mÊt vµo cuèi thêi Cæ §¹i Trung Hoa (-221), vµ c¸c v¨n b¶n t− liÖu gèc cña nã nay ta chØ cßn tõng m¶nh; chØ ®Õn ®Çu thÕ kû XX, khi kh¸m ph¸ ra l«-gÝch ph−¬ng T©y, ng−êi Trung Quèc míi l¹i chó ý ®Õn nã. Nã bÞ ch«n vïi suèt hai thiªn niªn kû. Kh«ng ph¶i nã bÞ ®¸nh b¹i, mµ nã ®· d¹t sang bªn r×a vµ r¬i vµo quªn l·ng; tãm l¹i, nã ®· kh«ng “bÐn” - nã kh«ng tiÕp tôc tr¹ng th¸i ®«ng ®Æc l¹i (nh− khi ta nãi mét mãn n−íc sèt s¸nh l¹i), nã kh«ng tiÕp tôc n¶y në (nh− mét c¸i c©y bÐn rÔ). Võa lµ vÊn ®Ò liªn kÕt néi t¹i võa lµ vÊn ®Ò m«i tr−êng gÆp ph¶i: ®iÒu kiÖn tr−íc ®¶m b¶o tÝnh liªn kÕt cña h×nh thÕ lý thuyÕt cho phÐp nã cã thÓ thµnh h×nh vµ kh¼ng ®Þnh, ®iÒu kiÖn sau cho phÐp nã cã thÓ bÐn rÔ vµ th«ng thæ hãa. NÕu nã kh«ng “bÐn” ®−îc, Êy lµ v× mét qu¸ tr×nh toµn thÓ hãa nµo ®ã ®· kh«ng thÓ diÔn ra (bªn d−íi ®ã hiÖn t−îng vÉn cø t¶n m¸c vµ óa vµng ®i). B»ng chøng lµ, nÕu hä quan niÖm c¸i ch©n b»ng “®−¬ng” kh¸ch quan hay b»ng “tÝnh chÝnh ®¸ng” l«-gÝch, th× ng−êi Trung Quèc, vµ ngay c¶ c¸c nhµ MÆc häc, còng kh«ng bao giê t− duy mét kh¸i niÖm, hîp nhÊt vµ toµn thÓ, vÒ ch©n lý. Hä kh«ng bao giê quan niÖm, ®i t×m, ch©n lý (kh¸i niÖm nµy lµ ®−îc dÞch tõ ph−¬ng T©y). VËy nªn, vÒ nguyªn nh©n bÞ vïi lÊp cña lý tÝnh MÆc häc, kh«ng thÓ chØ ®−a ra mét lèi gi¶i thÝch x· héi häc, nh− Graham ®· ®Þnh lµm, dï c¸ch gi¶i thÝch lµ ®óng: c¸c nhµ MÆc häc h¼n ®· ®−îc h×nh thµnh trong m«i tr−êng thî thñ c«ng, chø kh«ng ph¶i trong m«i tr−êng c¸c qu©n s− cña triÒu ®×nh nh− c¸c nhµ Khæng häc, vµ ®iÒu ®ã khiÕn ta hiÓu sù quan t©m cña hä ®Õn tÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan ®Õn kÝch th−íc còng nh− ®Õn c¸i mµ chóng ta sÏ gäi lµ kü thuËt; nh−ng, chÝnh v× thÕ, ®iÒu ®ã khiÕn hä ph¶i chÞu sù khinh rÎ cña tÇng líp c¸c nhµ nho-quan l¹i ®· b¾t ®Çu cã ®Þa vÞ ¸p ®Æt ë Trung Quèc, ngay c¶ tr−íc khi §Õ chÕ xuÊt hiÖn. Còng kh«ng thÓ dùa vµo c¸c lý do th−êng ®−îc viÖn dÉn chung h¬n, dï lµ vÒ mÆt ng«n ng÷ häc hay lÞch sö : kh«ng ph¶i v× tiÕng Trung Quèc khã cho viÖc thiÕt lËp c¸c kh¸i niÖm, v× râ rµng t− duy Trung Hoa ®· biÕt thiÕt lËp c¸c kiÓu dÊu trõu t−îng hãa cña m×nh2; còng kh«ng ph¶i v× sù kiÓm duyÖt cña mét quyÒn lùc ®éc ®o¸n v×, vµo cuèi thêi Cæ §¹i, Trung Quèc bÞ chia thµnh c¸c c«ng quèc ®èi chäi nhau mµ nhµ t− t−ëng cã thÓ ®i l¹i tù do (víi danh nghÜa lµ “du sÜ”), nãi chung còng gièng nh− nhµ triÕt häc Hy L¹p ®i l¹i gi÷a c¸c thµnh quèc. Nh− vËy lý do, Ýt ra còng mét phÇn, lµ n»m trong néi t¹i cña t− duy - vµ ®Êy lµ ®iÒu khiÕn chóng ®¸ng chó ý ®èi víi triÕt häc: nÕu viÖc MÆc häc kh«ng bÐn ®−îc chøng tá mét sù kh¸ng cù ®èi víi triÕt häc, th× mét sù kh¸ng cù nh− vËy chØ cã thÓ gi¶i thÝch mét c¸ch toµn vÑn tõ mét xu h−íng ng−îc l¹i, biÓu hiÖn b»ng ph¶n øng, ®ã lµ xu h−íng ph¶n-triÕt häc. Bëi nÕu ta thÊy c¸c nhµ t− t−ëng chÝnh trong thêi Êy tham gia tranh luËn, th× kh«ng ph¶i lµ v× hä “yªu thÝch” viÖc ®ã (M¹nh Tö bµy tá râ rµng th¸i ®é ®ã ë (TiÕng La-tinh) = c¸i cã thÓ ®¹t ®Õn h¬n c¶. 1 Nh− lèi Phµm... gi¶. VÝ dô: Phµm lÔ gi¶ (Chó thÝch cña c¸c t¸c gi¶) 2
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học