Mấy vấn đề về xã hội học lao động trong các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin

X· héi häc sè 4 (96), 2006 89 MÊy vÊn ®Ò vÒ x· héi häc lao ®éng trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin §ç V¨n Qu©n §Æng ¸nh TuyÕt Gi¸ trÞ khoa häc cña c¸c tr−íc t¸c kinh ®iÓn vµ thùc tiÔn ngµy nay ®ang ®Æt ra yªu cÇu ph¶i nhËn thøc chñ nghÜa M¸c-Lªnin v−ît qua quan niÖm truyÒn thèng. Thùc tÕ cho thÊy gi¸ trÞ cña hÖ t−ëng M¸c-Lªnin lµ rÊt phong phó, trªn nhiÒu ®Þa h¹t khoa häc, trong ®ã kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi x· héi häc. MÆc dï c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin kh«ng ®Ó l¹i mét tr−íc t¸c nµo bµn riªng vÒ x· héi häc vµ x· héi häc chuyªn biÖt, song trong kh¸ nhiÒu luËn ®iÓm mµ c¸c «ng ®−a ra vµ ph©n tÝch lu«n thÊm ®Ëm nh÷ng ®Æc tr−ng râ rÖt cña khoa häc x· héi häc (®èi t−îng nghiªn cøu, kh¸i niÖm, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu, lý thuyÕt ph©n tÝch, c¸c chñ ®Ò nghiªn cøu...). Bµi viÕt nµy gãp phÇn ph¸c ho¹ t− t−ëng cña c¸c nhµ kinh ®iÓn chñ nghÜa M¸c-Lªnin víi t− c¸ch lµ nh÷ng nhµ khoa häc nghiªn cøu vÒ hiÖn t−îng lao ®éng vµ nh÷ng mèi quan hÖ cña nã trong chñ nghÜa t− b¶n-mét lÜnh vùc mµ sau nµy ®· ph¸t triÓn thµnh chuyªn ngµnh x· héi häc Lao ®éng. 1. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu vµ mét sè kh¸i niÖm liªn quan ®Õn lao ®éng 1. HiÖn t−îng lao ®éng trong nÒn s¶n xuÊt lín ®· ®−îc x· héi hãa lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña x· héi häc Lao ®éng. Cho dï M¸c, ¡ng-ghen vµ Lªnin ch−a bao giê x¸c lËp mét c¸ch râ rµng nh− vËy, tuy nhiªn c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn l¹i thÓ hiÖn kh¸ râ tinh thÇn ®ã. Nghiªn cøu vÒ hiÖn t−îng lao ®éng trong chñ nghÜa t− b¶n ®−îc c¸c nhµ kinh ®iÓn quan t©m tõ rÊt sím. Ngµy trong t¸c phÈm “T×nh c¶nh giai cÊp lao ®éng Anh” ®−îc viÕt n¨m 1844, ¡ng-ghen ®· tiÕp cËn lao ®éng víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña khoa häc x· héi. §iÒu ®¸ng nãi ë chç, nã ®· “mang ®Æc tr−ng x· héi häc lao ®éng kh¸ râ rÖt”1. ¤ng kh«ng nghiªn cøu vÊn ®Ò lao ®éng ë n−íc §øc hay mét n−íc nµo kh¸c mµ lµ n−íc Anh, v× theo ¡ng-ghen “Anh lµ n−íc ®iÓn h×nh vÒ sù biÕn ®æi”2. Nh− ¡ng-ghen kh¼ng ®Þnh, “T×nh c¶nh giai cÊp c«ng nh©n lµ c¬ së thùc tÕ vµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña mäi phong trµo x· héi hiÖn ®¹i, bëi v× nã lµ biÓu hiÖn s©u s¾c nhÊt vµ râ rÖt nhÊt cña nh÷ng tai häa x· héi cña chóng ta hiÖn nay”... “viÖc tiÕn hµnh nghiªn cøu c«ng phu, miªu t¶ c¸i h×nh thøc ®iÓn h×nh cña ®iÒu kiÖn sèng cña giai cÊp v« s¶n ë v−¬ng quèc Bri-ten cã tÇm 1 Lª Ngäc Hïng: X· héi häc kinh tÕ . Nxb Lý luËn ChÝnh trÞ. Hµ Néi - 2004. Tr. 37. 2 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 2. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1995. Tr. 225. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn 90 MÊy vÊn ®Ò vÒ x· héi häc lao ®éng trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin quan träng to lín...khi mµ nh÷ng nhµ lý luËn cßn hiÓu biÕt qu¸ Ýt vÒ thÕ giíi hiÖn thùc cã thÓ trùc tiÕp thóc ®Èy chóng ta khao kh¸t c¶i t¹o c¸i “hiÖn thùc xÊu xa” Êy ®i”3. H¬n ai hÕt, «ng coi nhiÖm vô cña khoa häc lµ ph¶i g¾n chÆt víi thùc tiÔn, ph¶n ¸nh vµ gi¶i quyÕt cho ®−îc nh÷ng yªu cÇu mµ biÕn ®æi x· héi ®Æt ra. Thùc tiÔn n−íc Anh ®· ®Æt ra yªu cÇu ph¶i cè g¾ng tiÕp cËn c¸c vÊn ®Ò x· héi lóc bÊy giê theo mét h−íng t− duy, ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn míi, ®ã chÝnh lµ khoa häc x· héi häc. Tõ ph©n tÝch quan ®iÓm cña ¡ng-ghen vÒ lao ®éng cã thÓ kh¼ng ®Þnh: lao ®éng lµ mét hiÖn t−îng x· héi ra ®êi cïng víi sù xuÊt hiÖn cña x· héi loµi ng−êi. Tuy nhiªn, nã chØ trë thµnh ®èi t−îng nghiªn cøu cña khoa häc x· héi häc khi nÒn s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ra ®êi. Víi tinh thÇn ®ã, ®èi t−îng nghiªn cøu ®−îc x¸c ®Þnh lµ hiÖn t−îng lao ®éng cña mét nÒn s¶n xuÊt lín ®· ®−îc x· héi hãa. 2. Lao ®éng; sù tha hãa cña lao ®éng vµ biÕn ®æi lao ®éng lµ nh÷ng kh¸i niÖm then chèt cña x· héi häc lao ®éng víi sù ®ãng gãp to lín cña M¸c, ¡ng-ghen vµ Lªnin. Kh¸i niÖm lao ®éng lµ mét thuËt ng÷ c¬ b¶n vµ then chèt trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ ph©n tÝch cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lª nin, ®Æc biÖt lµ M¸c. Kh¸i niÖm lao ®éng ®−îc M¸c ®−a ra lÇn ®Çu víi t− c¸ch lµ mét c«ng cô trong ph©n tÝch khoa häc tõ n¨m 1844. “Lao ®éng: Sù h×nh thµnh vµ tiÕn triÓn t− t−ëng cña M¸c, nh− ®· nãi cã thÓ theo dâi tõ cuèn B¶n th¶o kinh tÕ triÕt häc (1844), ë ®Êy, M¸c b¾t ®Çu ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lao ®éng (labour)”4. Theo M¸c quan niÖm, "Lao ®éng tr−íc hÕt lµ mét qu¸ tr×nh diÔn ra gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn, mét qu¸ tr×nh tr×nh trong ®ã, b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh, con ng−êi lµ trung gian, ®iÒu tiÕt vµ kiÓm tra sù trao ®æi chÊt gi÷a hä vµ tù nhiªn"5. Nh− vËy, víi quan ®iÓm nµy, M¸c ®· coi lao ®éng víi t− c¸ch lµ mét hiÖn t−îng x· héi n¶y sinh, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn trong bèi c¶nh x· héi cô thÓ. LuËn ®iÓm cña M¸c ®· ph¶n b¸c l¹i quan ®iÓm phi khoa häc cña c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ tr−íc ®ã. “Theo lêi c¸c nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc, lao ®éng lµ c¸i gi¸ bÊt biÕn duy nhÊt cña mäi c¸i, vµ ®ång thêi kh«ng cã c¸i g× l¹i cã tÝnh chÊt ngÉu nhiªn nhiÒu h¬n vµ chÞu nh÷ng dao ®éng”6. M¸c phª ph¸n khoa kinh tÕ chÝnh trÞ häc ë chç, nã coi "lao ®éng lµ c¸i duy nhÊt mµ con ng−êi dïng ®Ó lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cña nh÷ng s¶n phÈm cña giíi tù nhiªn" vµ coi " ng−êi c«ng nh©n chØ lµ mét sóc vËt lao ®éng, chØ lµ mét con vËt mµ nhu cÇu ®−îc quy thµnh nh÷ng nhu cÇu thÓ x¸c thiÕt yÕu mµ th«i" mµ kh«ng chØ ra ®−îc nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy. M¸c cho r»ng kinh tÕ chÝnh trÞ häc míi chØ nh×n thÊy mÆt kinh tÕ cña lao ®éng mµ ch−a thÊy b¶n chÊt x· héi cña nã. Lao ®éng kh«ng ®¬n thuÇn lµ hµng hãa, mµ theo M¸c , lao ®éng lµ sù kÕt tinh cña mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi ng−êi ®−îc cÊu tróc hãa mét c¸ch bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi t− b¶n chñ nghÜa"7. Vµ, "Giai cÊp t− s¶n hiÖn nay cña chóng ta ®ang xuyªn t¹c bõa b·i c¸c vÊn ®Ò x· héi, còng lu«n xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ý kiÕn lè l¨ng nhÊt vµ tÇm 3 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 2. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1995. Tr. 225, 226. 44 Tony Bilton vµ c¸c céng sù: NhËp m«n x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi - 1993. Tr. 11. 5 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 23. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1993. Tr. 226. 6 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 43. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 2000. Tr. 80. 7 Trung t©m X· héi häc: T− t−ëng x· héi häc trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin. Kû yÕu Héi th¶o khoa häc. Hµ Néi - 2005. Tr. 36. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn §ç V¨n Qu©n & §Æng ¸nh TuyÕt 91 th−êng nhÊt vÒ t×nh c¶nh cña ng−êi lao ®éng"8. Víi mét quan niÖm míi vÒ lao ®éng, M¸c ®· coi lao ®éng nh− lµ hµnh ®éng x· héi cã cÊu tróc bao gåm nhiÒu thµnh phÇn, c¸c yÕu tè gi¶n ®¬n vµ trõu t−îng cã quan hÖ g¾n bã h÷u c¬ víi nhau. "Qóa tr×nh lao ®éng, nh− chóng ta ®· h×nh dung trong nh÷ng yÕu tè gi¶n ®¬n vµ trõu t−îng cña nã, lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých nh»m t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ sö dông, lµ sù chiÕm ®o¹t nh÷ng c¸i cã s½n trong tù nhiªn ®Ó tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu cña con ng−êi, lµ diÒu kiÖn chung cña sù trao ®æi chÊt gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn, lµ ®iÒu kiÖn vÜnh cöu cña ®êi sèng con ng−êi, vµ v× vËy qu¸ tr×nh lao ®éng Êy kh«ng phô thuéc vµo bÊt kú mét h×nh th¸i nµo cña ®êi sèng ®ã, mµ ng−îc l¹i, nã lµ chung cho tÊt c¶ mäi h×nh th¸i x· héi cña ®êi sèng ®ã mét c¸ch gièng nh− nhau"9. ViÖc M¸c ®−a ra kh¸i niÖm tha hãa cña lao ®éng cã mét ý nghÜa to lín kh«ng chØ ®èi víi khoa häc triÕt hoc, kinh tÕ chÝnh trÞ mµ cßn ®èi víi c¶ khoa häc x· héi häc, cô thÓ lµ x· héi häc lao ®éng. §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n cña chuyªn ngµnh x· héi häc lao ®éng. §Ó ®−a ra kh¸i niÖm “tha hãa” mét c¸ch khoa häc M¸c ®· tõ c¬ së cña viÖc ph©n tÝch kh¸i niÖm "quan hÖ trùc tiÕp" cña ng−êi c«ng nh©n víi c¸c thµnh phÇn cÊu tróc cña lao ®éng. “Kh¸i niÖm “tha hãa” ®−îc hiÓu lµ "sù tha hãa cña lao ®éng" hay "sù tha hãa cña con ng−êi . Sù tha hãa cña lao ®éng mµ M¸c quan niÖm ®−îc biÓu hiÖn qua ba ph−¬ng diÖn chñ yÕu sau: 1.“Sù tha hãa cña s¶n phÈm lao ®éng biÓu hiÖn ë sù sù vËt hãa cña lao ®éng ®Õn møc "ng−êi c«ng nh©n quan hÖ víi s¶n phÈm lao ®éng cña m×nh nh− víi mét vËt xa l¹"; 2. Sù tha hãa cña b¶n th©n ng−êi c«ng nh©n biÓu hiÖn ë chç "c¸i ®· r¬i vµo s¶n phÈm cu¶ anh ta kh«ng cßn ë b¶n th©n anh ta n÷a. Cho nªn, s¶n phÈm ®ã cµng lín th× anh ta cµng Ýt lµ anh ta"; 3. Sù tha hãa cña qu¸ tr×nh ho¹t ®éng lao ®éng biÓu hiÖn d−íi ba h×nh thøc. Thø nhÊt: "lao ®éng lµ c¸i g× ®ã bªn ngoµi ®èi víi ng−êi c«ng nh©n, kh«ng thuéc b¶n chÊt cña anh". Thø hai, "lao ®éng cña anh kh«ng ph¶i lµ tù nguyÖn mµ lµ b¾t buéc, ®ã lµ lao ®éng c−ìng bøc. §ã kh«ng ph¶i lµ sù tho¶ m·n nhu cÇu lao ®éng, mµ chØ lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó tháa m·n nh÷ng nhu cÇu kh¸c, chø kh«ng ph¶i nhu cÇu lao ®éng. Thø ba, b¶n th©n ng−êi c«ng nh©n "trong qu¸ tr×nh lao ®éng, kh«ng thuéc vÒ anh ta mµ thuéc vÒ ng−êi kh¸c, thuéc vÒ nhµ t− b¶n-ng−êi ®· mua søc lao ®éng cña c«ng nh©n"10. ViÖc M¸c ®−a ra kh¸i niÖm biÕn ®æi lao ®éng ®· cã ý nghÜa rÊt lín trong c¸ch gi¶i thÝch vÒ sù biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cu¶ x· héi loµi ng−êi. “Trªn con ®−êng nghiªn cøu cã kinh nghiÖm, trung thùc vµ cã phª ph¸n c¸c sù kiÖn thùc tÕ M¸c ®· nªu lªn ra nh÷ng c©u hái c¬ b¶n mµ c©u tr¶ lêi ®· dÉn tíi häc thuyÕt vÒ biÕn ®æi x· héi. VÝ dô, M¸c ®Æt c©u hái: sù kiÖn lao ®éng bÞ tha hãa lµ g×? Nã b¾t nguån t− ®©u ? HÖ qu¶ cu¶ nã lµ g×. C¸c c©u tr¶ lêi cho c©u hái nµy t¹o thµnh mét khung kh¸i niÖm vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tha hãa cña lao ®éng vµ së h÷u t− nh©n”11. Theo quan ®iÓm cña M¸c, "Lao ®éng víi tÝnh c¸ch lµ sù trao ®æi gi÷a con 8 Tony Bilton vµ c¸c céng sù: NhËp m«n x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi - 1993. Tr. 327. 9 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 23. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1993. Tr. 275, 276. 10 Tony Bilton vµ c¸c céng sù: NhËp m«n x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi - 1993. Tr. 316. 11 Tony Bilton vµ c¸c céng sù: NhËp m«n x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi - 1993. Tr. 346. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn 92 MÊy vÊn ®Ò vÒ x· héi häc lao ®éng trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ng−êi vµ tù nhiªn, ®· ®−îc quan niÖm nh− lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö trong ®ã con ng−êi tù biÕn ®æi m×nh vµ biÕn ®æi x· héi. Quan niÖm nµy dÉn tíi quan niÖm vÒ nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, cña c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ c¸c h×nh thøc x· héi t−¬ng øng"12. M¸c ®· quan niÖm biÕn ®æi lao ®éng nh− lµ biÕn ®æi cña mét lo¹i thiÕt chÕ x· héi: “Nh− vËy, sù kh¸c nhau gi÷a søc s¶n xuÊt cña h¬i n−íc vµ søc s¶n xuÊt ruéng ®Êt chØ lµ ë chç søc s¶n xuÊt thø nhÊt ®em l¹i cho lao ®éng kh«ng ®−îc tr¶ c«ng l¹i cho nhµ t− b¶n, cßn søc s¶n xuÊt thø hai- cho kÎ së h÷u ruéng ®Êt ruéng ®Êt, b»ng c¸ch c−íp ®o¹t lao ®éng kh«ng ®−îc tr¶ c«ng cña c«ng nh©n, kh«ng ph¶i trùc tiÕp tõ tay ng−êi c«ng nh©n, mµ tõ tay nhµ t− b¶n. Vµ sù biÕn ®æi nµy ®· cã tÇm ¶nh h−ëng lín tíi møc, “Mäi cña c¶i ®Òu ®· trë thµnh cña c¶i c«ng nghiÖp, cña c¶i cña lao ®éng, vµ c«ng nghiÖp kh«ng ph¶i lµ g× kh¸c mµ lµ lao ®éng hoµn bÞ, cßn chÕ ®é c«ng x−ëng lµ b¶n chÊt ®Çy ®ñ cña c«ng nghiÖp, nghÜa lµ cña lao ®éng, còng hÖt nh− t− b¶n c«ng nghiÖp lµ h×nh thøc kh¸ch quan hoµn bÞ cña chÕ ®é t− h÷u”13. KÕ tôc quan ®iÓm cña M¸c, Lªnin ®· dµnh kh¸ nhiÒu trang viÕt nãi vÒ biÕn ®æi cña lao ®éng. ¤ng cho r»ng , “lao ®éng biÕn ®æi d−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè x· héi vµ mäi sù biÕn ®æi lao ®éng ®Òu kÐo theo sù biÕn ®æi trong x· héi. Lªnin ®· ph©n biÖt t¸c dông tÝch cùc cña tiÕn bé kü thuËt lµ lµm gi¶m nhÑ søc lao ®éng gi¶n ®¬n b»ng thñ c«ng vµ chØ ra xu h−íng tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn lo¹i lao ®éng t¹o ra t− liÖu s¶n xuÊt trong x· héi. Lo¹i lao ®éng s¶n xuÊt ra sù s¶n xuÊt nµy ngµy cµng chiÕm vÞ trÝ vµ vai trß to lín trong nÒn s¶n xuÊt x· héi. "Kü thuËt cµng ph¸t triÓn cao th× nã cµng lÊn ¸t lao ®éng thñ c«ng cña con ng−êi vµ ®em nh÷ng m¸y mãc ngµy cµng phøc t¹p ®Ó thay thÕ lao ®éng thñ c«ng: trong toµn bé nÒn s¶n xuÊt cña ®Êt n−íc, m¸y mãc vµ nh÷ng t− liÖu cÇn thiÕt ®Ó chÕ t¹o m¸y mãc sÏ ngµy cµng chiÕm ®Þa vÞ lín h¬n"14. 2. Mét sè chñ ®Ò nghiªn cøu vÒ lao ®éng trong chñ nghÜa t− b¶n cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vÒ giai cÊp lao ®éng, c¸c nhµ kinh ®iÓn chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· ®−a ra hµng lo¹t chñ ®Ò nghiªn cøu mµ sau nµy chuyªn ngµnh x· héi häc lao ®éng ®· kÕ thõa vµ tËp trung nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n, chñ ®Ò nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a lao ®éng vµ t− b¶n; ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cña lao ®éng; hiÖp t¸c vµ ph©n c«ng lao ®éng... 1. Chñ ®Ò lao ®éng vµ t− b¶n Mèi quan hÖ gi÷a lao ®éng vµ t− b¶n lµ mét chñ ®Ò quan träng vµ ®−îc ®Ò cËp kh¸ nhiÒu trong c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c, ¡ng-ghen vµ Lªnin. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cã ph¹m vi réng lín, liªn quan ®Õn triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ, chñ nghÜa x· héi khoa häc vµ x· héi häc... 12 Trung t©m X· héi häc: T− t−ëng x· héi häc trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin. Kû yÕu Héi th¶o khoa häc. Hµ Néi - 2005. Tr. 11. 13 Trung t©m X· héi häc: T− t−ëng x· héi häc trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin. Kû yÕu Héi th¶o khoa häc. Hµ Néi - 2005. Tr. 88. 14 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 43. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 2000. Tr. 162. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn §ç V¨n Qu©n & §Æng ¸nh TuyÕt 93 Ngay tõ n¨m 1844 trong “T×nh c¶nh giai cÊp c«ng nh©n Anh”, ¡ng-ghen ®· v¹ch ra sù thËt cña mèi quan hÖ gi÷a t− b¶n vµ lao ®éng ë n−íc Anh vµo gi÷a thÕ kû XIX. Tøc lµ mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp c«ng nh©n víi c«ng cô, m¸y mãc s¶n xuÊt trong chñ nghÜa t− b¶n. M¸y mãc, c«ng cô lao ®éng, mét mÆt, nã lµ thµnh tùu v¨n minh cña nh©n lo¹i, nh−ng mÆt kh¸c, do b¶n chÊt bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n l¹i trë thµnh c«ng cô n« dÞch, tha hãa ng−êi lao ®éng. Sù nghiªn cøu nµy vÒ sau ®· gãp phÇn t¹o c¬ së thùc tiÔn vµ khoa häc cho M¸c hoµn thiÖn quan ®iÓm tha hãa cña lao ®éng trong chñ nghÜa t− b¶n. Khi tr×nh bµy b¶n chÊt quan hÖ gi÷a chñ vµ thî trong qu¸ tr×nh lao ®éng, «ng kh¼ng ®Þnh, ®ã lµ thø quan hÖ thuÇn tuý kinh tÕ. ¡ng-ghen viÕt “Quan hÖ gi÷a chñ x−ëng vµ c«ng nh©n kh«ng ph¶i lµ quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, mµ lµ quan hÖ thuÇn tuý kinh tÕ. Chñ x−ëng lµ “t− b¶n” cßn c«ng nh©n lµ lao ®éng”15. §ã lµ thø quan hÖ c−ìng bøc, Ðp buéc, ®èi ®Çu vµ bÊt hîp t¸c mµ nguyªn nh©n lµ sù bãc lét d· man tÊt c¶ v× lîi nhuËn vµ gi¸ trÞ thÆng d− cña giai cÊp t− s¶n. Theo «ng, trong nÒn s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, qu¸ tr×nh lao ®éng lu«n béc lé nh÷ng quan hÖ phøc t¹p, ®a chiÒu gi÷a nh÷ng ng−êi lao ®éng víi nhau; gi÷a ng−êi lao ®éng trùc tiÕp vµ ng−êi qu¶n lý, giíi chñ; gi÷a con ng−êi víi m«i tr−êng, ®iÒu kiÖn lao ®éng... Nãi mét c¸ch phæ qu¸t h¬n, ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a vÊn ®Ò lao ®éng cña con ng−êi vµ c¬ cÊu x· héi trong x· héi c«ng nghiÖp. Ph©n tÝch vÒ mèi quan hÖ gi÷a lao ®éng vµ t− b¶n lµ mét chñ ®Ò ®−îc M¸c ®Æc biÖt quan t©m. §iÒu nµy ®−îc tÓ hiÖn xuyªn suèt tõ B¶n th¶o kinh tÕ triÕt häc 1844 cho ®Õn Bé t− b¶n. NhiÒu luËn ®iÓm mµ «ng ®−a ra rÊt cã gi¸ trÞ trong ph©n tÝch x· héi häc lao ®éng. M¸c cho r»ng, hÖ qu¶ cña mèi quan hÖ gi÷a lao ®éng vµ t− b¶n lµ sù thñ tiªu mèi quan hÖ x· héi trùc tiÕp gi÷a nh÷ng con ng−êi víi nhau. ¤ng viÕt: “Nãi mét c¸ch kh¸c, c¸c lao ®éng t− nh©n chØ thùc tÕ biÓu hiÖn thµnh nh÷ng kh©u cña toµn bé lao ®éng x· héi lµ nhê nh÷ng mèi quan hÖ mµ sù trao ®æi ®· x¸c lËp gi÷a c¸c s¶n phÈm lao ®éng víi nhau vµ th«ng qua c¸c s¶n phÈm ®ã lµ gi÷a nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt víi nhau. V× vËy, ®èi víi nh÷ng ng−êi nµy, nh÷ng quan hÖ x· héi gi÷a lao ®éng t− nh©n cña hä trªn thùc tÕ nh− thÕ nµo th× chóng thÓ hiÖn ra nh− thÕ Êy, nghÜa lµ kh«ng ph¶i thÓ hiÖn thµnh nh÷ng quan hÖ x· héi trùc tiÕp gi÷a b¶n th©n nh÷ng con ng−êi víi nhau trong lao ®éng cña hä, mµ tr¸i l¹i, thÓ hiÖn thµnh nh÷ng quan hÖ vËt thÓ gi÷a ng−êi ta víi nhau vµ thµnh quan hÖ x· héi gi÷a vËt víi vËt”16. 2. Chñ ®Ò ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cña lao ®éng Nghiªn cøu vÒ c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng cña ng−êi c«ng nh©n trong chñ nghÜa t− b¶n lµ mét ®ãng gãp lín cña c¸c nhµ kinh ®iÓn m¸c-xÝt ®èi víi chuyªn ngµnh x· héi häc lao ®éng. Qua sù ph©n tÝch cu¶ M¸c vµ ¡ng-ghen chóng ta thÊy rÊt râ tõng c¨n bÖnh cña ng−êi c«ng nh©n liªn quan ®Õn mçi nghÒ nghiÖp, nh−: c«ng nh©n ngµnh gèm m¾c c¸c bÖnh ®−êng ruét, bÖnh thÇn kinh b¹i liÖt tø chi; c«ng nh©n ngµnh thñy tinh, khai th¸c má th× bÞ bÖnh lao phæi; c«ng nh©n ngµnh may phÇn lín bÞ c¸c bÖnh vÒ m¾t. Do b¶n chÊt bãc lét cho nªn c¸c «ng chñ t− b¶n kh«ng bao giê quan t©m ®Õn viÖc cÇn ph¶i ®Çu t− nhµ x−ëng ®¶m b¶o vÒ: kh«ng gian, ¸nh s¸ng, ®é th«ng giã, 15 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 2. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1995. Tr. 671. 16 M¸c- ¡ng-ghen toµn tËp. TËp 23. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1993. Tr. 116. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn