Xem mẫu
- M Y KI U L I V DÙNG T TRÊN BÁO CHÍ 1. L i v phong cách ây, chúng tôi mu n nói t i vi c dùng t không h p v i hoàn c nh giao ti p. Thông thư ng, hoàn c nh giao ti p ư c chia thành hai d ng chính là: hoàn c nh giao ti p theo nghi th c và hoàn c nh giao ti p không theo nghi th c. Hoàn c nh giao ti p theo nghi th c th c òi h i ngôn ng ư c s d ng trong ó ph i trang tr ng, nghiêm túc, hoàn ch nh, có tính g t giũa; còn hoàn c nh giao ti p không theo nghi th c ( còn g i là hoàn c nh giao ti p thân m t, không mang tính chính th c xã h i ) cho phép dùng ngôn t t do, tho i mái ( th m chí tuỳ ti n ). N u ngư i nói, ngư i vi t không n m v ng i u ó, anh ta d dàng m c l i v phong cách. So v i các ki u l i khác, ki u l i này nghiêm tr ng hơn ch là nó ít nh t cũng phá v tính th ng nh t trong gi ng i u chung c a toàn văn b n. y là còn chưa k n nh ng băn khoăn khó tránh kh i c a ngư i c, ngư i nghe v t m vóc văn hoá c a ch th phát ngôn. Dư i ây là m t s ví d l i v phong cách l y t th c ti n báo chí: Ví d 1: " Hàng ngày, cô bé h c trò y ngoài vi c tham gia các chương trình ngư i m u th i trang âm nh c, còn ánh àn pianô ki m ăn khách s n Ômni, Tân Th Gi i ". ây là câu văn ư c trích t m t bài báo có gi ng i u trang tr ng ca ng i tài năng c a m t n ngh s dương c m tr tu i y tri n v ng, v n sinh ra và l n lên trong m t gia ình khá gi và có i u ki n h c hành n nơi n ch n. Vì th t " ki m ăn " - m t t thu c phong cách kh u ng ch
- dùng trong hoàn c nh giao ti p su ng sã, thân m t - khó mà có th ch p nh n ư c. S là h p lý hơn n u thay nó b ng " tăng thu nh p cho gia ình " hay " có thu nh p riêng, giúp b m "... Ví d 2: " Hy v ng r ng bài hát này s g i nh c các anh nh t i nh ng k ni m trong nh ng ngày làm lính ". N u ây là hoàn c nh giao ti p thân m t, g n gũi, trong m t ph m vi h p, thì r t có th c m t " làm lính " s ch ng làm ai ph i b n tâm. Nhưng câu nói trên l i thu c v m t ngư i d n chương trình truy n hình trong bu i giao lưu gi a các ngh s v i các chi n s h i quân, vì th c n ph i thay nó b ng m t c m t khác trang tr ng hơn, ch ng h n: " Hy v ng bài hát này s g i nh c các anh nh v nh ng k ni m c a nh ng ngày ph c v trong quân ngũ ". Ví d 3: " Hàn M c T m c dù b h i v th xác nhưng tâm h n d t khoát không ch u h i cho ". Khó có th hình dung ư c r ng câu văn trên l i là câu văn m um t bài báo ca ng i thân th và s nghi p nhà thơ Hàn M c T nhân d p k ni m 90 năm ngày sinh c a ông. T " h i " và c m t " tâm h n d t khoát không ch u h i cho " ã t o c m giác là tác gi ang giao ti p trong m t tình hu ng không mang tính chính th c xã h i, và do v y, s ca ng i i v i nhà thơ mang m t s c thái m a mai, b n c t. Theo chúng tôi, nên thay câu trên b ng " Hàn M c T m c dù b b nh n ng v th xác nhưng tâm h n ông v n luôn ng p tràn c m h ng sáng t o ". Ví d 4: " Phó Th tư ng Nguy n Công T n nh c nh nhân dân T nh Thái Bình ph i làm m nh con tôm ".
- Trong th c t , m t b u không khí thân m t, Phó Th tư ng Nguy n Công T n hoàn toàn có th dùng c m t " làm m nh con tôm ". Tuy nhiên, khi nhà báo ưa l i c a Phó Th tư ng lên các phương ti n thông tin i chúng ( c báo vi t, báo nói, cũng như báo hình ) dư i hình th c trích d n gián ti p, thì c m t ó ch c ch n ph i ư c thay th b ng c m t khác sao cho phù h p v i hoàn c nh giao ti p chính th c. M t trong nh ng phương án có th l a ch n là " y m nh hơn n a vi c nuôi tôm ". Ví d 5: " M t chi n binh Taliban ã ném bom c m t vào m t chi c xe quân s c a M làm 14 ngư i b ch t, hai ngư i b thương ". C m t " ném bom c m t " hi n ang ư c dùng khá r ng rãi trên báo chí, nh t là trên truy n hình. Chúng ta u bi t, " c m t " là m t t Hán - Vi t, mang s c thái trang tr ng; nó th hi n s ng i ca c a ngư i vi t ( hay ngư i nói ) i v i hành ng hy sinh thân mình vì chính nghĩa c a ai ó. Và như v y, n u dùng t này nói v hành ng ném bom c a m t chi n binh Taliban, vô hình trung chúng ta ã kh ng nh r ng mình ng v phía anh ta, ng h hành ng c a anh ta. i u này có th gây ra nh ng h u qu nghiêm tr ng không lư ng trư c ư c. T t hơn h t, nên thay nó b ng nh ng t mang s c thái bi u c m trung tính như " t sát " hay " li u ch t " - nh ng t giúp chúng ta ph n ánh chính xác th c t khách quan mà không l rõ thái c a mình. 2. L i v nghĩa c a t M i t , khi ư c dùng, ph i bi u t chính xác n i dung c n th hi n, t c là nghĩa c a nó ph i thích h p nh t v i i u nh nói. N u ngư i nói hay ngư i vi t không áp ng ư c yêu c u này, phát ngôn c a h s tr nên khó hi u ho c b hi u sai.
- Nhìn chung, vi c dùng t không úng nghĩa thư ng g p trong m t s các tình hu ng cơ b n như: ngư i nói ( ngư i vi t ) không n m ch c nghĩa c a t , nh t là các t Hán - Vi t, các thu t ng khoa h c; ho c gi anh ta nh m l n các t g n âm, g n nghĩa v i nhau. Ví d 1: " Thêm vào ó, ph i ăn m c theo úng phong cách hi n hành th i phong ki n ". ã " hi n hành " ( t c ang lưu hành th i hi n t i )1 thì làm sao còn " th i phong ki n " ư c? Ch c tác gi nh nói: " th nh hành ". Ví d 2: " Chi u th b y v a qua, khí h u Sài Gòn khá mát m ". Khí h u luôn có tính n nh cao và g n v i m t vùng a lý r ng l n, nó không th thay i theo ngày gi và ph m vi m t thành ph ư c. T úng ph i là " th i ti t ". Ví d 3: " H i di n năm nay ch ng có gì thay i m y, v n nh ng vòng hoa tươi ch t y sân kh u ". T " vòng hoa " ây khi n ngư i ta ph i liên tư ng t i m t cái khác, hoàn toàn trái ngư c v i không khí tưng b ng, náo nhi t c a h i di n. Chính xác nh t có l là t " l ng hoa ". Ví d 4: " ... Nhưng dư ng như, ham chơi c v t ã tr thành m t căn b nh nghi n. Anh không sao b ư c. Ch hoa T t, tôi v n g p anh l ng v ng bên các qu y cũ, tìm mua nh ng cái mình say sưa ". T " l ng v ng " mang nghĩa x u, thư ng dùng d ch nh ng hành d ng m ám, lén lút c a nh ng i tư ng kh nghi nào ó, vì th nó không phù
- h p v i nhân v t ư c nói t i trong ví d trên. Nên thay nó b ng t " quanh qu n ". Ví d 5: " Dù còn vài khó khăn, ca s , ngh s Vi t ki u v n r m r p kéo v , th m chí còn r rê nhau cùng v cho vui ". " R rê "có nghĩa là: " lôi kéo, r ngư i khác làm vi c x u "2. Như v y, trong trư ng h p trên nó không th hi n úng s c thái ánh giá v n mang tính ch t tích c c c a tác gi trư c tinh th n và khí th h i hương c a các ngh s Vi t ki u. Theo chúng tôi, c n dùng t " r ". Kh o sát cho th y, trong s các ki u l i liên quan t i t trên báo chí thì vi c dùng t không úng nghĩa chi m t l cao hơn c . Và i u này khi n chúng ta không th không t câu h i: Ph i chăng nhi u ngư i c m bút v n còn có thái quá d dãi khi s d ng nh ng t mà mình chưa hi u m t cách c nk ? 3. L i v k t h p t Các t , khi ư c dùng ph m vi câu cũng như ph m vi toàn văn b n, luôn n m trong m i quan h ch t ch v i nhau v ng nghĩa và ng pháp. Nói cách khác, m i t ph i thích ng v i các t khác ng trư c nó và ng sau nó. N u ngư i vi t không áp ng ư c yêu c u này, anh ta có th t o ra nh ng s mâu thu n, phi lô gic gi a các thành t ngôn ng c u thành câu hay văn b n. Ví d 1: " N u xem k nh ng tác ph m ư c trưng bày trong tri n lãm thì càng nh n ra s h t h ng trong hi u bi t, v n s ng c a tác gi l l trên không ít tác ph m ư c coi là kho nh kh c p mang tính tiêu bi u cho trí tu c a làng nh ".
- T " xem k " ( quan sát tư ng t n t ng chi ti t )3 không phù h p v nghĩa v i t " l l " ( ư c hi n ra, phô bày ra r t rõ )4. Ch a l i: " N u xem k nh ng tác ph m ư c trưng bày trong tri n lãm thì càng nh n th y rõ s h t h ng trong hi u bi t, v n s ng c a tác gi không ít tác ph m ư c coi là kho nh kh c p mang tính tiêu bi u cho trí tu c a làng nh ". Ví d 2: " Giáo hoàng John Paul II cũng ư c ưa vào t b c ư c úc t i Vatican ". " T b c " là m t lo i gi y cho nên không th ư c " úc " - m t ng t ch dùng v i các v t r n ( như kim lo i, nh a,... ). tránh vi ph m v quan h k t h p, nên thay t " t " b ng t " ng ". Ví d 3: "N u huy n ch có 9 h i thi và h i di n ngh thu t, nhưng các thôn xã ã t ch c hơn 120 lư t bi u di n văn ngh ( hoàn toàn b ng kinh phí quyên góp ) ". Trong ti ng Vi t, quan h t " n u " luôn i v i quan h t " thì " t o thành m t c p hô ng. Còn n u dùng quan h t " nhưng " thì v câu phía trư c ph i có quan h t cùng c p v i nó là " tuy ". Xét theo văn c nh c th c a trư ng h p này, có th ưa ra hai cách ch a như sau: - N u huy n ch có 9 h i thi và h i di n ngh thu t, thì các thôn xã ã t ch c hơn 120 lư t bi u di n văn ngh . - Trong khi huy n ch có 9 h i thi và h i di n ngh thu t, thì các thôn xã ã t ch c hơn 120 lư t bi u di n văn ngh . Ví d 4: " Ngày mai là mùa mưa ".
- " Mùa mưa " là c m t quá trình dài, g m nhi u ngày ( th m chí nhi u tháng ), trong khi ó " ngày mai " ch là m t ngày ng n ng i thì làm sao có th bao quát ư c toàn b quá trình ó? Có th ch a câu trên thành: " S p t i là mùa mưa " ho c " Ngày mai là b t u mùa mưa ". Ví d 5: " ây là m t trong nh ng t nh duy nh t nhìn th y m t tr i l n v phía bi n ". " Duy nh t " có nghĩa là ch có m t, cho nên nó không th k t h p v i t " nh ng " v n dùng ch s nhi u. Cách ch a ơn gi n là lư c b t c m t " m t trong nh ng ": " ây là t nh duy nh t nhìn th y m t tr i l n v phía bi n ". 4. L i v l p t C n nói ngay r ng ây không ph i là s l p t có ch ý nh m liên k t câu hay tăng cư ng tính bi u c m, mà là s l p t do tác gi có sơ su t ho c chưa th c s làm ch ư c ngòi bút c a mình. Và s l p t như v y làm cho ngôn ng c a tác gi tr nên dài dòng t i m c dư th a, gây c n tr cho s ti p nh n c a ngư i nghe, ngư i c. Hay g p hơn c là nh ng trư ng h p s d ng trong cùng m t câu nh ng t ng nghĩa, g n nghĩa làm thành ph n ng ch c. Ví d 1: " Nh ng cu c c i cách này t ra có hi u qu và tác d ng ". " Hi u qu " và " tác d ng " có ý nghĩa tương t như nhau. Ví d 2: " Do Gorrila s ng trên m t trong nh ng vùng t màu m nh t c a châu Phi, b bao quanh b i nh ng làng m c nơi có nhi u cư dân sinh s ng, nên nhu c u òi h i m r ng di n tích canh tác ngày m t tăng ã ã nh hư ng tác ng n cu c s ng c a loài ng v t này ".
- " Nhu c u - òi h i " và " nh hư ng - tác ng " là hai c p t ng nghĩa. Ví d 3: " Anh ã dũng c m nh y xu ng dòng nư c xi t c u s ng 4 em h c sinh thoát ch t ". " S ng " và " thoát ch t " trong câu văn này cùng th hi n m t ý nghĩa. ch a ki u l i trên ch c n làm m t ng tác r t ơn gi n là lo i b m t trong hai thành t ng nghĩa ( n u các thành t ng nghĩa nhi u hơn hai, cũng ch gi l i m t ). Bên c nh ó, chúng ta còn g p c nh ng hi n tư ng l p i l p l i cùng m t t ( trong ph m vi câu cũng như trong ph m vi o n văn ). Ví d 1: "Nhưng có m t i u ng c nhiên, nh ng i tư ng v b y lên các di tích không ít ngư i là ngư i có văn hoá và có trình , nhưng l i thi u ý th c". tránh l p l i t " ngư i "và làm cho ý tư ng tác gi tr nên rõ ràng hơn, chúng ta nên vi t l i câu văn trên như sau: "Nhưng có i u áng ng c nhiên là: trong s nh ng i tư ng v b y lên các di tích, không ít ngư i có trình , nhưng l i thi u ý th c". Ví d 2: " Theo nh ng k t qu nghiên c u sơ b c a m t nghiên c u l n m i ây, vi c b sung vitamin A ti n s n s góp ph n làm gi m t n th t to l n này". T " nghiên c u " u tiên rõ ràng là th a, c n ư c lư c b t. Ví d 3: " Năm y, Quang Dũng c cho Tr n Lê Văn nghe m y bài thơ v a sáng tác xong, Quang Dũng nói v i Tr n Lê Văn cho Quang Dũng mư n cu n s tay ghi m y bài thơ vào. Tr n Lê văn vui v chi u ý Quang Dũng... ".
- S l p i l p l i quá nhi u l n nh ng cái tên riêng như trên, dù có xu t phát t ch ý c a ngư i vi t, v n gây c m giác là anh ta có v n t v ng nghèo nàn. Theo chúng tôi, n u o n văn này tác gi không mu n dùng các it thay th cho tên riêng, thì ít nh t cũng nên c u trúc l i câu cho ng n g n như sau: "Năm y, sau khi c cho Tr n Lê Văn nghe m y bài thơ mình v a sáng tác, Quang Dũng nói v i Tr n lê Văn cho mư n cu n s tay ghi chúng vào. Tr n Lê văn vui v chi u ý Quang Dũng". Bàn v s c n thi t ph i s d ng t ng chính xác, nhà văn M n i ti ng Mark Twain vi t: "S khác nhau gi a m t t chính xác và m t t g n chính xác cũng gi ng như là s khác nhau gi a tia ch p và con om óm"5 . N u th thì s khác bi t v giá tr gi a m t t úng và m t t sai còn to l n hơn nhi u. Và i u này cũng có nghĩa là h u qu do vi c dùng t không úng gây ra nhi u khi khó mà hình dung n i.V y nên m i ngư i c m bút c n luôn t nh táo và th n tr ng h n ch t i a nh ng h t s n không áng có như chúng tôi v a trình bày trên ây.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học