Lý thuyết và khung mẫu lý thuyết trong xã hội học đương đại - Tô Duy Hợp

26 X· héi häc sè 4 (92), 2005 Lý thuyÕt vµ khung mÉu lý thuyÕt trong x· héi häc ®−¬ng ®¹i T« Duy Hîp Trong bµi "Lý thuyÕt", A. Giddens viÕt "chóng ta cã thÓ ph©n biÖt kh¸i niÖm c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh lý thuyÕt víi kh¸i niÖm lý thuyÕt. C¸ch tiÕp cËn cã tÝnh lý thuyÕt lµ nh÷ng ®Þnh h−íng lín bao trïm ®èi víi ®èi t−îng cña x· héi häc. C¸c lý thuyÕt cã tÝnh tËp trung hÑp h¬n vµ lµ nh÷ng nç lùc nh»m gi¶i thÝch diÖn c¸c ®iÒu kiÖn x· héi hay c¸c sù kiÖn nhÊt ®Þnh, c¸c lý thuyÕt th−êng ®−îc h×nh thµnh nh− mét bé phËn cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ ®Õn l−ît m×nh, chóng gîi ra c¸c vÊn ®Ò mµ c¸c nghiªn cøu cÇn tËp trung vµo"1. Cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt vµ rÊt nhiÒu lý thuyÕt trong x· héi häc. §iÒu nµy ®· ®−îc tÊt c¶ c¸c nhµ x· héi häc thõa nhËn. Trong bµi "Lý thuyÕt" nªu trªn, Giddens viÕt: "Ng−êi ta ®· ph¸t triÓn v« sè c¸c lý thuyÕt trong nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c nhau mµ trong ®ã c¸c nhµ x· héi häc lµm viÖc". S¸ch "NhËp m«n x· héi häc"2 kh¼ng ®Þnh: "...do kh«ng cã kiÓu ph¸t triÓn duy nhÊt cña x· héi häc nªn kh«ng cã quan ®iÓm x· héi häc duy nhÊt"... "X· héi häc lµ khoa häc gåm c¸c lý thuyÕt c¹nh tranh vÒ viÖc x¸c ®Þnh vµ lý gi¶i ®êi sèng x· héi". §Ó lµm râ sù kh¸c biÖt, thËm chÝ ®èi lËp, lo¹i trõ nhau gi÷a c¸c c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt hoÆc gi÷a c¸c lý thuyÕt cÇn ph¶i tiÕn hµnh so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c ®Æc tr−ng lý thuyÕt. Ch¼ng h¹n, trong s¸ch "NhËp m«n x· héi häc" ®· dÉn, c¸c t¸c gi¶ ®· lËp b¶ng so s¸nh, ®èi chiÕu hai c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt tæng qu¸t trong x· héi häc, ®ã lµ thùc chøng luËn vµ ph¶n thùc chøng luËn theo 4 ph−¬ng diÖn c¬ b¶n: 1/ b¶n thÓ luËn (häc thuyÕt vÒ tån t¹i vµ b¶n chÊt cña tån t¹i), 2/ nhËn thøc luËn (häc thuyÕt vÒ nhËn thøc vµ quy luËt cña nhËn thøc), 3/ ph−¬ng ph¸p luËn (häc thuyÕt vÒ ph−¬ng ph¸p vµ l«gÝch cña ph−¬ng ph¸p) vµ 4/ ph−¬ng ph¸p (kü thuËt thu thËp, ph©n tÝch vµ tæng hîp th«ng tin). B¶ng so s¸nh ®ã cã d¹ng sau:3 1 Xem, Anthony Giddens, Lý thuyÕt. T¹p chÝ X· héi häc, sè 1/1999, tr. 100. 2 Xem, Tony Bilton, Kenvin Bonnett, v.v... NhËp m«n x· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1993, tr. 24, 25. 3 Xem, Tony Bilton, Kenvin Bonnett, v.v... S®®, tr 456. B¶ng so s¸nh ph−¬ng ph¸p, xem tr. 490. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn T« Duy Hîp 27 B¶n thÓ luËn/khoa häc luËn* Ph−¬ng ph¸p luËn - §Þnh nghÜa thùc tÕ - Qu¸ tr×nh hiÖu lùc hãa - H×nh thøc gi¶i thÝch Thùc chøng Thùc tÕ x· héi tån t¹i nh− nh÷ng quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a c¸c hiÖn t−îng Nh÷ng gi¶i thÝch dùa trªn quan s¸t nh»m ®Æt gi¶ thuyÕt vÒ mèi quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a c¸c biÕn sè. KiÓm tra c¸c gi¶ thuyÕt b»ng c¸ch sö dông b»ng cø ®Þnh l−îng. Ph¸t biÓu cã gi¸ trÞ thùc nghiÖm vÒ nh÷ng quan hÖ nh©n qu¶ nh− ®Þnh luËt gi÷a c¸c biÕn sè Ph¶n thùc chøng Thùc tÕ x· héi lµ mét s¶n phÈm cña sù t¸c ®éng qua l¹i x· héi cã ý nghÜa Nh÷ng gi¶i thÝch theo chñ thÓ HiÓu biÕt th«ng qua sù n¾m b¾t c¸c b»ng cø ®Þnh tÝnh. Nh÷ng m« t¶ cã ý nghÜa ®Ó hiÓu lµ ®êi sèng x· héi ®−îc hoµn thµnh nh− thÕ nµo. Chuyªn kh¶o "C¸c lý thuyÕt x· héi häc hiÖn ®¹i"4 ®· tËp trung so s¸nh ®èi chiÕu 3 lý thuyÕt nÒn t¶ng trong x· héi häc: 1/ ThuyÕt chøc n¨ng - c¬ cÊu, 2/ ThuyÕt xung ®ét, 3/ ThuyÕt hµnh vi theo c¸c ph−¬ng diÖn sau ®©y: LÞch sö lý thuyÕt: bao gåm: ‐ Nguån gèc lý thuyÕt ‐ Sù ph¸t triÓn cña lý thuyÕt C¸c nÐt chÝnh hiÖn nay cña lý thuyÕt, bao gåm: ‐ Nh÷ng ®iÒu chung ‐ Nh÷ng nÐt ®Æc thï Nh÷ng gãc ®é riªng, bao gåm: ‐ C¸ nh©n vµ x· héi. ‐ Ph©n hãa x· héi. ‐ Nh÷ng cÊu tróc quan träng cña x· héi. ‐ Xung ®ét vµ nhÊt trÝ. ‐ C¸c gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc x· héi. ‐ X· héi hãa. ¦u, nh−îc ®iÓm cña mçi lý thuyÕt x· héi häc ®−îc ®¸nh gi¸ theo 10 tiªu chuÈn sau ®©y: 1/ TÝnh kh¸i qu¸t, 2/ Quy m«, 3/ §¸nh gi¸ gi¶ thuyÕt, 4/ H×nh thøc hãa, 5/ Tiªn ®Ò hãa, 6/ Quan hÖ víi c¸c lý thuyÕt kh¸c, 7/ Kh¶ n¨ng dù b¸o, 8/ Kh¶ n¨ng th«ng b¸o, 9/ Kh¶ n¨ng t¸i hiÖn, 10/ Kh¶ n¨ng thùc hiÖn. Mét b¶ng so s¸nh kh¸c, cã thÓ ®äc ®−îc trong s¸ch "X· héi häc"5 cã d¹ng nh− sau: * Tõ "khoa häc luËn” ë ®©y dÞch tõ "epistemology"trong tiÕng Anh, nªn dÞch theo nghÜa s¸t h¬n lµ"nhËn thøc luËn". 4 Xem, Günter Endruweit chñ biªn. C¸c lý thuyÕt x· héi häc hiÖn ®¹i. Nxb ThÕ giíi, Hµ Néi, 1999. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 28 Lý thuyÕt vµ khung mÉu lý thuyÕt trong x· héi häc ®−¬ng ®¹i 1. Quan niÖm vÒ x· héi 2. CÊp ®é ph©n tÝch ®−îc nhÊn m¹nh 3. Quan niÖm vÒ c¸ nh©n 4. Quan niÖm vÒ trËt tù x· héi 5. Quan niÖm vÒ biÕn ®æi x· héi 6. C¸c kh¸i niÖm chñ chèt 7. C¸c t¸c gi¶ chÝnh ThuyÕt chøc n¨ng (Funtionalist) æn ®Þnh, tÝch hîp cao ®é Ph©n tÝch x· héi häc vÜ m« ®èi víi c¸c khu«n mÉu to lín Con ng−êi ®−îc x· héi hãa ®Ó thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng x· héi TrËt tù x· héi ®−îc duy tr× th«ng qua hîp t¸c vµ ®ång t×nh Dù b¸o ®−îc, cã thÓ t¨ng c−êng TÝnh æn ®Þnh, chøc n¨ng biÓu hiÖn, chøc n©ng Èn tµng, ph¶n chøc n¨ng E. Durkheim, T.Parson R. Merton M. J. Levyjun N. Luhmann ThuyÕt xung ®ét (Conflict) C¨ng th¼ng, ®Êu tranh gi÷a c¸c nhãm Ph©n tÝch x· héi häc vÜ m« ®èi víi c¸c khu«n mÉu to lín Con ng−êi ®−îc s¾p ®Æt theo quyÒn lùc, c−ìng chÕ vµ ñy quyÒn TrËt tù x· héi ®−îc duy tr× th«ng qua søc m¹nh vµ sù c−ìng chÕ BiÕn ®æi lu«n diÔn ra vµ cã thÓ ®−a l¹i hÖ qu¶ tÝch cùc C¹nh tranh lîi Ých, bÊt b×nh ®¼ng x· héi, chinh phôc c¸c nhãm K. Marx W. E. B. Du Bois C. Wright Mills R. Dahrendorf L. Coser A.Rapaport ThuyÕt t−¬ng t¸c (Interactionist) ¶nh h−ëng vµ t¸c ®éng m¹nh tíi t−¬ng t¸c x· héi hµng ngµy Ph©n tÝch x· héi häc vi m« nh− ph−¬ng thøc thÊu hiÓu c¸c hiÖn t−îng réng lín Con ng−êi nhµo nÆn c¸c biÓu t−îng vµ s¸ng t¹o thÕ giíi x· héi cña hä th«ng qua t−¬ng t¸c TrËt tù x· héi ®−îc duy tr× bëi sù chia sÎ hiÓu biÕt vÒ hµnh vi cña mçi ng−êi BiÕn ®æi x· héi ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c ®Þa vÞ vµ sù giao tiÕp cña mçi ng−êi víi ng−êi kh¸c BiÓu t−îng, nhãm nhá, giao tiÕp kh«ng lêi G. H. Mead C. H. Cooley E. Goffman C¸c t¸c gi¶ R. A. Wallace & A. Wolf6 trong chuyªn kh¶o: "Lý thuyÕt x· héi häc ®−¬ng ®¹i - sù më réng truyÒn thèng cæ ®iÓn" ®· lËp b¶ng so s¸nh c¸c lý thyÕt x· héi häc theo 4 ph−¬ng diÖn: 1/ §èi t−îng (Subject matter), 2/ C¸c gi¶ ®Þnh (Assumptions), 3/ Ph−¬ng ph¸p luËn (Methodology) vµ 4/ Môc ®Ých (Objectives), kÕt qu¶ nh− sau: 1. C¸c cÊp ®é VÜ m« Vi m« ph©n tÝch 2. Quan ®iÓm vÒ tån t¹i ng−êi (Macro) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng (Functionalism) ‐ ThuyÕt xung ®ét (Conflict) Cã tÝnh dù b¸o (Predictable) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng ‐ ThuyÕt xung ®ét ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý (Micro) ‐ ThuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng (Symbolic interactionism) ‐ HiÖn t−îng luËn (Phenomenology) ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý (Rational choice) Cã tÝnh s¸ng t¹o (Creative) ‐ ThuyÕt t−¬ng t¸c biÓu tr−ng ‐ HiÖn t−îng luËn 5 Xem, Richard T. Schaefer, Robert P. Lamm. Sociology. Sixth Edition, The Mc Graw - Hill Companies, Inc, 1998. 6 Xem, Ruth A.Wallace, Alison Wolf. Contemporary Sociological theory. Expanding the classical tradition. Fifth Edition. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 1999. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn T« Duy Hîp 29 3. §éng c¬ cña hµnh ®éng x· héi 4. TiÕp cËn khoa häc C¸c gi¸ trÞ (Values) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng ‐ HiÖn t−îng luËn ‐ ThuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng DiÔn dÞch (Deductive) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng ‐ ThuyÕt xung ®ét ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý C¸c lîi Ých ( Interests) ‐ ThuyÕt xung ®ét ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý Quy n¹p (Inductive) ‐ ThuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng ‐ HiÖn t−îng luËn 5. Môc ®Ých Miªu t¶ (Description) ‐ ThuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng ‐ HiÖn t−îng luËn Gi¶i thÝch (Explanation) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng ‐ ThuyÕt xung ®ét ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý Dù b¸o (Prediction) ‐ ThuyÕt tiÕn hãa (Evolutionism) ‐ ThuyÕt chøc n¨ng ‐ ThuyÕt xung ®ét ‐ ThuyÕt lùa chän hîp lý Ta cã thÓ so s¸nh chi tiÕt h¬n sù kh¸c nhau gi÷a 3 lý thuyÕt: 1/ HiÖn t−îng luËn, 2/ ThuyÕt t−¬ng t¸c t−îng tr−ng vµ 3/ Ph−¬ng ph¸p luËn d©n téc ®Ó s¸ng tá thªm r»ng ngay trong mét c¸ch tiÕp cËn lý thuyÕt chung lµ lý thuyÕt x· héi häc vi m«, ®Ò cao vai trß cña hµnh ®éng x· héi th× còng ®· cã Ýt nhÊt 3 lý thuyÕt võa c¹nh tranh l¹i võa hîp t¸c víi nhau7. Lý thuyÕt x· héi B¶n thÓ luËn NhËn thøc luËn häc §Þnh nghÜa thùc tÕ Ph−¬ng ph¸p luËn HiÖu lùc hãa H×nh thøc gi¶i thÝch • HiÖn t−îng luËn 1. A. Schutz 2. P. Berger 3.T.Luckmann • T−¬ng t¸c t−îng tr−ng 1. H.Blumer 2. G. H.Mead 3. C.H.Cooley Thùc t¹i x· héi lµ tËp hîp c¸c ý nghÜa chung mµ c¸c chñ thÓ chia sÎ ‐ Thùc t¹i x· héi do c¸ nh©n s¸ng t¹o ra ‐ C¸ nh©n h×nh thµnh, ph¸t triÓn th«ng qua t−¬ng t¸c x· héi ‐ HiÓu ®−îc ý nghÜa ®· ®Þnh vÒ mÆt x· héi trong thÕ giíi chung cña c¸c ý nghÜa ‐ Kh«ng ph¶i lóc nµo còng xem xÐt ®éng c¬, v× ng−êi ta hµnh ®éng th−êng theo thãi quen ‐ NhËn thøc ®−îc m×nh th«ng qua ng−êi kh¸c ‐ HiÓu ý nghÜa qua ng«n ng÷ vµ c¸c biÓu t−îng kh¸c §êi sèng x· héi ®−îc diÔn ®¹t ®éc nhÊt qua sù dµn xÕp cña c¸c ý nghÜa vµ thµnh qu¶ thùc tiÔn cña c¸c ho¹t ®éng th−êng ngµy ‐ ChØ cã thÓ hiÓu ®−îc thùc tÕ x· héi qua t×m hiÓu ý thøc cña hä ‐ C©u hái më, "nã thÕ nµo th× nãi thÕ Êy" ‐ 7 nguyªn t¾c c¬ b¶n8 PhÐp quy n¹p ph©n tÝch ‐ Quy n¹p ph©n tÝch ‐ Kh«ng tho¸t khái hoµn toµn chñ nghÜa thùc chøng §Þnh tÝnh lµ chÝnh ‐ §Þnh tÝnh lµ chÝnh ‐ Cã bæ sung ®Þnh l−îng 7 Xem, ch¼ng h¹n, Tony Bilton, Kenvin Bonnett v.v... S®® 8 7 nguyªn t¾c c¬ b¶n, ®ã lµ: 1. N¨ng lùc t− duy, 2. T− duy vµ t−¬ng t¸c, 3. Häc hái ý nghÜa vµ c¸c biÓu t−îng, 4. Hµnh ®éng vµ t−¬ng t¸c, 5. Lùa chän, 6. B¶n th©n, 7. C¸c nhãm vµ c¸c x· héi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 30 Lý thuyÕt vµ khung mÉu lý thuyÕt trong x· héi häc ®−¬ng ®¹i • Ph−¬ng ph¸p luËn d©n téc 1. H.Garfinkel 2. D. Boden ... - tailieumienphi.vn