- Trang Chủ
- Nông - Lâm - Ngư
- Luận văn: Đánh giá hiệu quả của một số hệ thống nông lâm kết hợp tại huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên
Xem mẫu
- I
B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
ð I H C THÁI NGUYÊN
ðÀM VĂN VINH
ðÁNH GIÁ HI U QU C A M T S H TH NG
NÔNG LÂM K T H P T I HUY N VÕ NHAI
T NH THÁI NGUYÊN
LU N ÁN TI N S NÔNG NGHI P
THÁI NGUYÊN - 2011
- III
L I CAM ðOAN
Tôi xin cam ñoan:
ðây là công trình nghiên c u khoa h c c a riêng tôi.
Các s li u s d ng trong lu n án có ngu n g c rõ ràng.
K t qu nêu trong lu n án là trung th c, khách quan
và chưa có ai công b trong b t c công trình nào khác.
Thái nguyên, tháng 02 năm 2011
ðÀM VĂN VINH
- V
M CL C
PH BÌA ....................................................................................................... I
L I CAM ðOAN ........................................................................................II
L I C M ƠN ............................................................................................ III
M C L C .................................................................................................. IV
Danh m c các ký hi u và ch vi t t t ....................................................... VI
Danh m c các b ng bi u .........................................................................VIII
Danh m c các hình ......................................................................................X
M ð U ...................................................................................................... 1
1. ð t v n ñ ................................................................................................. 1
2. M c ñích c a ñ tài ................................................................................... 3
3. ð i tư ng và ph m vi nghiên c u.............................................................. 3
4. Ý nghĩa và ñi m m i c a ñ tài ................................................................. 4
CHƯƠNG I. T NG QUAN V N ð NGHIÊN C U.............................. 5
1.1. Nh ng nghiên c u v h th ng cây tr ng và h th ng canh tác .............. 5
1.1.1. Cơ s khoa h c c a nghiên c u h th ng cây tr ng và h th ng canh tác.. 5
1.1.2. Cây tr ng và h th ng canh tác trên quan ñi m s d ng ñ t b n v ng .. 7
1.2. S hình thành và phát tri n c a NLKH................................................... 8
1.2.1. Nhu c u và thách th c ñ i v i phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi 8
1.2.2. Các nhân t làm ti n ñ cho s phát tri n NLKH trên ph m vi toàn c u ......... 9
1.3. L i ích và vai trò c a các h th ng NLKH ........................................... 11
1.3.1. ð c ñi m c a h th ng nông lâm k t h p phù h p ............................. 11
1.3.2. L i ích c a các h th ng NLKH................................................................... 12
1.4. Nh ng nghiên c u v Nông- Lâm k t h p trên Th gi i và Vi t Nam 13
1.4.1. Nh ng nghiên c u v Nông- Lâm k t h p trên Th gi i ..................... 13
1.4.2. Nh ng nghiên c u v Nông - lâm k t h p Vi t Nam...................... 18
1.5. Nh ng nghiên c u v vai trò c a thành ph n cây tr ng trong HT NLKH
ñ n vi c b o v ñ t d c trên th gi i và Vi t Nam............................ 26
- VI
1.5.1. Vai trò c a thành ph n cây tr ng trong h th ng NLKH ñ n vi c b o v
ñ t d c trên Th gi i ................................................................................... 26
1.5.2. Vai trò c a thành ph n cây tr ng trong h th ng NLKH ñ n vi c b o v
ñ td c Vi t Nam ...................................................................................... 27
1.5.3. Các bi n pháp b o v ñ t ñ t d c trong canh tác NLKH trên Th gi i
và Vi t Nam .............................................................................................. 28
1.6. M t s phương pháp ñánh giá và k t qu nghiên c u v hi u qu kinh
vùng ðông B c nư c ta .................................................... 33
t trong NLKH
1.6.1. M t s phương pháp ñánh giá hi u qu kinh t trong nông lâm k t h p33
1.6.2. Hi u qu kinh t m t s h th ng s d ng ñ t d c vùng ðông B c nư c ta 34
CHƯƠNG II. N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U.......... 36
2.1. N i dung nghiên c u ............................................................................. 36
2.2. Phương pháp nghiên c u ....................................................................... 36
2.2.1. Phương pháp mô t ñi u ki n t nhiên, kinh t , xã h i và phân chia
khu v c sinh thái c a ñ a bàn nghiên c u .................................................... 36
2.2.2. Phương pháp ñánh giá th c tr ng phát tri n nông lâm k t h p t i
ñ a bàn nghiên c u ....................................................................................... 37
2.2.3. Phương pháp ñánh giá hi u qu c a m t s h th ng NLKH t i ñ a bàn
nghiên c u................................................................................................... 38
2.2.4. Phương pháp nghiên c u m t s bi n pháp c i ti n, th nghi m và
ñ xu t gi i pháp góp ph n phát tri n NLKH t i ñ a phương ........................ 44
CHƯƠNG III. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N ............... 46
3.1. Tìm hi u ñ c ñi m t nhiên – kinh t xã h i t i phát tri n SX Nông lâm
nghi p huy n Võ Nhai....................................................................... 46
3.1.1. ði u ki n t nhiên ............................................................................. 46
3.1.2. ði u ki n kinh t xã h i ...................................................................... 49
3.2. Th c tr ng phát tri n NLKH trên ñ a bàn nghiên c u ............................ 52
3.2.1. K t qu th ng kê, phân lo i các h th ng NLKH huy n Võ Nhai ....... 52
3.2.2. Thành ph n loài cây tr ng, v t nuôi trong các h th ng NLKH .......... 54
- VII
3.2.3. S ph i h p gi a các thành ph n trong các h th ng NLKH .............. 55
3.3. Hi u qu c a các h th ng NLKH trên ñ a bàn huy n Võ Nhai ............. 56
3.3.1. Hi u qu kinh t ................................................................................. 56
3.3.2. Hi u qu môi trư ng c a các h th ng nông lâm k t h p ................... 81
3.3.3. M t s tác ñ ng v m t xã h i t các h th ng nông lâm k t h p ....... 86
3.3.4. ðánh giá tính b n v ng c a các h th ng t i Võ Nhai ........................ 88
3.4. Bi n pháp c i ti n th nghi m và m t s gi i pháp ch y u góp ph n
phát tri n NLKH huy n Võ Nhai.................................................................. 92
3.4.1. Nh ng thu n l i, khó khăn tr ng i trong phát tri n NLKH t i Võ Nhai.... 92
3.4.2. M t s gi i pháp ch y u góp ph n phát tri n NLKH hu n Võ Nhai ...... 95
K T LU N VÀ ð NGH ...................................................................... 107
1. K t lu n ................................................................................................. 107
2. ð ngh .................................................................................................. 110
CÁC CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN ð N LU N ÁN ...................... 111
TÀI LI U THAM KH O....................................................................... 112
PH L C ...............................................................................
- VIII
DANH M C CÁC KÝ HI U, CH VI T T T
Ch vi t Ch ñ y ñ
tt
BVTV B o v th c v t
Cây ăn qu
CAQ
CPBð Chi phí bi n ñ i
CPCð Chi phí c ñ nh
CPSX Chi phí s n xu t
Cs C ng s
dt d n theo
ñ ð ng
ðư ng kính thân cây v trí ñ cao 1,3m (cm)
D1.3
Fixed costs (Chi phí c ñ nh)
FC
GM Gross margin (T ng thu nh p)
GO Gross output (Giá tr s n xu t/n¨m)
GTSX Giá tr s n xu t
HVN Chi u cao vút ng n cây (m)
HT H th ng
KHCN Khoa h c công ngh
KV1 Khu v c 1
KV2 Khu v c 2
KV3 Khu v c 3
LNXH Lâm nghi p xã h i
Lð Lao ñ ng
NLN Nông lâm nghi p
NLKH Nông lâm k t h p
NN Nông nghi p
NN&PTNT Nông nghi p và Phát tri n nông thôn
- IX
NXB Nhà xu t b n
NFI Net farm income (Thu nh p thu n)
R ng - vư n - ao - chu ng
RVAC
RRg R ng-ru ng
RchèRg R ng-chè-ru ng
RTN R ng t nhiên
R ng- vư n - ao - chu ng - ru ng
RVACRg
R ng- vư n - chu ng - ru ng
RVCRg
R ng- vư n - ao - chu ng
RVAC
SALT Sloping AgricultAre land technology (K thu t canh tác
trên ñ t d c)
SX S n xu t
TT Th t
TB Trung bình
Vư n - ao - chu ng
VAC
- X
DANH M C CÁC B NG
B ng Tên b ng Trang
1.1. nh hư ng c a các lo i cây tr ng ñ n xói mòn ñ t canh tác.................. 28
1.2. Hi u qu kinh t c a m t s h th ng s d ng ñ t d c t i khu v c Tam ð o ...34
3.1. Cơ c u s d ng ñ t huy n Võ Nhai năm 2006....................................... 47
3.2. T l ñ t ñai theo ñ d c c a huy n....................................................... 52
3.3. K t qu th ng kê, phân lo i các d ng h th ng NLKH trong huy n....... 53
3.4. Phân b các h th ng NLKH các khu v c trong huy n ......................... 53
3.5. Phân b các h th ng ñi u tra theo m c thu nh p/ha/năm...................... 56
3.6. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVACRg................... 60
3.7. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVAC ....................... 63
3.8. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng VAC......................... 66
3.9. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RCheRg..................... 68
3.10. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RRg ......................... 71
3.11. Hi u qu kinh t c a các công th c SX h th ng RVCRg.................... 73
3.12. T ng h p hi u qu kinh t c a các công th c SX bình quân/ha/năm theo
t ng h th ng ............................................................................................... 74
3.13. Hi u qu kinh t c a các thành ph n trong h th ng NLKH ................ 76
3.14. Ngư i dân tham gia ñánh giá hi u qu , kinh t c a các HT NLKH ...... 78
3.15. So sánh hi u qu kinh t m t s cây tr ng nông nghi p chính tr ng ñ c
canh và tr ng xen trong HT NLKH ...................................................... 79
3.16. So sánh sinh trư ng c a m t s cây lâm nghi p tr ng thu n và tr ng xen
trong h th ng NLKH........................................................................... 80
3.17. Lư ng ñ t xói mòn c a các h th ng cây tr ng theo ñ d c ................. 81
3.18. Tươ ng quan h i quy gi a ñ d c v à l ư ng ñ t xói mòn các h
t h n g cây tr n g ............................................................................................82
3.19. Lư ng ñ t xói mòn c a m t s h th ng NLKH ................................... 83
- XI
3.20. K t qu phân tích m t s ch tiêu hoá tính c a ñ t trong các h th ng
NLKH và HT thu n nông ñi m nghiên c u ......................................... 84
3.21. Ngư i dân ñánh giá hi u qu môi trư ng c a các h th ng NLKH và vai
trò c a các HT cây nông nghi p trong HT NLKH ................................ 85
3.22. S công lao ñ ng/ha/năm c a các HT NLKH ...................................... 86
3.23. ðánh giá tính b n v ng c a các HT NLKH có s tham gia .................. 90
3.24. ðánh giá s c s n xu t c a ñ t ñai trong các HT NLKH qua 3 năm ...... 91
3.25. Nh ng khó khăn, c n tr chính c a các d ng HT NLKH.................... 94
3.26. Xác ñ nh t l m i HT NLKH t i Võ Nhai .......................................... 96
n h h ư ng c a ñ d c ñ n n ăng su t m t s H T cây tr n g chính
3.27.
trong HT NLKH ............................................................................... 101
3.28. Hàm tương quan gi a ñ d c và năng su t m t s cây tr ng ............. 102
3.29. M t s gi i pháp ñ xu t góp ph n phát tri n NLKH cho 3 khu v c sinh
thái Huy n Võ Nhai............................................................................ 104
3.30. Gi i pháp ch y u cho m i h t h ng góp ph n phát tri n NLKH
Huy n Võ Nhai.......................................................................... 105
- XII
DANH M C CÁC HÌNH
Hình Tên hình Trang
3.1. Bi u ñ phân b các mô hình theo m c thu nh p/năm/ha c a 3 khu v c
ñi u tra ñ i di n cho 3 vùng sinh thái huy n Võ Nhai............................. 57
3.2. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- ao- chu ng - ru ng ñi n hình ...... 58
3.3. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- ao- chu ng ñi n hình ................... 61
3.4. Sơ ñ lát c t h th ng Vư n- ao- chu ng ñi n hình .............................. 64
3.5. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - chè - ru ng ñi n hình ............................. 67
3.6. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - ru ng ñi n hình....................................... 69
3.7. Sơ ñ lát c t h th ng R ng - vư n- chu ng - ru ng ñi n hình............. 72
3.8. Sơ ñ phân tích SWOT trong phát tri n s n xu t NLKH ñ i v i 3 khu
v c sinh thái huy n Võ Nhai ................................................................ 93
- 1
M ðU
1. ð T V N ð
Vi t Nam v i t ng di n tích t nhiên trên 33 tri u ha, trong ñó ñ t ñ i núi
chi m 3/4 di n tích, t p trung ch y u khu v c Trung Du - Mi n núi phía B c,
mi n Trung và Tây nguyên, do v trí ñ a lý, ñ c ñi m khí h u, ñ a hình, c u t o ñ a
ch t, phân b th c v t và ho t ñ ng s n xu t c a con ngư i nên tài nguyên r ng và
ñ t ñai r t ña d ng và phong phú.
ð c ñi m ch y u c a vùng ñ i núi là ñ t ñai có ñ d c cao, cùng v i ñ c ñi m
c a khí h u Vi t Nam mưa l n t p trung theo mùa và n n ch t phá r ng b a bãi ñã
làm cho ñ t ñai b xói mòn r a trôi nghiêm tr ng. S thoái hoá ñ t canh tác ñang
di n ra theo chi u hư ng ngày càng tr m tr ng, trong khi ñó dân s không ng ng
tăng lên [53], [97]. Vì v y con ñư ng ñ ñáp ng nhu c u lương th c - th c ph m
là ph i tăng di n tích canh tác và tăng năng su t cây tr ng, v t nuôi. Song vi c tăng
di n tích canh tác nông nghi p b ng con ñư ng ch t phá r ng nư c ta trong th i
gian qua ñã ñ l i h u qu khôn lư ng. ð t ñai b thoái hoá, môi trư ng sinh thái
không ñ m b o an toàn trong khu v c vì v y h n hán, lũ l t ngày nhi u hơn.
M t trong nh ng nguyên nhân làm cho xói mòn ñ t thêm tr m tr ng là s n
xu t nông nghi p ñ c canh trên ñ t d c, vì v y năng su t cây tr ng ngày càng gi m,
ñ t ñai và môi trư ng ngày càng suy thoái tr m tr ng kéo theo ñ i s ng c a ngư i
dân càng g p khó khăn hơn. V n ñ này ñã ñư c nhi u nhà khoa h c trong và ngoài
nư c ñ c p t i [10], [13], [79], [23], [31], [32].
Như v y Vi t Nam nói riêng và các nư c ñang phát tri n nói chung ñang
ph i ñ i m t v i mâu thu n gay g t là ñáp ng nhu c u v lương th c - th c ph m
cho ngư i dân ñ ng th i ph i gi gìn môi trư ng sinh thái ñ m b o tính b n v ng
n ñ nh s n xu t. Phương th c canh tác NLKH là m t hư ng gi i quy t hi u qu
mâu thu n trên, thông qua ñó ñ m b o an ninh lương th c mi n núi ñ ng th i phát
tri n b n v ng các ngu n tài nguyên thiên nhiên [21], [37], [72], [112].
Vi c phát tri n NLKH mu n ñ t hi u qu thì c n khai thác tri t ñ nh ng
ki n th c, kinh nghi m và ph i xu t phát t nguy n v ng c a ngư i dân ñ a phương
- 2
b i hơn ai h t h là nh ng ngư i tr c ti p s n xu t và hư ng l i trên di n tích ñ t
ñai c a mình. Vì v y nghiên c u NLKH không nh ng c n có s tham gia c a các
nhà khoa h c mà vai trò tham gia c a ngư i dân là m t nhân t không th thi u ñ
có th k t h p gi a nh ng ki n th c kinh nghi m truy n th ng v i ki n th c khoa
h c tiên ti n [1], [3], [11], [68], [71].
Phương th c s n xu t NLKH phù h p v i canh tác ñ t ñai c a các vùng ñ i
núi ñ c bi t là các vùng có ti m năng ñ t ñai và nhân l c. Trong h th ng NLKH có
s ph i h p gi a nhi u thành ph n c a Nông - Lâm - Ngư nghi p, trong ñó cây
tr ng thư ng ñư c b trí v i k t c u v m t không gian và th i gian khá h p lý nên
t n d ng ñư c ti m năng ñ t ñai m t cách tương ñ i tri t ñ , vì th s n xu t NLKH
không nh ng ñem l i hi u qu kinh t cao cho ngư i dân vùng núi mà còn t o công
ăn vi c làm, ñ ng th i còn có tác d ng b o v môi trư ng sinh thái, góp ph n s
d ng ñ t theo hư ng b n v ng, không ng ng n ñ nh kinh t xã h i vùng nông thôn
mi n núi [85], [60], [128].
Võ Nhai là m t huy n vùng núi cao c a t nh Thái Nguyên có ñ a hình ph c
t p ch y u là núi ñá vôi, núi ñ t và thung lũng ñan xen nhau. Toàn huy n có t ng
di n tích ñ t ñai là: 84.510,41 ha. Trong ñó ñ t nông nghi p là: 6.325,0 ha chi m t
l 7,48%; ñ t lâm nghi p là: 55.469,41 ha chi m t l 65,64% [57]. K t năm 1991
tr l i ñây nh có s ñ u tư c a Chính ph thông qua các d án 327, 661...s ph i
h p tư v n k thu t c a các t ch c, cơ quan nghiên c u và khuy n nông ngư i dân
Võ Nhai ñã nh n th c ñư c vai trò c a vi c canh tác ñ t d c. ð c bi t là vi c xây
d ng h th ng Nông lâm k t h p (NLKH) trên ñ t d c ñã giúp nhi u h trong vùng
vươn lên tr thành nh ng h làm kinh t gi i góp ph n c i thi n b m t nông thôn.
Tuy nhiên s n xu t theo phương th c NLKH trên ñ a bàn huy n hi n v n còn
manh mún vì v y mà năng su t cây tr ng, v t nuôi nhìn chung còn th p d n ñ n
hi u qu kinh t chưa cao [96]. ð giúp ngư i dân ñ a phương có nh ng gi i pháp
phát tri n s n xu t Nông lâm nghi p nói chung và NLKH nói riêng theo hư ng s
d ng tài nguyên lâu b n và hi u qu chúng tôi ti n hành nghiên c u ñ tài:
"ðánh giá hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t h p t i huy n Võ
Nhai t nh Thái Nguyên".
- 3
2. 2. M C TIÊU NGHIÊN C U
M c tiêu chung
ðánh giá hi u qu c a m t s h th ng NLKH ñi n hình, góp ph n phát tri n
h th ng NLKH b n v ng trên ñ t d c, nâng cao ñ i s ng ngư i dân và b o v môi
trư ng sinh thái vùng trung du, mi n núi nói chung và huy n Võ Nhai - Thái
Nguyên nói riêng.
M c tiêu c th
- ðánh giá th c tr ng phát tri n và hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t
h p t i huy n Võ Nhai, t nh Thái Nguyên.
- ð xu t gi i pháp nh m nâng cao hi u qu c a m t s h th ng Nông lâm k t
h p t i ñ a phương, góp ph n s d ng ñ t b n v ng.
3. ð I TƯ NG VÀ PH M VI NGHIÊN C U
ð i tư ng nghiên c u
ð i tư ng nghiên c u là các h th ng Nông lâm k t h p chính, các
ph ương th c s n x u t N ông lâm k t h p p h bi n ñ ang ñư c ng ư i dân ñ a
p h ương huy n Võ Nhai - Thái Nguyên áp d ng.
Ph m v i nghiên c u
V không gian:
- Nghiên c u các di n tích ñ ang s n xu t Nông lâm k t h p
- Kh o sát, ñi u tra, phân lo i các h th ng Nông lâm k t h p trên toàn
huy n Võ Nhai. S li u ñi u tra chi ti t l y m t s xã ñ i d i n cho 3 khu v c
s inh thái c a huy n : Khu v c 1 g m các xã Lâu Thư ng, La Hiên; Khu v c 2
g m các xã Cúc ðư ng, V ũ Ch n. Khu v c 3 g m các xã Bình Long, Dân Ti n,
Liên Minh, Tràng Xá.
ð ây là nh ng xã mà có nhi u h th ng NLKH ph b i n hơ n c trong huy n.
V th i gian:
- Các thông tin và s li u v t n g quan tài li u nghiên c u trong lĩnh v c
N LKH ñư c t n g h p t năm 2005 và b xung trong quá trình nghiên c u.
- Các k t qu ñi u tra, kh o s át phân lo i các h th ng NLKH, tài li u v
ñ c ñ i m dân sinh kinh t xã h i v à ñ ánh giá chung v hi u qu kinh t c a các
- 4
3 k hu v c trong huy n ñư c t ng h p ch y u t năm 2005 - 2006.
h th ng
- K t qu ñ i u tra chi ti t ñánh giá hi u qu k inh t , môi trư ng và tác
ñ ng v m t xã h i ñư c t n g h p t n ăm 2006 - 2008.
- Phân tích nh ng khó kh ăn, thu n l i và ñ xu t g i i pháp ch y u ñ ư c
t n g h p t năm 2007- 2008.
V n i dung:
- Do ñi u ki n th i gian và nhân l c có h n nên ñ tài t p trung vào nghiên
c u ñánh giá hi u qu v m t kinh t , hi u qu b o v ñ t và bư c ñ u ñánh giá tác
ñ ng v m t xã h i c a các h th ng NLKH ñi n hình.
- Ch n ra m t s h th ng NLKH ñi n hình m t s xã trong huy n ñ ñi u
tra, theo dõi, ñánh giá và th nghi m m t s bi n pháp k thu t ñi n hình trong h
th ng NLKH. Trên cơ s ñó ñ xu t m t s gi i pháp góp ph n phát tri n NLKH
cho huy n Võ Nhai trong th i gian t i.
4. Ý NGHĨA VÀ ðI M M I C A ð TÀI
Ý nghĩa khoa h c
- B sung phương pháp ti p c n và nghiên c u trong nghiên c u ñánh giá
các h th ng Nông lâm k t h p: hi u qu kinh t , hi u qu môi trư ng, xã h i và
tính b n v ng
- K t qu nghiên c u c a lu n án b sung cơ s cho vi c qui ho ch phát tri n
kinh t vùng trung du B c b nói chung và Huy n Võ Nhai nói riêng.
Ý nghĩa th c ti n
Các gi i pháp mà lu n án ñ xu t s ñư c ng d ng vào th c ti n s n xu t
ñ góp ph n phát tri n các h th ng NLKH theo hư ng s d ng ñ t b n v ng, cho
hi u qu kinh t cao, n ñ nh ñ i s ng ngư i dân vùng nông thôn mi n núi.
ði m m i c a ñ tài
- Là công trình nghiên c u tương ñ i ñ y ñ , h th ng v NLKH cho m t
huy n c th .
- ð nh lư ng ñư c giá tr hi u qu c a 6 h th ng NLKH ñi n hình cho 3
vùng sinh thái c a huy n Võ Nhai mà trư c ñây trong vùng nghiên c u chưa có,
như hi u qu kinh t , hi u qu xã h i, hi u qu môi trư ng và tính b n v ng.
- ð xu t ñư c m t s gi i pháp phát tri n các h th ng NLKH phù h p v i
ñ a bàn nghiên c u.
- 5
CHƯƠNG I. T NG QUAN CÁC V N ð NGHIÊN C U
1.1. NH NG NGHIÊN C U V H TH NG CÂY TR NG VÀ H TH NG
CANH TÁC
1.1.1. Cơ s khoa h c c a vi c nghiên c u h th ng cây tr ng và h th ng
canh tác
Trong vi c xác ñ nh h th ng cây tr ng cho m t vùng, m t khu v c s n xu t
mu n ñ m b o hi u qu kinh t thì ngoài vi c ch n gi ng c n ph i gi i quy t t t
m i liên h gi a h th ng cây tr ng v i các ñi u ki n khí h u, ñ t ñai, t p quán canh
tác và phương hư ng s n xu t vùng, khu v c ñó. Vì v y nghiên c u h th ng cây
tr ng m t cách khoa h c s có ý nghĩa quan tr ng giúp cho các h nông dân, các
nhà qu n lý có cơ s ñ ñ nh hư ng s n xu t nông lâm nghi p m t cách ñúng ñ n
và toàn di n. Khi nghiên c u v h th ng cây tr ng cho m t vùng sinh thái, các nhà
khoa h c ñã ñi sâu nghiên c u các v n ñ v : Khí h u, ngu n nư c, ñ t ñai, cây
tr ng, ñ c ñi m kinh t - xã h i, ñi u ki n th trư ng [52], [35], [99].
1.1.1.1. Môi trư ng khí h u v i h th ng cây tr ng
Các loài cây tr ng khi cùng chung s ng v i nhau trên m t ñơn v di n tích nó
s ch u nh hư ng qua l i l n nhau (qu n xã sinh v t) [36].
Khí h u là thành ph n quan tr ng ñ i v i h sinh thái, trong ñó nhân t ánh
sáng là ngu n cung c p năng lư ng quan tr ng nh t ñ i v i cây tr ng cho quá trình
t o thành ch t h u cơ, t o năng su t cây tr ng. Trung bình cây xanh có kh năng
tích lu ñư c kho ng 1% năng lư ng c a ánh sáng m t tr i.
nư c ta ñ m tương ñ i trong năm thư ng cao hơn 80%, lư ng mưa trung
bình năm ñ t kho ng 1500 - 2000 mm/năm. Ngu n nhi t trong năm bi n ñ ng t
7000 - 100000C tuỳ theo vùng ñã t o ñi u ki n thu n l i cho s sinh trư ng và phát
tri n c a nhi u lo i cây tr ng và cây r ng. Trên cơ s áp d ng các ti n b khoa h c
k thu t vào s n xu t, chúng ta có th s n xu t nhi u v trên năm v i các công th c
luân canh, tr ng xen tr ng g i, khai thác tài nguyên thiên nhiên trên nhi u t ng
không gian. Xét theo yêu c u ánh sáng c a cây ngư i ta ñã phân th c v t thành
nhóm cây ưa sáng, nhóm cây ch u bóng. Cây ưa sáng là nh ng loài cây có nhu c u
v ánh sáng cao, c n tr ng t ng tán trên trong h th ng cây tr ng nông lâm nghi p
như Keo, M , B ñ …, các cây ch u bóng như Dong ri ng, Th o qu , Hương nhu,
- 6
Chè…c n nhu c u ánh sáng tr c ti p ít hơn có th tr ng dư i tán r ng [28], [36].
Như v y căn c vào nhu c u ánh sáng c a cây mà trong s n xu t NLKH ngư i ta
ph i trí cây tr ng theo không gian và th i gian h p lý sao cho t n d ng t i ña không
gian dinh dư ng mà không làm t n h i gi a các loài cây tr ng.
1.1.1.2. Môi trư ng nư c và h th ng cây tr ng
Nư c là thành ph n quan tr ng trong quá trình s ng c a cây, nư c mưa là
ngu n nư c cung c p ch y u cho cây tr ng, ñ c bi t là nh ng vùng không có h
th ng tư i tiêu. Nư c mưa cũng có nh hư ng ñ n quá trình canh tác như làm ñ t,
thu ho ch, ñ ng th i mưa cũng gây ra lũ l t, làm r a trôi ñ phì c a ñ t. Nư c ta
có lư ng mưa tương ñ i l n 1600 - 2000mm/năm. Lư ng mưa phân b không ñ u
gi a các tháng trong năm và các vùng sinh thái khác nhau. Vào mùa mưa lư ng
mưa thư ng t p trung l n, t 80 - 85%, do ñó d gây lũ l t m t s vùng, nh ng
tháng mùa khô lư ng mưa ít, làm cho ñ t khô h n. ð ng th i ngay c trong mùa
mưa có nơi cũng b h n hán n ng [8]. Vì v y khi xác ñ nh h th ng cây tr ng c n
ph i chú ý ñ n lư ng mưa ñ tránh ñư c các h n ch như úng l t, h n hán nh
hư ng ñ n kh năng sinh trư ng và phát tri n c a cây tr ng. ð c bi t là nh n g
vùng ñ t d c nư c mưa ñã gây xói mòn, r a trôi r t m nh.
1.1.1.3. Môi trư ng ñ t và h th ng cây tr ng
Khi nghiên c u h th ng cây tr ng trên ñ t d c, các nhà khoa h c cho r ng,
các y u t làm suy gi m tính b n v ng c a h canh tác trên ñ t d c là s d ng ñ t
không h p lý, các ch t h u cơ d phân hu , b r a trôi theo dòng nư c, vì th ñ t r t
d b thoái hoá, t ng ñ t m t b xói mòn nghiêm tr ng làm cho ñ phì c a ñ t gi m,
cây tr ng sinh trư ng kém, d n t i s n lư ng thu ñư c trên m t ñơn v di n tích
ngày càng gi m [53], [60].
ð h n ch xói mòn ñ t, các nhà khoa h c ñã ñưa ra các gi i pháp như xây
d ng các ru ng b c thang, mương rãnh, b ngăn, luân canh, xen canh, tr ng băng
cây phân xanh c ñ nh theo ñư ng ñ ng m c, xây d ng h th ng NLKH có tác
d ng ch ng xói mòn [49], [97].
1.1.1.4. Môi trư ng kinh t - xã h i và h th ng cây tr ng
S n xu t nông lâm nghi p là m t b ph n quan tr ng trong n n kinh t c a
ñ t nư c. ði u ki n kinh t xã h i nh hư ng r t l n ñ n quá trình s n xu t nông
mi n núi ñ c thù là ñ a hình ph c t p, cơ s h t ng như ñư ng giao thông
nghi p
liên thôn, liên xã..., ñ i s ng nhân dân g p nhi u khó khăn, trình ñ dân trí th p,
- 7
ñi u ki n giao lưu hàng hoá và n m b t th trư ng còn r t khó khăn, vi c phát tri n
kinh t hàng hoá chưa phát tri n; s n xu t lương th c chưa ñ t cung, t c p [49],
[66], [69], [97]. Do v y vi c phát tri n h th ng canh tác theo hư ng ña d ng hoá
cây tr ng và áp d ng ti n b k thu t phù h p ñ xây d ng các h th ng s n xu t
theo hư ng NLKH là ñi u r t quan tr ng, ñây là ti n ñ cho vi c m r ng và phát
tri n h th ng cây tr ng theo hư ng s n xu t hàng hoá.
1.1.1.5. ði u ki n th trư ng và h th ng cây tr ng
Mu n phát tri n s n xu t, chúng ta c n có chính sách ñ u tư phát tri n phù
h p v i t ng lo i cây tr ng, khuy n khích, phát huy h t m i ti m năng cho s n xu t.
S n ph m c a h th ng canh tác nông lâm nghi p ph i phù h p v i nhu c u th c t
và ph i tr thành lo i hàng hoá có tính quy mô, ph i có k ho ch phát tri n th
trư ng sao cho ñ u ra c a các lo i s n ph m ñư c n ñ nh, nh m mang l i hi u ích
v c kinh t , môi trư ng và xã h i [43], [38].
1.1.2. Cây tr ng và h th ng canh tác trên quan ñi m s d ng ñ t b n v ng
1.1.2.1. Cây tr ng: Cây tr ng là thành ph n ch y u c a h sinh thái nông lâm
nghi p. B trí h th ng cây tr ng h p lý là l a ch n các lo i cây tr ng nào ñ l i
d ng t t nh t các ñi u ki n khí h u và ñ t ñai. Trong h sinh thái nông nghi p có
các qu n th s ng như c d i, th c v t b c th p, các ñ ng v t nh , côn trùng và vi
sinh v t, các thành ph n này có th có l i ho c có h i cho s s ng c a cây tr ng
nông nghi p vì v y trong k thu t canh tác c n ph i l i d ng ñư c m t thu n l i
ñ b o v cây tr ng m t cách có hi u qu và kinh t nh t [52], [84].
Trong th c t các y u t quy t ñ nh h th ng canh tác là s thay ñ i v kinh
t , k thu t, gi ng cây tr ng, gia súc, s ph i h p gi a cây tr ng v i cây tr ng và
gia súc, bi n pháp làm tăng cư ng ñ lao ñ ng, s d ng v n ñ u tư có lãi, t ch c
s n xu t, s n ph m làm ra và tính hàng hoá c a s n ph m [72].
1.1.2.2. H th ng canh tác: H th ng canh tác bao g m các ngu n l c (ñ t, lao
ñ ng, v n) ñư c s d ng cho các ho t ñ ng tr ng tr t, chăn nuôi, ngh ph ñ s n
xu t các nông s n (lương th c, nguyên li u thô, ti n m t) trong nông tr i v i ñi u
ki n nh t ñ nh [100].
H th ng canh tác (Farming System) là s b trí m t cách th ng nh t và n
ñ nh các ngành trong nông tr i, ñư c qu n lý b i các h gia ñình trong môi trư ng
t nhiên, sinh h c và kinh t xã h i, phù h p v i m c tiêu mong mu n và ngu n l c
c a nông h [127].
- 8
H th ng canh tác là m t t p h p các ñơn v ch c năng riêng bi t trong các
ho t ñ ng tr ng tr t, chăn nuôi và ti p th . Các ñơn v ñó có m i quan h qua l i v i
nhau vì cùng dùng chung nh ng ngu n nguyên li u nh p t môi trư ng [115].
Ph m chí Thành và Cs, 1994 [67] cho r ng h th ng cây tr ng g m h th ng
không gian và th i gian v i h th ng bi n pháp k thu t ñư c th c hi n nh m ñ t
năng su t cây tr ng cao và nâng cao ñ phì nhiêu c a ñ t ñai. Trong các h canh tác
thì luân canh cây tr ng là bi n pháp h u hi u nh t, các ch ñ canh tác như bón
phân, tư i nư c, làm ñ t bao gi cũng ph i căn c vào h th ng cây tr ng.
1.1.2.3. Quan ñi m s d ng ñ t b n v ng trong h th ng canh tác
Năm 1993, nhóm công tác Qu c t ñã ki n ngh m t khung ñánh giá h th ng
qu n lý s d ng ñ t b n v ng và ñ nh nghĩa như sau:“Qu n lý s d ng ñ t b n
v ng” bao hàm các quy trình công ngh , chính sách và ho t ñ ng nh m h i nh p
nh ng nguyên lý kinh t xã h i v i các m i quan tâm v môi trư ng sao cho có th
ñ ng th i: Duy trì nâng cao s n xu t và d ch v (s n xu t), gi m thi u s r i ro cho
s n xu t (an toàn), b o v ti m năng c a các ngu n l i t nhiên và ngăn ch n s
thoái hoá ch t lư ng ñ t (b o v ), có kh năng th c thi ñư c v m t kinh t (th c
thi), có th ch p nh n ñư c v m t xã h i [97], [112], [116], [117], [120].
Như v y khái ni m b n v ng ñư c nhi u nhà khoa h c trên th gi i ñưa ra,
ch y u hư ng vào ba yêu c u sau:
- B n v ng v m t kinh t : Cây tr ng cho hi u qu kinh t cao, ñư c th
trư ng ch p nh n.
- B n v ng v m t môi trư ng: Lo i hình s d ng ph i b o v ñư c ñ t ñai,
ngăn ch n ñư c thoái hoá, b o v ñư c môi trư ng t nhiên.
- B n v ng v m t xã h i nhân văn: Thu hút ñư c lao ñ ng, ñ m b o ñ i
s ng xã h i.
1.2. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N C A NÔNG LÂM K T H P
1.2.1. Nhu c u và thách th c ñ i v i phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi
Xu t phát t v n ñ khai khác ngu n tài nguyên thiên nhiên, ñ c bi t là tài
nguyên r ng m t cách quá m c làm cho ñ t ñai ngày càng suy thoái, năng su t cây
tr ng, v t nuôi gi m m nh do canh tác ñ c canh cây nông nghi p, d n ñ n tình
tr ng ñói nghèo các vùng nông thôn, ñ c bi t là nông thôn mi n núi ngày càng gia
tăng. V n ñ này ñã ñư c các nhà nghiên c u nông lâm nghi p ñ c p t i trong các
tài li u [41], [53], [60]. Vi c tàn phá tài nguyên r ng ñã làm cho các h sinh thái
- 9
r ng tr ng và h canh tác nông nghi p trên ñ t d c các vùng nông thôn thu c các
nư c nhi t ñ i tr nên th t m ng manh do xói mòn r a trôi m nh m . ð ng trư c
tình hình ñó v n ñ ñ t ra trên ph m vi toàn c u là c n phát tri n nông nghi p và
nông thôn b n v ng, qu n lý và b o t n các ngu n tài nguyên thiên nhiên b ng ñ nh
hư ng thay ñ i các k thu t và ñ nh ch nh m ñ m b o tho mãn các nhu c u c a
con ngư i c a các th h hi n t i và tương lai. ðó là s phát tri n ñ m b o, b o t n
ñ t, nư c và các ngu n gen ñ ng, th c v t, ch ng xu ng c p v môi trư ng, phù
h p v k thu t, kh thi v kinh t và ñư c xã h i ch p nh n [113].
Rõ ràng b i c nh thay ñ i trên ñã cho th y NLKH là m t nhu c u t t y u và
cũng là m t thách th c l n cho phát tri n b n v ng nông thôn mi n núi.
1.2.2. Các nhân t làm ti n ñ cho s phát tri n NLKH trên ph m vi toàn c u
1.2.2.1. Các thay ñ i v chính sách h tr phát tri n nông thôn
Trong vòng 2 th p niên 60 và 70 c a th k 20, dư i s b o tr c a nhóm tư
v n v nghiên c u nông nghi p Qu c t (CGIAR), nhi u Trung tâm nghiên c u
nông nghi p Qu c t ñư c thành l p nhi u khu v c trên th gi i nh m nghiên c u
nâng cao năng su t c a các lo i cây tr ng và v t nuôi ch y u vùng nhi t ñ i.
Vi c phát tri n các gi ng cây tr ng ngũ c c năng su t cao và các k thu t thâm canh
liên quan nh vào n l c c a m t s Trung tâm và các chương trình qu c gia có liên
quan ñã t o nên m t s thay ñ i l n v năng su t nông nghi p mà thư ng ñư c g i
là Cách m ng xanh (Green Revolution) [104]. Trong chương trình LNXH c a WB
trong nh ng năm 1980 không ch ch a ñ ng nhi u y u t c a NLKH mà còn thi t
k tr giúp nông dân thông qua gia tăng s n xu t lương th c, th c ph m, b o v
môi trư ng… Trong th i gian này, bên c nh phát tri n nông nghi p, FAO ñ c bi t
chú tr ng nh n m nh vai trò quan tr ng c a lâm nghi p trong phát tri n nông thôn,
khuy n cáo nông dân và nhà nư c nên chú tr ng ñ c bi t ñ n các ích l i c a r ng
và cây thân g ñ n s n xu t nông nghi p, khuy n cáo các nhà qu n lý, s d ng ñ t
k t h p c nông nghi p và lâm nghi p vào h th ng canh tác c a h [116].
1.2.2.2. N n phá r ng và tình tr ng suy thoái môi trư ng
Vào cu i th p niên 70 và các năm ñ u th p niên 80, s suy thoái tài nguyên môi
trư ng toàn c u di n ra, nh t là n n phá r ng, ñã tr thành m i quan tâm lo l ng l n
c a toàn xã h i. S phát tri n c a nông nghi p nương r y ñi kèm v i áp l c dân s ,
s phát tri n nông nghi p thâm canh hóa h c, ñ c canh trên qui mô l n và khai thác
lâm s n là nh ng nguyên nhân ch y u gây ra s m t r ng, suy thoái ñ t ñai và ña
d ng sinh h c. Theo ư c tính c a FAO (1982) [113] du canh là nguyên nhân t o ra
- 10
hơn 70% c a t ng di n tích r ng nhi t ñ i b m t châu Phi; di n tích ñ t r ng b
hóa sau nương r y chi m 26,5% di n tích r ng khép tán còn l i châu Phi, kho ng
16% châu M La tin và 22,7% khu v c nhi t ñ i c a châu Á.
1.2.2.3. S gia tăng các m i quan tâm v nghiên c u các h th ng canh tác t ng
h p và các h th ng k thu t truy n th ng
ðã có nhi u k t qu nghiên c u ban ñ u nhi u khu v c trên th gi i v
tính hi u qu cao trong vi c s d ng các tài nguyên t nhiên (ñ t, nư c và ánh sáng
m t tr i) cũng như tính n ñ nh cao c a các h th ng xen canh, các h th ng canh
tác t ng h p so v i h th ng nông nghi p ñ c canh. Các nghiên c u c a các nhà
nhân ch ng h c và khoa h c xã h i v h th ng s d ng ñ t ñã ch ra t m quan
tr ng c a các h th ng canh tác t ng h p b n ñ a/truy n th ng và lưu ý c n xem xét
chúng trong quá trình phát tri n các ti p c n m i [119].
1.2.2.4. S hình thành Trung tâm Qu c t v nghiên c u NLKH (ICRAF)
Vào tháng 7 năm 1977, ñư c s y nhi m c a Trung tâm Nghiên c u, phát
tri n Qu c t (IDRC) c a CaNada, John Bene ñã ti n hành d án nghiên c u v i các
m c tiêu:
- Xác ñ nh các kho ng tr ng trong ñào t o và nghiên c u lâm nghi p th gi i.
- ðánh giá s ph thu c l n nhau gi a nông nghi p và lâm nghi p các qu c
gia nhi t ñ i có thu nh p th p và ñ xu t nghiên c u nh m t i ưu hóa s d ng ñ t.
- Xây d ng các chương trình nghiên c u lâm nghi p nh m t o ra các tác ñ ng
kinh t , xã h i có ý nghĩa cho các nư c ñang phát tri n.
- ð xu t s p x p v t ch c, th ch ñ th c hi n các nghiên c u trên m t
cách có hi u qu và chu n b k ho ch hành ñ ng ñ có ñư c ng h c a các nhà tài
tr Qu c t .
M c dù v i m c ñích ban ñ u là xác ñ nh các ưu tiên nghiên c u cho lâm
nghi p nhi t ñ i, nhóm nghiên c u c a Bene ñã ñi ñ n k t lu n r ng: ñ t i ưu hóa
s d ng ñ t nhi t ñ i, ưu tiên s m t nên là nghiên c u và phát tri n các h th ng
k t h p gi a lâm nghi p v i nông nghi p và chăn nuôi. Hay nói cách khác, ñã có
m t s chuy n d ch tr ng tâm t lâm nghi p sang nh ng khái ni m s d ng ñ t
r ng hơn, phù h p hơn c hai phương di n tr c ti p (trư c m t) và dài h n [101].
Báo cáo d án này c a IDRC ñã ñư c các cơ quan Qu c t xem xét và d n ñ n s
hình thành H i ñ ng Qu c t v nghiên c u NLKH vào năm 1977, ñ n năm 1991
cơ quan này ñư c ñ i tên thành Trung tâm Qu c t v nghiên c u NLKH
nguon tai.lieu . vn
