Xem mẫu
- L ch s ngh Hát chèo
Kinh ô Hoa Lư - Ninh Bình ư c coi là t t
c a sân kh u chèo, và ngư i sáng l p là bà Ph m
Th Trân, m t vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà
inh vào th k 10. Sau này lo i hình ngh thu t
bi u di n này ã ư c phát tri n r ng ra ng b ng
B cB . a bàn ph bi n t Ngh - Tĩnh tr ra.
ng b ng châu th sông H ng luôn là cái nôi c a
n n văn minh lúa nư c c a ngư i Vi t. M i khi v mùa
ư c thu ho ch, h l i t ch c các l h i vui chơi và
c m t th n thánh ã phù h cho v mùa no m. T thiên
niên k th nh t trư c Công nguyên, h ã bi t bi u di n
các v chèo u tiên trên sân ình.
Nh c c ch y u c a chèo là tr ng chèo. Chi c tr ng
là m t ph n c a văn hoá c Vi t Nam, ngư i nông dân
thư ng ánh tr ng c u mưa và bi u di n chèo.
- Bi u di n v i Tr ng chèo
Chèo b t ngu n t âm nh c và múa dân gian, nh t là
trò nh i t th k 10. Qua th i gian, ngư i Vi t ã phát
tri n các tích truy n ng n c a chèo d a trên các trò nh i
này thành các v di n tr n v n dài hơn.
S phát tri n c a chèo có m t m c quan tr ng là th i
i m m t binh s quân i Mông C ãb b t Vi t nam
vào th k 14. Binh s này v n là m t di n viên nên ã
ưa ngh thu t Kinh k ch c a Trung Qu c vào Vi t Nam.
Trư c kia chèo ch có ph n nói và ngâm các bài dân ca,
- nhưng do nh hư ng c a ngh thu t do ngư i lính b b t
mang t i, chèo có thêm ph n hát.
Vào th k 15, vua Lê Thánh Tông ã không cho
phép bi u di n chèo trong cung ình, do ch u nh hư ng
c a o Kh ng. Do không ư c tri u ình ng h , chèo
tr v v i nh ng ngư i hâm m ban u là nông dân, k ch
b n l y t truy n vi t b ng ch Nôm. T i th k 18, hình
th c chèo ã ư c phát tri n m nh vùng nông thôn Vi t
Nam và ti p t c phát tri n, t n nh cao vào cu i th
k 19.
Nh ng v n i ti ng như Quan Âm Th Kính, Lưu Bình
Dương L , Kim Nham, Trương Viên xu t hi n trong giai
o n này. n th k 19, chèo nh hư ng c a tu ng, khai
thác m t s tích truy n như T ng Trân, Ph m T i, ho c
tích truy n Trung Qu c như Hán S tranh hùng. u th
k 20, chèo ư c ưa lên sân kh u thành th tr thành
chèo văn minh. Có thêm m t s v m i ra i d a theo
các tích truy n c tích, truy n Nôm như Tô Th , Nh
Mai.
- M t c nh trong v chèo "Trương Viên"
Chèo sân ình, còn ư c g i là chèo c : Là lo i
hình chèo c c a nh ng phư ng chèo xưa, thư ng ư c
bi u di n các sân ình, sân chùa, sân nhà các gia ình
quy n quý. Sân kh u chèo sân ình thư ng ch là m t
chi c chi u tr i ngoài sân, ng sau treo chi c màn nh ,
di n viên và nh c công ng i hai bên mép chi u t o dàn
.
- Chèo sân ình di n theo l i ư c l , c nh trí ch ư c
th hi n theo ngôn ng , ng tác cách i u c a di n viên.
o c c a ngư i di n hay s d ng là chi c qu t.
Trên ư ng xâm nh p ngày càng sâu vào m i m t
sinh ho t i thư ng c a bà con thôn xóm, nh ng ngư i
làm chèo ã nhanh chóng k p th i chuy n a i m di n
qua sân ình, t lòng ình ho c th m ình quay ra ba
phương sáu hư ng, l y y làm khán trư ng ngoài tr i
r ng rãi phóng khoáng;
- C th , d n hình thành c lo t nguyên t c k ch thu t
linh ho t c áo, mà nhi u nhà chuyên môn g i là sân
kh u ba m t.
Quá trình tìm cách th hi n các tích m i, nhân v t
m i, tình hu ng m i, ngh nhân ã vay mư n các lo i dân
ca, dân vũ trò di n dân gian và "chèo hoá" chúng d n cho
t i khi thành th pháp c a v n ngh nhà.
Không lo i tr nh ng cái m i không th không sáng
t o, ban u có th còn v ng v , g gh , sau ư c ngư i
này k kia u n n n s a sang mà thành hay d n, p d n,
v i s c di n t m nh d n.
Dư ng như trong chèo c , cái cư i ngày càng chi m
th i gian dài, càng chú ý ph n ánh nh ng thói hư t t x u
c a i thư ng. Ði u ó, làm cho tính xã h i c a chèo
ngày m i n i m v sau.
N i b t hơn c là l p vi c làng ch b ng nói thư ng,
nói l i, nói rao, "ngâm thơ", v i thành ph n nhân s
c a b máy chính quy n cơ s i di n cho pháp lu t, t p
t c, o lý, tôn giáo, b v ch m t th t ê ch .
Song nhà ngh trân tr ng gìn gi , coi là m u m c
cho ngh T , còn là c lo i hình tư ng nhân v t n t t có,
- chưa h n t t có, chưa h n x u cũng có, c bi t là s
nhân v t n vư t kh i vòng ki m to c a o lý phong
ki n, như Th Màu, ào Hu , Suý Vân,...
Có i u, n u Th Màu ch là nhân v t i t c t làm
b t rõ s nh n nh c c a Th Kính l n n a, c nàng
kh dĩ m c lên toà sen thành Ph t Quan Âm; nhân v t
ào Hu tuy ch ng ai nói là "ph n di n" nhưng cũng
không ư c nhà Nho "ưa", v n ch là chi ti t ph , mà n u
có lư c i cũng không h i gì n k t c u và ch tích
chuy n; còn Suý Vân, ngư i ph n b t c dĩ ành b
ch ng, l i n m vào b n thân (tích) trò, hay nói úng hơn,
d t i 2/3 th i gian di n tích Kim Nham là th hi n
nàng.
- Th Màu, Ðào Hu , Suý Vân u ư c ngh nhân
sáng t o thành khuôn di n v i nhi u bài hát múa dành
riêng, c áo, t i nay v n gi nguyên giá tr th m m và
giá tr ngh thu t.
Nh ng tính cách, chính là c b n s c nhân v t y
thư ng b c l th ng, t c là h ch phô bày tâm tr ng
và cách ng phó khi s bi n ã x y ra, b ng cách di n
xu t mang n i dung và hình th c nhi u ít h p d n s c
làm gương cho ngư i xem.
Ch s ít mang tính cách vư t kh i quan i m phong
ki n m i phô bày m t cách ch ng, mà có úng là c ý,
khi ngh nhân dùng nh ng làn i u và khuôn di n th t
c s c làm r ng r ngh thu t c truy n: tính t nh ng
nhân v t Thày Ð , Thày Bói, Phù Thu , V Mõ n Th
Màu, Ðào Hu , Suý Vân.
Ð ng th i v i s xu t hi n l n lư t nh ng cái m i
trên, tính xung t hay thư ng g i là tính k ch trong m t
s b n trò cùng tuỳ ngư i so n, tuỳ tích, tuỳ phư ng gánh
và khán gi mà gia tăng áng k . Ði u này i theo v i vi c
b c l tính cách nhi u hay ít ch ng c a nhân v t. Như
xung t tr c di n và quy t li t gi a Ðào Hu và Tu n Ty
- (v i ào N p) là m t bư c "m i" so v i xung t cũng tr c
di n trư c y gi a Châu Long và Lưu Bình, ho c gi a V
Mõ v i Xã Trư ng.
ây cũng th y rõ quá trình thu hút hòa nh p s lo i
hình dân ca, dân vũ, di n xư ng và trò di n dân gian làm
thành b n thân ngh thu t chèo, mà th c t di n xu t c a
s v truy n th ng còn h n rõ d u v t.
Cho nên, nói "chèo ra i t th i Ðinh, xây d ng trên
cơ s trò nh i và hát múa" như m t nhà nghiên c u ã
vi t là chưa th a áng. Th c ra, chèo t lo i Giáo phát
tri n thành có tích, có nhân v t, t y du nh p, chuy n
bi n các lo i hát b b (trong sinh ho t hát Xoan, hát
D m, hát Dô,...), các lo i hát nói (trong hát ào, hát
văn, hát x m,...), k t h p v i s ng tác trong múa (hát)
chèo ò, múa (hát) c a ình (các khuôn múa bàn tay,
múa lư n ngón, múa cánh tay), múa mâm ên, múa qn t,
múa c ,...; v i c nh ng trò nói m t, trò trình ngh v n
r t ph bi n trong nh ng h i làng, ánh d u t ng m c
trình sáng t o và thư ng ngo n ngh thu t c a ng
bào t ng vùng.
- Như v y, chèo sân ình hình thành ngôn ng ngh
thu t ngay khi thành hình và phát tri n k ch ch ng, là ã
lưu ý nhi u n s l p trò chuyên dùng, x p c nh s l p
trò a dùng, trong ó, âm nh c gi vai trò r t quan tr ng.
Nói cách khác, nh ng gì làm ngư i xem phân bi t chèo v i
các k ch ch ng cùng n m trong lo i hình k ch hát dân t c
(Vi t) như tu ng, k thêm c i lương, chưa nói ôpêra,
ôpêrét hay k ch nói, nh ng cái l t vào tai, hi n ra trư c
m t ngư i xem (dù là tâm tư tình c m nhân v t hay không
gian th i gian x y ra s bi n) chính là âm nh c, g m c
nh c gõ, nh c khí và làn i u qua ngh thu t bi u di n
c a nhà ngh .
- Do ph i ph thu c ho c ch u nh hư ng nhi u ít c a
nh ng bi n thiên văn hóa xã h i m i th i kỳ l ch s mà t
Lý Tr n v trư c, nh c dân gian và nh c cung ình, hòa
h p g n như là m t; sang i H u Lê có lúc nh c cung
ình hư ng ngo i c gi v trí ch lưu, song không bao lâu
cũng ch u b t l c "t c nh c" (trong ó có nh c chèo)
bùng lên, ùa tràn vào các l nghi tri u mi u, b t ch p m y
l n vua Lê chúa Tr nh ra s c ch c m oán ngăn ch n, như
t ng chép Ð i Vi t s lý, Vũ trung tuỳ bút.
T i th k XIX, nhà Nguy n có lúc mu n thâu tóm t t
c nh ng gì thu c l nh c v m t m i, l p h n m t Th ,
r i m t ban Hi u Thư chuyên lo mà cũng ch c n tr
chuy n ó ph n nào. B i chèo sân ình nh bám ch c vào
i s ng ông o bà con và các H i làng, nên dù hoàn
c nh nào cũng ư c nhân dân bù trì khích l mà t n t i và
l nd n n ngày nay.
Con ư ng g n 5 th k t chèo Thuy n b n n
chèo Ki u, ho c có th nói, t trò nhà Ph t (có th g i là
chèo sân chùa?)chuy n sang chèo sân ình qua bi t bao
bi n thiên văn hóa xã h i, c chính tr , ã l i cho ic
m t kho tàng ngh thu t sân kh u dân t c quý giá, òi
- các th h sau quan tâm b o t n, k th a, phát huy và
phát tri n.
S hình thành khuôn di n cho t ng lo i nhân v t hay
cho t ng nhân v t c th là c m t công trình ngh thu t
mang tính t p th cao , trong ó, m i ngư i m i góp
vào, ph n nhi u t ng di n ng tác truy n i trên cơ s
b n trò. Vì th hình tư ng vai óng ã h u thành khuôn
di n chung trên ư ng nét cơ b n òi k i sau ph i c
g ng tuân th , nh t th i v i s vai hay, v di n hay, ã
ư c gi i ngh coi là v n cũ truy n th ng.
Chèo c i lương là m t d ng chèo cách tân do
Nguy n ình Nghi kh i xư ng và theo u i th c hi n
t u nh ng năm 1920 n trư c Cách m ng tháng Tám
1945, theo xu hư ng phê phán tính ư c l c a chèo c .
Chèo c i lương ư c so n thành màn, l p, b múa và
ng tác cách i u trong di n xu t, x lý nh ng mô hình
làn i u chèo c , ưa nguyên nh ng bài dân ca có s n vào
b sung cho hát chèo. B "Tám tr n cư i" c a Nguy n
ình Nghi g m nh ng v n i ti ng.
Chèo chái hê, còn g i là chèo nh th p t hi u -
b t ngu n t n i dung di n xư ng: Là lo i hình dân ca hát
- vào r m tháng b y hàng năm, ho c trong ám tang, ám
gi c a ngư i có tu i th , có ngu n g c t vi c k t nghĩa
gi a 2 làng Vân Tương (B c Ninh) và Tam Sơn ( ông Anh,
Hà N i), g m có các ph n: 1. Giáo roi 2. Nh th p t hi u
3. Múa hát chèo thuy n c n 4. Múa hát k th p ân. K t
thúc chương trình hát chèo chái hê thư ng là hát quan h .
Bi u di n chèo Ch i Hê t i ình Lũng Giang
i u thú v là chèo Ch i Hê ban u nh m di n xư ng
trong các ám tang hi u c a ngư i cao tu i, v sau, nhu
c u gi i trí, giao lưu văn ngh càng lên cao, nó có thêm
nh ng bài hát chèo thuy n và hát huê tình tươi t n, sinh
ng. Xưa kia, làng Lũng Giang có n ba phư ng chèo
Ch i Hê t i ba xóm Chùng, Chinh, ông, thư ng hát thi v i
nhau.
nguon tai.lieu . vn
