Xem mẫu
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 23
KIỀU THANH QUẾ VỚI NHỮNG CÔNG TRÌNH RA ĐỜI
TRONG THỜI GIAN BỊ QUẢN THÚC Ở CẦN THƠ
HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG*
NGUYỄN VĂN NỞ**
Kiều Thanh Quế là nhà phê bình, nghiên cứu văn học tiêu biểu ở Nam Bộ vào
những năm đầu thế kỷ XX. Ông là một người yêu nước, từng tham gia các hoạt
động cứu nước, có thái độ căm ghét cường quyền và từng bị quản thúc tại Cần
Thơ. Cần Thơ đã trở thành vùng đất nặng ân tình với ông. Trên xứ sở Cầm Thi,
trong những ngày bị chính quyền đương thời theo dõi, kìm kẹp ông đã đạt được
nhiều thành tựu trong sự nghiệp cầm bút. Đất, người Cần Thơ đã lưu dấu ấn
trong các công trình nghiên cứu của ông.
Những công trình, bài báo ra đời trong thời gian Kiều Thanh Quế ở Cần Thơ đã
thể hiện tấm lòng, tài năng của một người say mê văn học, miệt mài cống hiến
vì sự nghiệp phát triển văn hóa dân tộc. Tuy vẫn còn đâu đó hạn chế nhất định,
nhưng các công trình ấy vẫn đủ để chứng minh thời gian ở Cần Thơ là thời gian
Kiều Thanh Quế viết sung sức nhất và có nhiều đóng góp cho sự nghiệp nghiên
cứu, phê bình ở buổi bình minh của văn học quốc ngữ.
Từ khóa: Kiều Thanh Quế, Tây Đô văn đoàn, quản thúc, văn học quốc ngữ
Nhận bài ngày: 12/12/2019; đưa vào biên tập: 15/12/2019; phản biện: 20/1/2020;
duyệt đăng: 15/3/2020
1. ĐẶT VẤN ĐỀ báo chí phù du. Đôi khi ngƣời ta có
Phê bình, khảo cứu, nghiên cứu văn những sáng kiến, đi những bƣớc tiên
học là những hoạt động không thể phong táo bạo, nhƣng mà thiếu tiềm
thiếu trong lịch sử phát triển văn học lực ở giới viết cũng nhƣ giới đọc để
của mọi quốc gia trên thế giới. Văn nuôi dƣỡng cho thành phong trào phát
học Việt Nam không ngoại lệ. Vào thời tỏa ra toàn quốc” (Phạm Thế Ngũ
kỳ đầu của văn học hiện đại, Nam Bộ 1965: 629), Kiều Thanh Quế đã xuất
đi tiên phong trong lĩnh vực sáng tác hiện nhƣ một ngôi sao sáng của văn
nhƣng chƣa có thành tựu cao về học Nam Bộ. Ông trở thành “nhà phê
nghiên cứu, phê bình văn học. Trong bình văn học hiếm có của Nam Bộ”
bối cảnh văn học Nam Bộ bị cho là: (Hoài Anh, 2001: 923-939). Sự nghiệp
“thƣờng chỉ nở ra bề mặt, trên một viết văn của Kiều Thanh Quế song
hành cùng những biến thiên của lịch
sử dân tộc, có những khúc quanh
*, **
Trƣờng Đại học Cần Thơ. nhƣng đã lên đƣợc đỉnh cao. Ông trở
- 24 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
thành ngƣời “có công đối với sự phát Câu ca dao quen thuộc ấy, theo thời
triển của phê bình văn học Việt Nam gian đã đi vào tâm thức ngƣời Việt,
đầu thế kỷ XX” (Nguyễn Hữu Sơn - nhƣ chào mời, vẫy gọi những ai chƣa
Phan Mạnh Hùng, 2009: 3). từng đến vùng đất này. Chắc hẳn,
2. CƠ DUYÊN VỚI CẦN THƠ VÀ Cần Thơ có sức mời gọi lớn, mà cũng
TÂM TÀI CỦA KIỀU THANH QUẾ rất biết lƣu tình. Và năm 1940, Kiều
Thanh Quế đã đến, nhƣng không vì
“Hoàn cảnh và phong thổ đào tạo nên
nhu cầu để đƣợc khám phá vẻ đẹp
một thiên tài”, một tiêu đề trong “Thi
sông nƣớc miền Tây, hay tìm cảm
hào Tagore” của Kiều Thanh Quế có
hứng sáng tác. Ông đã bị nhà cầm
ghi nhƣ thế. Đúng nhƣ vậy. Không chỉ
quyền Pháp cƣỡng bức đến đây, phải
với trƣờng hợp của Tagore, mà còn là
chịu sự quản thúc gắt gao của kẻ thù.
của nhiều ngƣời. Biết rằng chƣa thể
Vốn sinh trƣởng trong một gia đình
nói Kiều Thanh Quế là thiên tài nhƣng
giàu lòng yêu nƣớc, có nhiều ngƣời
vẫn phải thừa nhận năng lực ngòi bút
tham gia cứu nƣớc, ở Bà Rịa - Vũng
của ông. Hoàn cảnh, môi trƣờng
Tàu, bản thân ông cũng từng tham gia
khách quan cũng đã tác động nhiều các tổ chức yêu nƣớc trong thời gian
đến sự thành ông của Kiều Thanh học ở Sài Gòn. Tuổi trẻ, tính cƣơng
Quế. Bị cƣỡng bức xuống Cần Thơ, trực, nỗi bất bình về những chuyện
sống trong vòng quản thúc của chính phi lý trong xã hội đã dẫn ông đến chỗ
quyền Pháp, phải chăng đã làm nên xích mích với tên sếp chợ ngƣời Ấn,
một “hoàn cảnh” đặc biệt! Đất và quốc tịch Pháp, khiến nhà chức trách
ngƣời Cần Thơ đã giúp ông phát triển đƣơng thời phải tìm cách đối phó.
văn tài. Những “hạt giống” ý tƣởng đã Nào ngờ đó lại là cái “duyên”, đƣa đẩy
gặp “phong thổ” thích hợp, nhanh ông đến với đất và ngƣời Cần Thơ.
chóng nảy mầm, từ đó tạo nên nhiều Cái “duyên” bất đắc dĩ ấy lại tạo nên
công trình có đóng góp lớn cho văn những kỷ niệm đẹp, những ấn tƣợng
học Nam Bộ. Cần Thơ với cuộc đời sâu sắc trong cuộc đời viết văn của
cầm bút của Kiều Thanh Quế chắc ông.
hẳn rất nhiều ân tình, kỷ niệm khó
Những năm đầu của thập niên 40, ở
phai, là nơi đã đem lại cho ông “thời
thế kỷ trƣớc, không khí chính trị có
kỳ viết sung sức nhất trong quãng đời
nhiều phức tạp nhƣng lại hâm nóng
sáng tạo ngắn ngủi của mình”
đƣợc ý thức dân tộc ở tầng lớp trí
(Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng,
thức Việt Nam, trong đó có trí thức
2009: 3).
Nam Bộ, đặc biệt là những ngƣời cầm
2.1. “Duyên tình” của đất và ngƣời bút. Họ xông xáo lao vào nhiều hoạt
Cần Thơ đối với Kiều Thanh Quế động văn hóa, xã hội, muốn góp sức
Cần Thơ gạo trắng nước trong cho sự phát triển văn hóa dân tộc, vì
Ai đi đến đó lòng không muốn về. lợi ích quốc gia.
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 25
Nhiều sinh hoạt văn hóa, văn học diễn xuất hiện trong thời gian này. Đây là
ra trong thời gian này, nhƣ tuần lễ một tổ chức tập hợp đƣợc nhiều trí
triển lãm sách báo ở Sài Gòn, năm thức nặng tình với quê hƣơng, chân
1942, do nhà sách Nguyễn Khánh tâm với văn học nƣớc nhà và có trách
Đàm tổ chức, có bình chọn 10 quyển nhiệm lớn với văn hóa dân tộc. Theo
sách quốc văn có giá trị nhất (Nho nguồn tƣ liệu từ Nam Phong tạp chí,
giáo của Trần Trọng Kim đƣợc xếp số 141, tháng 8/1929, buổi đầu, hội
hạng nhất, Truyện Kiều đứng thứ hai). chỉ là hội học, hội viên đƣợc 20 ngƣời.
Báo Tri Tân tổ chức thi về sử khảo. Về sau, từ khi bác sĩ Lê Văn Ngôn làm
Giải nhất thuộc về Trần Văn Hai với Hội trƣởng, số hội viên tăng lên đƣợc
bài Lãnh sự Việt Nam ở Sài Gòn. 123 ngƣời. Hội đã quy tụ đƣợc nhiều
Sinh hoạt văn học ở Nam Bộ lúc đó ngƣời tài năng nhƣ giáo sƣ Nguyễn
trở nên khởi sắc. Đấy là nhờ sự hỗ trợ, Văn Kiết (tức Tây Đô cát sĩ), Trực
khích lệ của các hội Khuyến học. Thần, Lê Đằng Côn, họa sĩ Nguyễn
Những tổ chức mang tính chính quy, Văn Mƣời… Hội đã lập nhóm Tây Đô
hợp pháp thời bấy giờ có chức năng văn đoàn có sự tham gia của các
điều hành nhiều sinh hoạt văn hóa. thành viên nhƣ Tố Phang (tức Thuần
Đáng chú ý là những ngƣời đứng đầu Phong), Khuông Việt, Trúc Đình. Năm
của tổ chức ấy thƣờng quan tâm đến 1941, nhóm đã tổ chức quyên tiền xây
hoạt động văn học nghệ thuật. Họ mộ cụ Thủ khoa Nghĩa ở Bình Thủy
mong muốn làm gì đó để thúc đẩy văn (Cần Thơ), tổ chức giải thƣởng Thủ
học nƣớc nhà phát triển mạnh. Hội khoa Nghĩa. Ngày 24/6/1944 phát giải
Khuyến học trung ƣơng, dƣới sự điều thƣởng hạng nhất cho tác phẩm Đồng
hành của giáo sƣ Đoàn Quang Tấn, quê của Phi Vân và truyện Năm người
treo giải thƣởng cho sáng tác văn thanh niên của Nguyễn Ngọc Tân.
chƣơng hàng năm. Đầu năm 1942 có Thời gian bị quản thúc ở Cần Thơ,
phát giải và giải nhất dành cho tiểu Kiều Thanh Quế có thể bức bối vì
thuyết Chổng con của Trần Tiêu. hoàn cảnh bị kẻ thù o ép, nhƣng đây
Nhiều lễ kỷ niệm về các nhà thơ lớn là thời điểm ông đƣợc sống với không
nhƣ Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu khí của “sự trỗi dậy của văn học miền
đƣợc tổ chức long trọng, trong tình Nam” (Phạm Thế Ngũ 1965: 629).
cảm dạt dào, mang đến cho mọi Ông đã không đứng ngoài cuộc các
ngƣời những niềm xúc động khó tả. phong trào. Ông là thành viên của Tây
Không khí văn chƣơng, học thuật sôi Đô văn đoàn. Tháng ngày “nhàn hạ
nổi ấy lan tỏa xuống tận Cần Thơ. Xứ bất đắc dĩ” (từ dùng của Bằng Giang
sở đó, với dòng sông Hậu hiền hòa, 1974: 177) ở Cần Thơ đã đƣa ông
đã nuôi dƣỡng đƣợc bao tâm hồn thơ, đến với những cuộc diện kiến, làm
rèn đúc nên nhiều cây bút văn tài quen, rồi thân thiết với nhiều trí thức,
năng. Hội Khuyến học Cần Thơ đã học giả Tây Đô. Giáo sƣ Nguyễn Văn
- 26 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
Kiết, cũng là thành viên của nhóm Tây thức khá ấu trĩ hoặc ở tác phẩm tiểu
Đô văn đoàn, là một trong những thuyết cho một công chúng hạ lƣu dễ
ngƣời hỗ trợ ông đắc lực, giúp ông dãi. Những ngƣời thức giả lƣu tâm
nhập cuộc với những sinh hoạt văn đến quốc văn sau đó lại phải quay ra
học sôi nổi ở Cần Thơ bấy giờ. Sống miền Bắc để đón tiếp những sáng tác
trong vòng kiểm soát gắt gao của kẻ mới cũng nhƣ phong trào văn học
thù, không thể nào yêu nƣớc bằng mới” (Phạm Thế Ngũ, 1965: 85). Sống
các hoạt động chính trị, cũng nhƣ giữa những ngày tháng Nam Bộ khởi
nhiều nhà yêu nƣớc khác cùng thời, sắc hoạt động văn học, thời gian ở
ông quay sang hoạt động văn hóa, Cần Thơ có lẽ cũng là những ngày
học thuật, luôn dõi theo thời sự văn Kiều Thanh Quế phấn chấn, hào hứng
học nƣớc nhà. nhất, tràn ngập niềm tin vào tƣơng lai
Tây Đô văn đoàn tạo nhiều thuận lợi của văn học nƣớc nhà. Để rồi sau đó,
để ngòi bút của ông thả sức. Tài năng khi nhìn lại, tổng kết thành tựu đã đạt,
Kiều Thanh Quế đƣợc phát tiết mạnh Kiều Thanh Quế vui sƣớng reo lên
nhất vào lúc này. Ông trở thành cộng trên báo Tri Tân, số Xuân Giáp Thân:
tác viên Nam Bộ nổi bật nhất của báo “Thật là những bƣớc đầu khả quan,
Tri Tân cũng từ thời gian đó. Đến nhƣ những ngày tới có thể đầy hứa hẹn
Phạm Thế Ngũ, một ngƣời ít có xán lạn” (dẫn theo Phạm Thế Ngũ
những đánh giá cao về văn học Nam 1965: 631). Những ngày bị quản thúc,
Bô, nhất là văn học trong buổi đầu mỗi bƣớc chân đều có mật thám theo
hình thành văn học quốc ngữ, còn dõi, nhƣng hình nhƣ, sự kiềm tỏa của
phải thốt lên rằng: “ngay từ năm 1941, kẻ thù không làm tắt đƣợc ngọn lửa
miền Nam đã cung cấp cho Tạp chí đam mê nghiên cứu trong Kiều Thanh
Tri Tân những cây bút khảo luận xuất Quế. Nặng nợ văn chƣơng từ trƣớc,
sắc: Lê Thọ Xuân, Tố Phang, Kiều có sẵn một tấm lòng với nền văn hóa,
Thanh Quế” (Phạm Thế Ngũ, 1965: văn học nƣớc nhà, đƣợc sự hỗ trợ
630). Nói điều này vì Phạm Thế Ngũ của bao bạn bè thân quen, đặc biệt là
từng nhận định: “Gia Định là đất mới. nhóm Văn đoàn Tây Đô, đến Cần
Dân chúng vừa thƣa ít, vừa chƣa Thơ, Kiều Thanh Quế nhƣ “Tái ông
đƣợc thuần nhất. Luống cày Nho gia thất mã”, đƣợc tận dụng nhiều cơ hội.
chƣa đào xới đƣợc sâu thì ngƣời Ngƣời cung cấp tƣ liệu quý, có cả tƣ
Pháp đến. Sự sáng tác văn học, sự liệu từ nƣớc ngoài mang về, theo
ƣa chuộng văn chƣơng, sự trồng trọt thi Bằng Giang đó là Tây Đô Cát Sĩ, tức
văn ở đây chƣa có truyền thống sâu giáo sƣ Nguyễn Văn Kiết. Ông đã cho
xa, nên kém tiềm lực, kém khả năng… Kiều Thanh Quế mƣợn tất cả tài liệu
Quốc văn do đó trong nhiều năm về nƣớc ngoài viết về Tagore, đồng thời
sau ở Nam Kỳ chỉ bày tỏ trong hình cũng là ngƣời chở che, bảo bọc trong
thức báo chí phổ thông, với trình độ trí sinh hoạt đời thƣờng. Lúc mới đến
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 27
Cần Thơ, Kiều Thanh Quế phải ở trọ nhà đại thi hào Tagore, ngƣời duy
nhà ngƣời quen, nhiều bất tiện, vất nhất ở Ấn Độ bấy giờ đƣợc giải Nobel
vả. Ông Ôn Văn Hy, làm việc tại Ty Y văn chƣơng. Lúc Kiều Thanh Quế ở
tế Cần Thơ, hiểu rõ hoàn cảnh của Cần Thơ, thi hào Tagore qua đời
Kiều Thanh Quế, cảm kích chàng (tháng 8/1941). Sự kiện đó đã khơi
thanh niên khí khái, đã đƣa ông về nhà dậy cảm hứng cho Kiều Thanh Quế.
ở, để đƣợc rộng rãi thoải mái hơn. Thi hào Tagore từng đƣợc Mạnh
Đất, ngƣời Cần Thơ hiền hòa, chân Phan đánh giá cao: “Sách viết rất
tình, không chỉ chở che mà còn hỗ công phu và dày công khảo cứu: đáng
trợ, kích thích tài năng cùng niềm đam khen. Tác giả đã dùng một phƣơng
mê của Kiều Thanh Quế. Tài năng và pháp rành mạch phân tích thơ Tagore
niềm đam mê ấy cứ lớn mãi trong để cố hiểu nhà đại thi hào ấy của Ấn
hoàn cảnh khắc nghiệt nhất, bởi sự Độ. Nhiều tài liệu của tác giả phần
kiềm kẹp của kẻ thù. Để rồi, vừa thoát nhiều chƣa ai nói đến bằng Quốc văn.
khỏi sự quản thúc, về Sài Gòn, nó đã Tác giả đã đọc đƣợc nhiều bản dịch
nhanh chóng kết thành “hoa trái”. Kiều thơ Tagore bằng Pháp văn nên
Thanh Quế đƣợc xuất bản liên tục các thƣờng dẫn chứng để độc giả dễ hiểu.
công trình lớn, mang tính chuyên sâu Thật là một cuốn sách dày có thể
nhƣ: Cuộc tiến hóa văn học Việt Nam khiến độc giả thấu rõ tâm hồn huyền
(1943), Thi hào Tagore (1943), Học bí và cao cả của Tagore…” (dẫn theo
thuyết Freud (1943)… Riêng Thi hào Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng,
Tagore đƣợc biết chắc chắn là đã viết 2009: 23). Thi hào Tagore của Kiều
tại Cần Thơ nhƣng lên Sài Gòn, năm Thanh Quế quả là một đóng góp đáng
1943 ông mới cho xuất bản. ghi nhận trong lịch sử nghiên cứu, phê
Ân tình với ngƣời Cần Thơ rất sâu bình, khảo cứu lúc bấy giờ, nhất là
đậm. Tác phẩm Thi hào Tagore đƣợc trên vùng đất Nam Bộ, nơi chƣa có đủ
ký tên Nguyễn Văn Hai. Đƣợc biết là thời gian để làm nên bề dày văn hóa,
tên con trai của vị ân nhân đã cƣu truyền thống văn học. Nơi từng bị coi
mang tác giả trong thời gian sống là không có đƣợc “hoàn cảnh thuận
cảnh cá chậu chim lồng (Tây Đô cát sĩ lợi cho sự phát triển của văn học, nhất
Nguyễn Văn Kiết). Nguyễn Văn Hai là văn học quốc gia”, “sự trồng trọt thi
cũng là ngƣời giúp Kiều Thanh Quế văn ở đây chƣa có truyền thống sâu
rất nhiều trong việc dịch các tài liệu về xa, nên kém tiềm lực, kém khả năng”
Tagore. Đây có thể coi là món quà tri (Phạm Thế Ngũ, 1965: 85).
ân vô giá dành cho ngƣời nghĩa. Bởi Cần Thơ lƣu giữ bƣớc chân Kiều
Thi hào Tagore đã đƣợc Kiều Thanh Thanh Quế không quá lâu. Ông bị đƣa
Quế dụng công nghiên cứu. Những về đây từ năm 1940. Đến cuối năm
dòng chữ đƣợc tuôn ra từ trái tim tràn 1942, đƣợc miễn quản thúc, ông lên
đầy tình cảm yêu thƣơng, mến mộ Sài Gòn. Cần Thơ đã tạo cơ hội tốt để
- 28 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
ông ấp ủ nhiều ý tƣởng, dõi theo từng “tâm hồn” bình thƣờng, mà là tâm hồn
bƣớc đi của văn học nƣớc nhà. Cần lớn. Tâm hồn của nhà phê bình tài
Thơ đã có “duyên”, đƣợc che chở bảo năng nhiều tâm huyết của ngƣời trí
bọc ngƣời tài. Và Kiều Thanh Quế lại thức yêu nƣớc chân chính.
có “tình” nên mãi vƣơng vấn về Cần 2.2. Tâm và tài của Kiều Thanh Quế
Thơ. Ngoài trƣờng hợp Thi hào qua những công trình đƣợc xuất
Tagore, khi cho xuất bản Học thuyết bản lúc tác giả ở Cần Thơ
Freud, nhà xuất bản Tân Việt Hà Nội,
Nhƣ đã trình bày ở phần trên, căn cứ
năm 1943, lại một lần nữa ông bày tỏ
vào nguồn tƣ liệu đƣợc sƣu tầm và
tình cảm với Cần Thơ. Dòng cuối của
giới thiệu trong quyển Cuộc tiến hóa
quyển sách, ông có ghi: “Can Tho-
văn học Việt Nam do Nguyễn Hữu
BaRia”. Chỉ là mấy từ ngắn ngủi thôi
Sơn, Phan Mạnh Hùng biên soạn
nhƣng nó chứa đựng bao điều sâu xa.
(Nhà xuất bản Thanh niên xuất bản
Cần Thơ đƣợc đặt ngang với Bà Rịa
năm 2009), bên cạnh sự ra đời của
là nơi chôn nhau cắt rốn của ông. Dấu
Thi hào Tagore, các chuyên khảo
gạch nối đầy ý nghĩa nhƣ muốn thay
khác nhƣ: Ba mươi năm văn học
lời Kiều Thanh Quế cảm ơn Cần Thơ, (1941), Phê bình văn học (1942) cũng
tri ân Cần Thơ. Không “sinh” nhƣng đƣợc xuất bản trong khoảng thời gian
Cần Thơ đã “dƣỡng” cả thể xác và Kiều Thanh Quế ở Cần Thơ. Có thể,
tâm hồn con ngƣời yêu nƣớc, nặng những tác phẩm nói trên đã đƣợc viết
tình với văn chƣơng. “Nƣớc trong” từ trƣớc đó nhƣng đến thời gian này
của Cần Thơ đã làm trôi đi mọi bức mới đƣợc xuất bản. Dù thế nào đi
bối do kẻ thù mang đến, đƣa ông về chăng nữa, thành tựu kể trên đã đến
với niềm đam mê hoạt động học thuật. với Kiều Thanh Quế lúc đang ở Cần
“Gạo trắng” Cần Thơ tiếp sức cho Thơ. Chắc chắn, kết quả ấy đã tạo
khát vọng đóng góp vì sự nghiệp văn nên những dấu ấn kỷ niệm khó phai
học nƣớc nhà. Ân tình ấy Kiều Thanh trong ông, lúc sinh thời, khi nhớ về
Quế không thể nào quên! Lấy tên một Cần Thơ. Chúng tôi không xem đây là
ngƣời Cần Thơ để ký khi viết Thi hào công trình đƣợc ra đời khi Kiều Thanh
Tagore chỉ là trả ân ngƣời nghĩa. Quế ở Cần Thơ. Chỉ muốn nhắc đến
Ghép chung hai địa danh Cantho- những thành tựu mà Kiều Thanh Quế
Baria thành một dòng mới là khắc sâu đón nhận đƣợc trong những ngày bị
ân tình với vùng đất, đã từng cƣu quản thúc, để nhân đó, bàn đến tâm
mang ông lúc hoạn nạn, tiếp nguồn và tài của ông. Sáng tác trƣớc, trong
cảm hứng ông trong cảnh nguy nan. hay sau khi rời khỏi Cần Thơ không
Đúng nhƣ điều mà Chế Lan Viên đã phải là yếu tố quan trọng làm nên tâm,
chiêm nghiệm: “Khi ta ở, chỉ là nơi đất tài của Kiều Thanh Quế. Bởi cái tâm,
ở. Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn”. Với cái tài đƣợc thể hiện xuyên suốt trong
Kiều Thanh Quế, không chỉ là một mọi công trình của tác giả. Vì thế,
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 29
chọn một vài công trình tiêu biểu, có nên chất tài hoa cho ngƣời cầm bút.
những liên hệ với thời gian và không Nhƣng chính cái tâm mới xui khiến
gian đặc biệt, những ngày tháng sống đƣợc lòng nhiệt thành, cống hiến hết
tại Cần Thơ, để cảm nhận đóng góp mình cho sự nghiệp chung. Kiều
quý báu của Kiều Thanh Quế là Thanh Quế đọc rất nhiều sách, báo.
chuyện khả dĩ. Mặt khác, việc làm này Từ thơ đến văn xuôi; từ văn chƣơng
còn góp phần khơi rõ hơn dấu ấn Cần nghệ thuật đến báo chí, biên khảo; từ
Thơ trên những công trình nghiên cứu tác phẩm văn học Việt Nam đến văn
văn học của Kiều Thanh Quế. học Trung Quốc, văn học của nhiều
Duyên, tình với đất Cần Thơ, qua hai nƣớc phƣơng Tây, đặc biệt là văn học
trƣờng hợp trình bày trong mục trên Pháp. Dƣờng nhƣ ông không muốn
đã đủ để ghi nhận. Một lần nữa, có bỏ qua một tiếng động nhẹ nào trong
thể khẳng định rằng: đất và ngƣời từng bƣớc đi của văn học nƣớc nhà.
Cần Thơ đã trực tiếp hoặc gián tiếp Không chỉ đọc mà Kiều Thanh Quế
hỗ trợ Kiều Thanh Quế giữ đƣợc ngọn còn có đƣợc những cảm nhận tinh tế,
lửa đam mê nghiên cứu không bị gián những đánh giá khá xác thực. Cái tâm
đoạn. Cho nên, dù ở trong Nam xa xôi, của ông là cái tâm của nhà phê bình
có nhiều trở ngại, Kiều Thanh Quế không chỉ say mê mà còn có trách
vẫn cộng tác đắc lực cho báo Tri Tân nhiệm lớn với nền văn học dân tộc.
(ông bắt đầu tham gia báo Tri Tân từ Với ý thức trách nhiệm, ông mong
số 23, ngày 14/11/1941), có thêm muốn lƣu giữ những thông tin để đời
nhiều bài nghiên cứu, phê bình, góp sau có cơ sở nghiên cứu văn học sử.
tiếng nói thể hiện quan điểm, tƣ tƣởng, Ông đã bỏ nhiều công sức để làm một
cách cảm nhận về văn học nƣớc nhà cuộc “tính sổ văn học”, cho ra đời Ba
và văn học của nhiều nƣớc khác. mươi năm văn học, vì nghĩ rằng “sẽ
Muốn hiểu nỗi lòng ngƣời nghệ sĩ khó khăn biết bao nhiêu sau này cho
sáng tác hãy đi vào thế giới ngôn từ, nhà văn học sử, nếu ông ta muốn tìm
thế giới hình tƣợng trong tác phẩm. mà không ra một bản thống kê văn
Muốn biết rõ tâm tình nhà phê bình học quốc ngữ trong vòng ba mƣơi
hãy bắt đầu từ những trang văn của năm nay” (dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn -
họ. Cũng nhƣ ngƣời sáng tác, nhà Phan Mạnh Hùng, 2009: 174). Kiều
phê bình chân chính khi cầm bút, ắt Thanh Quế cũng quan niệm cái tâm
không khỏi ký ngụ tâm chí, hoài bão, của ngƣời cầm bút là rất quan trọng.
ƣớc mơ. Kiều Thanh Quế là nhà phê Không chỉ đối với nhà phê bình, mà cả
bình nhƣ thế. Những công trình ở ngƣời sáng tác. Theo ông, “không
nghiên cứu của ông thể hiện niềm say có văn tâm thời không thể nào làm
mê văn chƣơng, say mê nghiên cứu, đƣợc một bài đoản thiên tiểu thuyết
tìm tòi, nhạy bén với mọi biến thiên đúng điệu và hay đƣợc, dẫu cho
của văn học. Niềm say mê có thể làm chuyện có hay đi mấy cũng mặc” (dẫn
- 30 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Đối với những ngƣời nhạy cảm, biết
Hùng, 2009: 216). Chính vì thế, ông yêu cái đẹp trong cuộc sống, có niềm
dành cả một phần đầu của chuyên đam mê cống hiến, chỉ cần một tiếng
luận Phê bình văn học để bàn về “văn thở nhẹ của cuộc đời cũng đủ làm bật
tâm”. Văn tâm mà Kiều Thanh Quế dậy nguồn cảm hứng trào dâng. Với
muốn nhấn mạnh ở đây, xét cho cùng, Kiều Thanh Quế, một nhà nghiên cứu,
chính là trách nhiệm lớn lao của phê bình văn học rất có tâm, thì chỉ
ngƣời cầm bút đối với công việc mình một bƣớc khẽ trong chuyển động của
đang làm. Vì thế, ngƣời cầm bút cần văn học cũng làm ông chú ý, quan
có đủ “văn tâm, văn học và văn tài”. tâm, trăn trở. Để rồi nhanh chóng trở
thành bao đề tài thiết thực cho những
Kiều Thanh Quế còn mong muốn
công trình nghiên cứu đáng ghi nhận.
những cống hiến của các nhà văn
Vì lẽ đó, chúng ta không khó lý giải tại
đƣợc đánh giá đúng mực, công bằng.
sao trong một thời gian ngắn, sống
Ông đặt kỳ vọng ở những nhà phê
với cảnh bị quản thúc, xa quê nhà, đối
bình chân chính, mong mỏi họ sẽ là
mặt với nhiều khó khăn, Kiều Thanh
ngƣời có đủ tài, lực, tâm huyết để đƣa
Quế vẫn có thể viết thật nhiều, khai
các nhân tài bị lãng quên hay bị vùi
thác thật nhiều vấn đề của văn học
lấp trong định kiến, thoát ra khỏi bóng
đƣơng thời và trƣớc đó.
tối, giúp họ khẳng định đƣợc đóng
góp vốn có. Tấm lòng của ông luôn Kiều Thanh Quế còn luôn ƣớc ao
hƣớng về sự thịnh vƣợng của nền sách bằng chữ quốc ngữ phổ biến, để
văn học Việt Nam. Vì thế, theo Kiều tất cả ngƣời Việt đều có thể đọc đƣợc.
Thanh Quế, nhà phê bình phải giữ vai Ông cũng mong muốn văn học dịch
trò hƣớng đạo viên, là chất xúc tác phát triển để tinh hoa văn học nƣớc
mạnh mẽ, khích lệ ngƣời sáng tác. ngoài đến với ngƣời Việt sâu rộng
Cốt sao cho nền văn học nƣớc nhà có hơn, văn học Việt Nam phát triển
nhiều viên ngọc lấp lánh. mạnh hơn. Ông tin tƣởng: “Nƣớc ta
Là ngƣời chân tâm với văn học, Kiều sau này hay dở thế nào đều nhờ ở
Thanh Quế rất lo lắng trƣớc bao biểu sách dịch, và sự phiên dịch nó là nòng
hiện xấu, có thể làm cản trở sự phát cốt khả dĩ đƣa văn học quốc ngữ đến
triển chung của văn học Việt Nam. cõi hoàn mỹ” (dẫn theo Nguyễn Hữu
Ông ái ngại trƣớc “cái lối văn chƣơng Sơn - Phan Mạnh Hùng, 2009: 207).
rƣờm rà mà trống rỗng đang nhiễu hại Phê bình cũng là một hoạt động tiếp
xứ này” (dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn - nhận. Kiều Thanh Quế là nhà phê
Phan Mạnh Hùng, 2009: 213). Ông bình có cách tiếp nhận vừa tinh tế,
băn khoăn, trăn trở vì “cái thói nhân vừa khách quan. Ông luôn xem xét
tuần nó nhiễu hại dƣờng kia” (dẫn vấn đề của văn học trong hoàn cảnh
theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh nó ra đời và cũng biết đứng trên quan
Hùng, 2009: 214). điểm thời đại với một thái độ trung
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 31
hòa, để đánh giá sao cho công bằng. chí Trung Kỳ: “Thật là buồn!” (dẫn
Ông cho rằng: “quan niệm về đẹp, về theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh
nghệ thuật, tùy mỗi thời đại, mỗi xã Hùng, 2009: 179). Không riêng gì thời
hội, mỗi cái khác nhau” (dẫn theo gian ở Cần Thơ, mà cả cuộc đời ngắn
Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng, ngủi gắn bó với sự nghiệp nghiên cứu,
2009: 213). Có lẽ nhờ thế và cùng với phê bình văn học, Kiều Thanh Quế đã
cái tâm thiện, Kiều Thanh Quế thƣờng vui, buồn, sƣớng, khổ cùng với những
có cách phê bình rất ôn hòa, khách thăng trầm của văn học nƣớc nhà.
quan. Bao giờ ông cũng có khen chê Tâm hồn ông nhƣ hòa nhập vào số
rạch ròi, đúng mực. Hiếm thấy hiện phận chung của văn học nƣớc nhà.
tƣợng hạ bệ, chỉ trích nặng nề hay đả Nguyễn Du từng cho rằng “chữ tâm
phá cay nghiệt nhƣ một số nhà phê kia mới bằng ba chữ tài”, nhƣng phải
bình khác từng làm. Bởi thâm tâm ông có tài, tâm mới thỏa. Kiều Thanh Quế
luôn hƣớng vào mục đích cuối cùng là vừa có tâm lại có tài. Cái tài của nhà
nghiên cứu, phê bình để đƣa nền văn phê bình không từng “học nghề”
học Việt Nam đến sự phát triển một nhƣng lại rất chuyên nghiệp. Ở vào
cách hoàn mỹ. Đôi khi, ông cũng cái thời mà hoạt động phê bình còn
buông lời trách móc: “Tự lực văn hết sức non trẻ, Nam Bộ lại là nơi
đoàn mỗi năm có phát giải thƣởng hiếm hoi ngƣời đặt chân vào địa hạt
văn chƣơng khuyến khích nhân tài. vừa mới mẻ, vừa phức tạp này, Kiều
Nhƣng rất tiếc giải thƣởng Tự lực Thanh Quế đã rất vững bƣớc trên
văn đoàn chỉ là một giải tặng ròng hành trình gian nan, nhiều thách thức,
cho các loại tiểu thuyết, phóng sự, chính là nhờ vào tài năng nhƣ là thiên
thơ ca, kịch bản, chớ chẳng hề có bẩm. Ông nhƣ một tay lái tài hoa, nắm
tặng cho một tập văn nghị luận, khảo vững quy luật sông nƣớc, biết rõ cách
cứu phê bình nào! Phạm vi một giải chèo chống. Cho nên dù có phong ba,
thƣởng văn chƣơng mà chật hẹp nhƣ vẫn đƣa thuyền băng băng lƣớt sóng,
thế, thật đáng phiền hà lắm” (dẫn theo chẳng hề biết sợ gì cả. Các công trình
Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng, nghiên cứu của Kiều Thanh Quế đã
2009: 178). Cũng có lần, xuất phát từ chứng minh ông là một nhà phê bình
sự lo lắng cho cái chung, Kiều Thanh có kiến thức uyên bác. Ông nắm rõ
Quế không kiềm nén đƣợc cảm xúc, văn học trong và ngoài nƣớc. Để
trở nên cay cú, bực dọc: “trình độ thấp nghiên cứu thành công văn học, Kiều
kém của độc giả nƣớc ta đã giết chết Thanh Quế còn ý thức trau dồi kiến
bao nhiêu tạp chí, tuần báo giá trị rồi?” thức của nhiều lĩnh vực khác. Nhờ thế,
(dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan ông rất am hiểu lịch sử, địa lý, văn
Mạnh Hùng, 2009: 179). Con ngƣời hóa. Đặc biệt, Kiều Thanh Quế có
nặng tình với văn chƣơng và trách trình độ ngoại ngữ đáng ngƣỡng mộ.
nhiệm lớn với văn hóa dân tộc ấy, lắm Ông đã vận dụng tài tình vốn ngoại
lúc phải xót xa trƣớc thất bại của báo ngữ vào việc nghiên cứu, phê bình.
- 32 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
Nhất là với công trình Thi hào Tagore. Quế thƣờng rất ngắn nhƣng không vì
Ông có kỹ năng đọc sách rất tốt. Sự thế mà thiếu ý. Giọng văn đặc sệt
thông minh, nhạy bén giúp ông đọc Nam Bộ nhƣng không có vẻ quê mùa,
nhanh nên tiếp cận rất nhiều sách lƣợm thƣợm nhƣ một số tác giả cùng
Đông Tây, thâu tóm đúng những gì thời. Kiều Thanh Quế thích dùng từ
cần thiết để đem ra bàn. Hán Việt vì thế câu văn tự nhiên mà
Dù chƣa qua trƣờng lớp đào tạo, vẫn trang trọng, mực thƣớc. Trong
chƣa đƣợc trang bị một cách bài bản diễn đạt, ông có những liên tƣởng
về phƣơng pháp nghiên cứu khoa học sinh động. Bàn về cách kết cấu trong
nhƣng các công trình nghiên cứu của đoản thiên tiểu thuyết, để nhấn mạnh
Kiều Thanh Quế đã thể hiện tính khoa tính chặt chẽ của nó, ông đã có một
học khá cao. Các bài báo của Kiều liên tƣởng khá thú vị: “Đoản thiên tiểu
Thanh Quế thƣờng ngắn gọn, đi thẳng thuyết trọng nhất ở chỗ kết cấu. Nếu
vào vấn đề muốn nói, không biện giải kết cấu làm sao khi đọc dứt bài rồi
ngƣời ta mới thấy manh mối đầu đuôi
dài dòng nhƣng vẫn cung cấp đủ
và chừng ấy manh mối đầu đuôi mới
lƣợng thông tin cho ngƣời đọc tiếp
càng ngày càng tỏ rõ thêm mãi, thời là
nhận đúng vấn đề. Công trình Ba
một bài đoản thiên tiểu thuyết hay.
mươi năm văn học dù đƣợc hoàn
Làm sao cho ngƣời đọc càng nhớ trở
thành vào buổi bình minh của văn học
lại câu chuyện, càng thấy mỗi câu mỗi
quốc ngữ, công việc biên soạn văn
lời, có ý nghĩa thâm trầm thấm thía
học sử chƣa có nhiều thành tựu, Kiều
hơn hồi đƣơng đọc; càng thấy mỗi
Thanh Quế vẫn có đƣợc cách trình
câu mỗi lời ở đúng vào chỗ của nó,
bày khoa học, rõ ràng, theo một quan càng thấy rút ra câu nào, lời nào, thời
điểm riêng, phác họa gƣơng mặt mới bài không còn vững nữa, cũng nhƣ
của văn học Việt Nam qua từng thể trong một cái khung cửa vòng nguyệt
loại. Cách làm này, giúp ngƣời đời xây bằng gạch không rút đƣợc viên
sau có thể nhận diện sự thịnh vƣợng nào ra mà không làm sập khung cửa
hoặc chậm tiến của từng thể loại. vậy” (dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn -
Đồng thời, hình dung đƣợc tính đa Phan Mạnh Hùng, 2009: 216). Ngƣời
dạng, phong phú của văn học quốc đọc thời nay, tiếp nhận trang văn của
ngữ trong buổi đầu mới hình thành. Kiều Thanh Quế không cảm thấy quá
Lập luận của Kiều Thanh Quế trong xa cách, chuyện nói ở thế kỷ trƣớc mà
phê bình rất súc tích và chắc, mà cứ ngỡ nhƣ mới đây.
cũng rất sinh động, dẫn dắt ngƣời đọc Ngƣời Việt có câu tục ngữ rất hay:
đi vào sự chú ý, cuốn hút theo dõi đến “Ngọc lành hay có tỳ vết”, ở đời không
cùng. Văn phê bình của Kiều Thanh có gì là toàn vẹn cả! Thậm chí ngƣời
Quế gãy gọn, mộc mạc, chân tình. tài còn dễ lắm tật. Kiều Thanh Quế
Một nét đặc biệt là đoạn văn trong bài không lắm tật nhƣ thói thƣờng của
báo hay chuyên khảo của Kiều Thanh ngƣời đời. Và các công trình nghiên
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 3 (259) 2020 33
cứu, phê bình của ông không sao Mạnh Hùng, 2009: 209). Một điều thật
tránh khỏi những hạn chế. Đọc tác đáng tiếc, Kiều Thanh Quế còn giữ
phẩm của Kiều Thanh Quế, ta nhƣ khoảng cách khá xa với công chúng.
đang ăn một bát cơm gạo mới thơm Ông xem họ là những ngƣời ít học,
lừng, bất chợt chạm phải vài hạt sạn li kém hiểu biết, trình độ thấp. Không ít
ti, khiến ta ngậm ngùi tiếc nuối. Ngoài lần, trong các bài viết của mình, Kiều
cái văn phong “còn khá luộm thuộm, Thanh Quế cho rằng: “trình độ độc giả
cũ kỹ” (Nguyễn Thị Thanh Xuân 2004: lúc bấy giờ thấp kém lắm” (dẫn theo
358), ông còn có những quan niệm, Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng,
kiến giải chƣa chuẩn xác, thể hiện sự 2009: 208). Và chính “trình độ thấp
chủ quan nhất định. Trong Ba mươi kém của độc giả nƣớc ta đã giết chết
năm văn học, Kiều Thanh Quế chọn bao nhiêu tạp chí, tuần báo giá trị”
mốc thời gian năm 1914 - 1941 để (dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan
tính sổ ba mƣơi năm của văn học Mạnh Hùng, 2009: 179).
quốc ngữ trong buổi đầu là thiếu hợp Văn xuôi quốc ngữ Nam Bộ là bộ
lý, không dựa trên một cơ sở nào phận đi tiên phong trong quá trình
mang tính thuyết phục. Do vậy, công hiện đại hóa văn học Việt Nam. Nhiều
trình nghiên cứu, giới thiệu của ông cây bút tiểu thuyết, truyện ngắn ở
chƣa thể khái quát đƣợc đặc trƣng Nam Bộ đã làm nên thành tựu xuất
của văn học quốc ngữ trong chặng sắc trong giai đoạn mở đƣờng của
đƣờng đầu. văn học quốc ngữ. Thế mà, dƣờng
Là một cây bút tiêu biểu nhất của Nam nhƣ chƣa đƣợc Kiều Thanh Quế đánh
Bộ thời bấy giờ, sinh ra, lớn lên và giá cao và ghi nhận đúng mực. Nhất
viết văn trên vùng đất này nhƣng Kiều là vai trò đi tiên phong của văn xuôi
Thanh Quế tỏ ra chƣa tin tƣởng nhiều quốc ngữ Nam Bộ. Khi đề cập đến
vào văn học và các sinh hoạt văn hóa những tác phẩm tiểu thuyết quốc ngữ
của Nam Bộ. Ông cộng tác đắc lực trong thời kỳ đầu, ông chỉ bàn đến Tố
cho báo Tri Tân ở Hà Nội. Trong khi, Tâm của Hoàng Ngọc Phách. Kiều
báo chí Nam Bộ thời đó phát triển rất Thanh Quế nhấn mạnh: “Tiểu thuyết
mạnh. Ở bài phụ lục “Chuyện buồn quốc ngữ bắt đầu thạnh hành từ năm
cười ở làng báo Nam Kỳ ngày xưa”, 1924, phát đạt vào năm 1932” và
Kiều Thanh Quế tích cực khai thác “1924: Tố Tâm ra đời” (Dẫn theo
mặt trái của giới báo chí Nam Bộ. Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng,
Trong cái nhìn của ông, họ rất thực 2009: 186). Thực tế, trƣớc đó, từ năm
dụng, thiếu tƣ cách của ngƣời làm 1910, Nam Bộ đã xuất hiện hàng loạt
văn hóa: “hết công kích vị chủ bút nầy, tiểu thuyết, đánh dấu giai đoạn thịnh
lại chỉ trích ông đầu bút kia”, đến mức hành của tiểu thuyết quốc ngữ, nhƣ:
“phong trào cãi lộn ở làng báo Nam Hoàng Tố Anh hàm oan (1910) của
Kỳ bấy giờ ngày một thêm kịch liệt” Trần Thiên Trung, Ai làm được (1912)
(dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan của Hồ Biểu Chánh, Hà Hương phong
- 34 HUỲNH THỊ LAN PHƢƠNG - NGUYỄN VĂN NỞ – KIỀU THANH QUẾ…
nguyệt (1912) của Lê Hoằng Mƣu, Kiều Thanh Quế đã sớm về với đất
Kim thời dị sử - Ba Lâu ròng nghề đạo mẹ. Sự ra đi của ông là niềm tiếc nuối
tặc (1917) của Biến Ngũ Nhy, Nghĩa lớn lao. Với tài năng ấy, tâm chí ấy lẽ
hiệp kỳ duyên (1920) của Nguyễn ra nền phê bình, nghiên cứu văn học
Chánh Sắt… Việt Nam còn đƣợc đón nhận nhiều
Ông chủ trƣơng phát triển văn học công trình xuất sắc hơn nữa. Mặc dù
dịch, đề cao các thành tựu văn học thời gian cống hiến quá ngắn ngủi
nƣớc ngoài, nhằm hƣớng đến kích nhƣng Kiều Thanh Quế đã cung cấp
thích sự phát triển văn học nƣớc nhà. cho những ngƣời nghiên cứu về sau
Đó là tấm lòng đáng ghi nhận ở Kiều một nguồn tƣ liệu văn học sử vô cùng
Thanh Quế. Tuy nhiên, đôi khi ông quý giá. Giới nghiên cứu học đƣợc ở
quá đề cao nƣớc ngƣời, lại có phần ông rất nhiều, về phƣơng pháp, cách
tự ti về nƣớc mình: “tủ sách dịch của lập luận, cũng nhƣ cách cấu trúc cho
văn học quốc ngữ hãy còn kém tủ một bài phê bình. Đặc biệt, phong
sách dịch ở các nƣớc lân bang nhiều cách phê bình mạnh dạn, dứt khoát,
lắm – nhƣ ở Tàu và Nhật chẳng hạn” thẳng thắn mà ân cần, thành thật và
(dẫn theo Nguyễn Hữu Sơn - Phan chân tình của ông luôn tạo đƣợc ấn
Mạnh Hùng, 2009: 204). tƣợng đẹp trong lòng ngƣời đọc.
Những gì Kiều Thanh Quế đã làm
Tuy nhiên, những hạn chế nói trên
đƣợc hôm qua, ngày nay các thế hệ
không hề làm lu mờ đóng góp đáng
tiếp nối đang ghi nhận. Đặt trong bối
trân trọng của Kiều Thanh Quế đối với
cảnh nửa đầu thế kỷ XX, những công
sự nghiệp nghiên cứu, phê bình và
trình của Kiều Thanh Quế rất đáng
khảo cứu văn học. Chỉ là một chút tiếc
ngƣỡng mộ, tôn vinh. Ông xứng đáng
nuối! Cái tâm, cái tài của Kiều Thanh là niềm tự hào của văn học Nam Bộ.
Quế vẫn luôn ngời sáng trong lịch sử Trong đó, đất và ngƣời Cần Thơ đã
văn học nƣớc nhà. đóng góp ít nhiều cho sự phát triển
3. KẾT LUẬN văn tài Kiều Thanh Quế.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
1. Hoài Anh. 2001. Kiều Thanh Quế - nhà phê bình văn học hiếm có của Nam Bộ, in
trong Chân dung văn học. Hà Nội: Nxb. Hội Nhà văn.
2. Bằng Giang. 1974. Mảnh vụn văn học sử. Sài Gòn: Nxb. Chân Lƣu.
2. Phạm Thế Ngũ. 1965. Việt Nam văn học sử giản ước tân biên. Sài Gòn: Nxb. Quốc
học Tùng thƣ.
3. Nguyễn Hữu Sơn - Phan Mạnh Hùng. 2009. Cuộc tiến hóa văn học Việt Nam - Tuyển
tập khảo cứu phê bình. Hà Nội: Nxb. Thanh niên.
4. Nguyễn Thị Thanh Xuân. 2004. Phê bình văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.
TPHCM. Nxb. Đại học Quốc gia TPHCM.
nguon tai.lieu . vn