Xem mẫu
- K ch nói Vi t Nam: ngo i sinh
và n i sinh
K ch nói vào Vi t Nam nh ng th p k u tiên c a th k XX như là k t
qu c a quá trình ti p nh n nh hư ng tr c ti p t n n sân kh u Pháp. V n t
ra không ph i là th a nh n tính hi n nhiên này mà là phân tích s du nh p y di n
ra trên th c t như th nào, ng th i rút ra nh ng kinh nghi m c a b môn ngh
thu t có ngu n g c ngo i lai ã bi n c i, c u trúc l i ra sao trong i u ki n c th
c a môi trư ng m i. Nh ng bài h c y ph i chăng th t h u ích vì chúng ta, m t
l n n a, cũng ang bư c vào cu c h i nh p văn hóa toàn di n và sâu s c v i th
gi i hi n i, không ph i th ng như h i u th k XX mà mang tính ch ng,
xu t phát t chi n lư c văn hóa lâu dài.
n u th k XX, nư c ta v n ch t n t i và ph bi n nh ng b môn sân
kh u d ng th c k ch hát v i nh ng bi n th khác nhau. Tu ng và chèo, thích h p
v i ki u t ch c xã h i ti u nông, t cung t c p mà nh p s ng nhìn chung tĩnh
l ng, ch m rãi, ít xáo tr n. Xã h i này chưa h bi t n k ch nói v i tư cách m t
lo i hình ngh thu t nh n th c và tái hi n th c t i trong quá trình v n ng,
chuy n bi n c a nó. Trong khi ó phương Tây, k ch nói, v i b dày l ch s hơn
hai ngàn năm, ã là m t b môn sân kh u hoàn ch nh v a c xưa l i v a tr trung
vì thư ng xuyên năng ng, i m i áp ng yêu c u c a th i i, c a hoàn c nh
không gian c th và trên ch ng m c nh t nh còn mang tính qu c t .
M c dù nư c Pháp không ph i x s khai sinh ra k ch, nhưng t i ây, k ch
ã nhi u l n t t i ph n th nh, s n sinh ra nh ng trư ng phái, tác gia, tác
ph m m u m c, chi u t a nh hư ng r ng kh p, do th luôn gi v trí quan tr ng
trong b c tranh toàn c nh c a l ch s sân kh u nhân lo i. Ch ng h n sân kh u c
i n th k XVII, hình th c chính k ch th dân (Drame bourgeois) th k XVIII,
- th Mélodrame và k ch lãng m n (Drame romantique) u th k XIX, dòng k ch
t nhiên ch nghĩa và vai trò m u ngh o di n c a Antoine, ngư i sáng l p
théâtre libre (sân kh u t do), ngư i th y c a ngh thu t dàn d ng và g n ây là s
xu t hi n c a sân kh u ti n phong (L’Avant Garde), v i các tên tu i Ionesco,
Beckett, Adamov.v.v...
Mang trong mình nh ng ưu th y quy n rũ y, k ch nói Pháp n v i xã
h i Vi t Nam úng vào lúc lu ng gió Âu hóa ang làm rung chuy n n n văn hóa
c truy n. Cung cách sinh ho t m i, nh ng quan h m i gi a ngư i và ngư i n y
sinh, an xen ho c l n át, thay th d n n p s ng cũ cùng v i à tăng ti n c a kinh
t hàng hóa di n ra các ô th , t t y u hình thành th hi u m i, nhu c u sáng t o
và thư ng th c khác xưa, d n n s ra i nh ng lo i hình văn h c, ngh thu t
theo mô hình văn hóa phương Tây như thơ m i, ti u thuy t, k ch nói, i cùng v i
nh ng phương th c truy n bá văn hóa chưa t ng có như m ng lư i trư ng h c
Pháp-Vi t, vi c ph c p ch Qu c ng , s lan tràn c a báo chí, n loát, xu t b n
ph m, r p hát c nh ô th ...
Nh ng ti n văn hóa xã h i này, khi n cho s xu t hi n k ch nói không
ph i tình c t phương Tây xa xôi “ t nh p” vào Vi t Nam mà còn nh m áp
ng òi h i nh t nh c a b ph n công chúng m i, t ng l p viên ch c Tây h c và
th dân. Nhưng s này l i chi m m t ph n nh , nên k ch nói v n b xem như m t
v khách l , ít nhi u gây d ng b ph n công chúng ông o v n quen thu c
v i k ch hát.
Như v y s có m t c a k ch nói nư c ta, ngay trong giai o n u tiên
n u không hoàn toàn mang tính áp t t bên ngoài vào (vì không có ngu n tư li u
nào ch ng t ây là ý n m trong ch trương cai tr c a th c dân, cũng như
không th y m t văn b n mang tính nhà nư c b t bu c ph i bãi b bi u di n tu ng,
chèo thay th b ng k ch nói) thì cũng khó có th nh n th y ây là s ti p nh n
nh hư ng mang tính t nguy n.
- Tình th v a có gì như là h u qu c a s cư ng ch l i v a có ph n t
nguy n c a k ch nói ngay quá trình du nh p, kh i phát là c i m cơ b n quy
nh di n m o và di n bi n c a ho t ng k ch nói Vi t Nam, không ch trong
bư c i ban u mà còn c s phát tri n lâu dài sau này.
Gi a k ch nói - hình th c sân kh u ngo i sinh xa l v i tu ng và chèo -
nh ng b môn sân kh u n i sinh g n gũi dư ng như không di n ra s c nh tranh
i u quy t li t, lo i tr nhau nh m xác l p v th c h u mà l i chung s ng
bên nhau, th m chí còn tác ng qua l i hay ít ra cũng th a thu n ng m, phân chia
vùng nh hư ng riêng i v i ho t ng c a m i ch ng lo i. N u k ch nói thư ng
di n ra Nhà hát l n hay nh ng tr s sang tr ng thì tu ng, chèo lui v v i nh ng
r p di n nh , bình dân như Sán Nhiên ài, C i lương hý vi n Hà N i. N u k ch
nói quanh qu n các ô th l n vào nh ng d p nh t nh thì tu ng, chèo len l i v
các vùng quê h o lánh...
Trư c thay i c a th i th , c a nhân tình th thái, m t m t, chính tu ng,
chèo cũng bu c ph i c i cách, bi n thành tu ng tân th i, tu ng xuân n , ho c chèo
văn minh, chèo c i lương, tr c ti p ho c gián ti p ti p nh n k thu t m o m c,
phân màn chia l p c a k ch Tây. T sân kh u tr ng trơn bãi ch , sân ình, dinh
th quan viên trư ng gi bư c lên sàn di n c nh ch có m t m t hư ng v khán
gi c a r p hát ô th , c chèo và tu ng u b sung thêm c nh trí, phông màn cho
l m t, xôm trò. M t s k ch b n c a sân kh u c i n Pháp còn ư c phóng tác,
chuy n th sang k ch hát mà trư ng h p tiêu bi u là nhà nho có tây h c Ưng Bình
Thúc D Th ã phóng tác Lơ Xít c a Corneille thành k ch b n tu ng ông L
ch cho nhi u gánh tu ng Hu và Nam Trung B bi u di n nh ng năm u th
k XX. V phương di n n i dung tích trò, tu ng và chèo b t bu c ph i xa d n
m ng tài quen thu c, m r ng di n ph n ánh t i nh ng c nh i bình thư ng
hàng ngày, ưa lên sàn di n nh ng lo i nhân v t mang bóng dáng c a cu c s ng
ương th i.v.v... Quá trình “k ch nói hóa” k ch hát không ch di n ra lúc ó mà
dư ng như còn ti p t c cho t i hi n nay!
- S ra i c a c i lương Nam B như cái g ch n i gi a sân kh u c truy n
v i ngh thu t k ch nói phương Tây di n ra g n như ng th i v i s du nh p c a
k ch nói vào nư c ta cũng là m t bi u hi n c áo c a s ti p nh n nh hư ng
c a văn hóa phương Tây thông qua s c i biên cho thích h p v i thói quen c a
công chúng.
Ngư c l i, k ch nói Vi t Nam t nh ng th p k u n nh ng năm 40 c a
th k XX cũng di n ra s lai pha màu s c ca k ch th a mãn tâm lý c a s ông
khán gi n ng lòng v i hình th c sân kh u xưa. Kh o sát k ch b n th i kỳ này s
th y nh ng o n văn vi t theo gi ng i u bi n ng u, ăng i, tr m b ng, réo r t -
như hình th c nói l i c a k ch hát - g p cơ h i thu n ti n là l i ư c cài chen v i
i tho i. S có m t c a nh ng o n văn, nh ng bài ca xen k v i l i nói thư ng
c a ngôn ng i tho i là hi n tư ng ph bi n. Th m chí nh ng c nh hài hư c vui
nh n nhi u v k ch nói u có d u v t c a chèo c . Nh ng c u m s t, c nh ng,
c u lém trong k ch Vũ ình Long, m t tác gia tiêu bi u c a k ch nói, cho th y
ư ng nét h chèo.v.v...
i sâu hơn còn nh n ra trong cách nhìn và cách gi i quy t mâu thu n, xung
t k ch c a các tác gi t Vũ ình Long, Nguy n H u Kim, Lê Công c, oàn
n, Ph m Ng c Khôi cho n Vi Huy n c dư ng như v n r p theo lăng kính
luân lý o c cũ. Hơn n a k ch v n ư c xem như phương ti n chuyên ch
o lý, nh m m c ích khuy n giáo c a th m m quan truy n th ng phương
ông. Cũng trên tinh th n này mà xu t hi n nh ng v k ch ch nh o thói m t g c,
vong b n ch y theo l i s ng sùng ngo i như trư ng h p Ông Tây An Nam c a
Nam Xương, M t ngư i th a c a Nguy n H u Kim. S phân tuy n nhân v t
thành hai lo i i l p thi n-ác, x u-t t; cách khai tri n c t truy n thư ng d n n
k t thúc có h u c a sân kh u k ch hát v n ám nh n ng n các tác gi k ch nói ã
ph n nào làm gi m i kh năng khám phá, i sâu phát hi n v n cũng như kh
năng ti p c n hi n th c b ng hình thái mâu thu n, xung t i l p gi a hai phía
v n là c trưng, là ưu th c a th lo i k ch trong so sánh v i k ch hát truy n
- th ng. Nh ng ti m năng v n là s trư ng c a ngh thu t k ch chưa ư c khai thác,
v n d ng vào vi c n m b t và th hi n nh ng hình thái m i c a các quan h xã h i
c a th i bu i giao th i y nhi u nhương.
Ngư i ta hay nói n tính cùng th i c a quá trình giao lưu, ti p xúc văn hóa
gi a các qu c gia như m t quy lu t ph bi n. Nhưng xem xét c th con ư ng du
nh p k ch nói vào Vi t Nam l i có th th y bi u hi n c a s i ch ch qu o
chung này, khi n nó hi n ra như m t ngo i l c n ư c lý gi i. N u v th i i m
du nh p - không k nh ng sáng tác k ch b ng Pháp ng c a ngư i Vi t h i ngo i
như trư ng h p c a Kỳ ng, trong th i gian b lưu y o Tahiti ã sáng tác
v k ch Nh ng m i tình c a ngư i h a sĩ già qu n o Marquises xu t hi n
tương i s m, kho ng u th k XX và sau ó là v k ch Con r ng tre c a
Nguy n ái Qu c vi t t i Paris - thì nhìn chung gi i nghiên c u u nh t trí công
nh n th i i m u nh ng năm 20 c a th k XX là lúc k ch nói chính th c hi n
di n nư c ta. y v y mà, không ph i nh ng tác gia, tác ph m, nh ng s ki n sân
kh u ang di n ra nư c Pháp lúc ó thu hút s quan tâm c a nh ng ngư i ho t
ng sân kh u Vi t Nam, r ng ra là c t ng l p trí th c Tây h c mà h ng thú c a
h l i ngư c th i gian tr v v i Corneille, Racine, Molière c a th k XVII, c a
Lesage, Marivaux th k XVIII, Hugo, Dumas, Musset th k XIX. Nh ng tên
tu i này u có k ch b n ư c d ch ra Vi t ng in trên báo chí ho c xu t b n thành
sách, th m chí còn ư c d ng trên sân kh u Vi t Nam t r t s m, ngay nh ng
năm 20 c a th k XX. B i th nh ng nguyên t c sáng t o tam duy nh t c a ch
nghĩa c i n dư ng như có s c chi ph i l n n ngh thu t biên k ch c a ta
không ch th i gian này mà còn kéo dài mãi v sau.
T t nhiên, không ph i nh ng tác gi cùng th i không gây t o nh hư ng
v i các tác gia k ch nói Vi t Nam, như trư ng h p oàn Phú T nh ng năm 30
ã ch u ơn nhi u tác gi ương th i c a sân kh u Pháp như Sacha Guitry, nhưng
chính oàn Phú T cũng ư c bi t như là ngư i ti p nh n nh hư ng r t sâu k ch
lãng m n Musset. Trên ư ng ti p thu thành t u c a k ch nói Pháp, dư ng như sân
- kh u c a chúng ta v n c i sau m t kho ng cách nh t nh, không sao b t lên
có th ng hành v i s phát tri n chung c a k ch nói th gi i. Tình tr ng này còn
kéo dài n c nh ng giai o n sau, th m chí cho t i hi n nay như m t th quán
tính dai d ng. Chính ây là m t trong nh ng nguyên nhân làm kìm hãm quá trình
tìm tòi, cách tân ngành ngh thu t non tr này, nh t là phương di n biên k ch.
Cho n nay, khâu y u nh t c a k ch nói v n là ch t lư ng k ch b n. Tình tr ng
l c h u c a ngh thu t biên k ch có nhi u lý do, trong ó có nguyên nhân không
theo k p bư c phát tri n c a ngh thu t biên k ch th gi i.
Nhìn l i quá trình du nh p m t hình th c ngh thu t phương Tây vào nư c
ta, có th rút ra nh ng nh n nh liên quan nm tv n mang ph m vi r ng l n,
bao trùm hơn, ó là s ti p nh n nh hư ng văn hóa th gi i Vi t Nam. Qua vi c
xem xét quá trình gia nh p c a lo i hình k ch nói vào n n sân kh u dân t c nh ng
năm u th k XX và s v n ng c a nó cho n nay, m t m t, có th th y kh
năng nh y bén trong vi c ti p thu cái m i n t bên ngoài, m t khác l i b c l
thói quen n a v i, thi u tri t , thi u ng b , i sâu d t i m i v i nh ng
nhân t ngo i sinh không ch trong lĩnh v c văn h c, ngh thu t mà r ng ra c các
lĩnh v c khác c a văn hóa. S du nh p ti u thuy t theo hình th c phương Tây vào
nư c ta, ph n nào cũng có c i m gi ng như cách cha ông ta du nh p k ch nói.
ây cũng là m t lý do quan tr ng khi n hình th c văn xuôi này n nay v n chưa
g t hái ư c nh ng thành t u áng k ?
i u áng quan tâm là tính ch t nư c ôi - v a t ra nh y bén v i cái m i
n t bên ngoài l i v a có gì ó dè d t, d ng v i cái l - khi n chúng ta thư ng
không tìm ki m n ki t cùng, th u áo nh ng giá tr m i, nhân t m i c a văn
hóa, ngh thu t th gi i nh n th c ư c nó m t cách toàn di n ã b ng lòng
ngay v i hi u bi t n a v i nôn nóng, v i vã ng d ng, c i bi n ngay vào th c
t nhân danh “dân t c hóa”, “b n a hóa”. i u này d n n h u qu các giá tr
m i không khi nào ư c nh n th c y , b bi n d ng, sai l c so v i nguyên b n
nên vi c v n d ng nó cũng không sao tránh kh i c c b , manh mún, bó h p,
- không th c s thúc y m nh m s phát tri n b n thân lĩnh v c ó và nh ng
phương di n khác, d n n s trì tr , lu n qu n, v n là tình tr ng chung c a nhi u
ngành ngh thu t ta trong tương quan v i khu v c và th gi i.
nguon tai.lieu . vn
