Xem mẫu
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 KĨ NĂNG PHÒNG, TRÁNH TAI NẠN THƯƠNG TÍCH CHO TRẺ MẦM NON Nguyễn Thị Thu Huyền - Trường Cao đẳng Sư phạm Thái Nguyên Nguyễn Thị Mỹ Trinh - Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam Ngày nhận bài: 12/8/2019; ngày chỉnh sửa: 26/8/2019; ngày duyệt đăng: 28/8/2019. Abstract: Injury accidents have a significant impact on the health, life and quality of life of people of all ages, especially for preschool children. There are many causes of this situation, but the lack of skills to prevent and avoid injuries is the most important cause. In order to limit the risk of injury and death from child injuries, it is necessary to learn about injury accidents. In the article, we present a number of theoretical basis for skills to prevent and avoid injuries for preschool children such as concepts, characteristics, structure, factors affecting skills to prevent and avoid injuries for preschool children. Keywords: Skill, prevent, injury accident, preschool children. 1. Mở đầu Bài viết trình bày cơ sở lí luận về kĩ năng phòng, tránh Thương tích là nguyên nhân chính gây tử vong và tàn TNTT như khái niệm, đặc điểm, cấu trúc, các yếu tố ảnh tật ở trẻ em. Hàng năm, trên thế giới có hơn một triệu trẻ hưởng đến kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ mầm non. em từ 14 tuổi trở xuống tử vong do chấn thương không 2. Nội dung nghiên cứu chủ ý. Có đến 98% số ca tử vong xảy ra ở các nước có 2.1. Một số khái niệm cơ bản thu nhập thấp; trong đó, khu vực Đông Nam Á và Tây 2.1.1. Tai nạn thương tích Thái Bình Dương chiếm gần 55% số ca tử vong do Theo tài liệu của Bộ Y tế [3] và các tài liệu của Tổ thương tích ở trẻ em và thanh thiếu niên dưới 20 tuổi. chức Y tế Thế giới [2], [4], [5] thì TNTT được định nghĩa Các nguyên nhân chính gây thương tích ở trẻ em trong như sau: khu vực gồm đuối nước, tai nạn giao thông, bỏng, ngã, ngộ độc và thương tích cố ý [1]. Theo điều tra cộng đồng Tai nạn (accident): là sự kiện xảy ra không chủ ý, tại Nam Á và Đông Á cho thấy nguyên nhân chủ yếu của ngoài mong đợi, gây ra chấn thương, thương tổn hoặc tử vong do thương tích ở trẻ dưới 1 tuổi là ngạt thở, ở trẻ dẫn đến tử vong. “Tai nạn” hiểu đúng nhất là một sự kiện dưới 5 tuổi là đuối nước [2]. không chủ ý gây ra thương tích hoặc có nguy cơ gây ra Tại Việt Nam, theo thống kê của Cục Quản lí môi thương tích. Hầu hết các “tai nạn” có thể được ngăn chặn trường (2017), mỗi năm trung bình có hơn 370.000 trẻ thông qua giáo dục, thay đổi trong môi trường và kĩ thuật, em bị tai nạn thương tích (TNTT). Chính phủ đã ban hay các chính sách thực thi pháp luật và các quy định cụ hành các văn bản chỉ đạo các Bộ, ngành như Bộ Y tế, Ủy thể [6]. Do đó, có ý kiến cho rằng thuật ngữ “tai nạn” nên ban Dân số - Gia đình và Trẻ em, Bộ GD-ĐT cũng như được thay thế bằng “thương tích không chủ ý” [7]. sự phối hợp của các tổ chức quốc tế như Quỹ Nhi đồng Thương tích (injury): là những tổn thương của cơ thể Liên hiệp quốc (UNICEF), Tổ chức Plan Việt Nam (Plan ở mức độ các cơ quan bị tổn thương cấp tính do năng International), Tổ chức Cứu trợ trẻ em (SC),... thực hiện lượng (năng lượng này có thể là cơ học, hóa chất, nhiệt các hoạt động phòng, chống TNTT; trong đó, ưu tiên là điện hay phóng xạ) ảnh hưởng tới cơ thể một lượng hay phòng, chống TNTT trẻ em. tỉ lệ vượt quá ngưỡng chịu đựng về sinh lí học. Trong TNTT có thể xảy ra mọi lúc, mọi nơi, khó lường và gây một số trường hợp, thương tích xảy ra do thiếu các yếu ra những thương tổn trên cơ thể người. Trẻ lứa tuổi mầm tố đảm bảo sự sống (đuối nước, nghẹt/ tắc thở, tê cóng). non dễ bị TNTT hơn so với lứa tuổi khác vì ở lứa tuổi này Thời gian bị thương và xuất hiện thương tổn diễn ra trong các em thường hiếu động, thích khám phá thế giới xung khoảng thời gian ngắn (vài phút). quanh, tuy nhiên mong ước được thử nghiệm của chúng không phải lúc nào cũng tương xứng với khả năng hiểu biết Một định nghĩa khác về thương tích: là tổn thương và mức độ ứng phó với nguy hiểm. Để hạn chế nguy cơ mắc vật lí hoặc thiệt hại cho cơ thể. Thương tích có thể do cố và tử vong do TNTT ở trẻ em thì việc tìm hiểu về TNTT và ý hoặc vô ý gây ra. Thương tích có thể là nhẹ và cần ít các biện pháp phòng tránh là điều cần thiết để giúp các nhà hoặc không cần chăm sóc; hoặc có thể nghiêm trọng hơn, giáo dục có biện pháp, hình thức tác động phù hợp nhằm cần điều trị hoặc nhập viện và có thể dẫn đến sẹo, thương hình thành kĩ năng phòng, tránh TNTT ở trẻ. tật hoặc tử vong vĩnh viễn [8]. 15 Email: duonghuyen95@gmail.com
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 Như vậy, cần phải hiểu hai khái niệm “tai nạn” và Như vậy, phòng, tránh TNTT chính là dự phòng cấp “TNTT” là hoàn toàn khác nhau. Khái niệm “tai nạn” là 1 trước khi tai nạn xảy ra. sự cố ngẫu nhiên, không chủ ý và gây hậu quả tiêu cực; - Phương pháp phòng, tránh TNTT còn khái niệm “TNTT” bao gồm cả sự cố ngẫu nhiên + Phương pháp phòng ngừa chủ động: là làm thay hoặc hành vi cố ý gây nên đồng thời cũng gây hậu quả đổi hành vi của cá nhân cần được bảo vệ như yêu cầu tiêu cực, như vậy TNTT hoàn toàn có thể phòng, tránh mọi người phải thực hiện các quy tắc an toàn khi tham được. gia các hoạt động khác nhau (đội mũ bảo hiểm khi đi xe Từ nhận định trên cho thấy, nếu ghép từ “Tai nạn” và máy, thắt dây an toàn khi đi xe ô tô,...). Phương pháp “Thương tích” thì chúng tôi hiểu, TNTT là những thương phòng ngừa chủ động đòi hỏi có sự tham gia và hợp tác tổn do tai nạn gây ra bởi các yếu tố bên ngoài, có thể hoặc của cả người lớn và trẻ nhỏ, có nghĩa là hiệu quả của việc không dẫn đến tử vong. phòng ngừa phụ thuộc vào bản thân đối tượng cần được 2.1.2. Phòng, tránh tai nạn thương tích bảo vệ có sử dụng đúng các biện pháp phòng ngừa hay - Phòng, tránh: không. Theo nghĩa Từ điển Tiếng Việt: + Phương pháp phòng ngừa thụ động: là thay đổi + Phòng (nghĩa động từ): lo liệu để có biện pháp môi trường, điều kiện hay phương tiện của người sử tránh, ngăn ngừa hoặc chuẩn bị đối phó với điều không dụng. Phương pháp phòng ngừa thụ động là biện pháp có hay có thể xảy ra [9; tr 794]. hiệu quả nhất trong kiểm soát các TNTT. Biện pháp này không đòi hỏi phải có sự tham gia của trẻ mà việc phát + Tránh (động từ): chủ động làm cho mình khỏi phải huy tác dụng phòng ngừa hay bảo vệ chính là do các thiết tiếp xúc hoặc khỏi phải chịu tác động trực tiếp của cái gì bị, phương tiện đã được thiết kế để trẻ tự động được bảo đó không hay, không thích [9; tr 1021]. vệ trong môi trường của mình. Như vậy, có thể cho rằng: Phòng, tránh TNTT là một Để nâng cao hiệu quả phòng, tránh TNTT cần sử loạt các hành động được cá nhân thực hiện để nhằm chủ dụng cả hai phương pháp nêu trên. động tránh những yếu tố nguy hiểm hoặc tránh/loại trừ 2.1.3. Kĩ năng, kĩ năng phòng, tránh tai nạn thương tích yếu tố nguy cơ không an toàn có thể gây ra TNTT cho bản thân, người khác. Có rất nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu và đã đưa ra những quan điểm khác nhau về kĩ năng. Theo UNICEF, căn cứ vào toàn bộ quá trình xảy ra Tổng kết lại, có hai quan niệm phổ biến về kĩ năng như TNTT kể từ khi tiếp xúc, trong và sau khi tiếp xúc với sau: các yếu tố nguy cơ, có thể phân chia thành ba cấp độ dự phòng: - Cách thứ nhất, kĩ năng được xem như phương thức thực hiện hành động phù hợp với mục đích và điều kiện + Dự phòng cấp 1 (ban đầu) là dự phòng trước khi hành động mà con người đã nắm vững. Người có kĩ năng TNTT xảy ra: Mục đích là không để xảy ra TNTT bằng hoạt động là người nắm được tri thức về hoạt động đó và cách loại bỏ các yếu tố nguy cơ hoặc không tiếp xúc với thực hiện hành động theo đúng yêu cầu của nó mà không các yếu tố nguy cơ gây nên TNTT. Các biện pháp dự cần tính đến kết quả hành động [10], [11]. Như vậy, theo phòng ban đầu có thể bao gồm việc lắp đặt rào chắn quan niệm này: kĩ năng là mặt kĩ thuật của hành động, quanh các ao hồ, để phích nước nóng ở nơi an toàn mà con người nắm được các hành động tức là có kĩ thuật trẻ em không với tay tới được, sử dụng các thiết bị an hành động. Họ coi trọng cách thức thực hiện hành động toàn khi chơi thể thao,... hơn kết quả của hành động đó. + Dự phòng cấp 2 là dự phòng trong khi TNTT xảy - Cách thứ hai, kĩ năng được xem xét nghiêng về năng ra: nhằm làm giảm mức độ nghiêm trọng của các thương lực của con người, là biểu hiện của năng lực con người tổn khi xảy ra TNTT như đội mũ bảo hiểm xe máy để chứ không đơn thuần là mặt kĩ thuật của hành động phòng tránh chấn thương sọ não khi tai nạn giao thông [12],… Cách tiếp cận này chú ý tới kết quả của hành xảy ra. động, coi kĩ năng là năng lực thực hiện một công việc với + Dự phòng cấp 3 là dự phòng sau khi có TNTT xảy kết quả nhất định trong một thời gian nhất định trong điều ra: nhằm giảm thiểu hậu quả sau khi TNTT xảy ra. Thực kiện mới. hiện biện pháp điều trị với hiệu quả tối đa là điều kiện để Về thực chất, hai quan niệm trên không phủ định giảm thiểu hậu quả của TNTT, sự tàn tật và tử vong. nhau. Sự khác nhau chỉ ở chỗ mở rộng hay thu hẹp thành Đồng thời các biện pháp phục hồi chức năng cũng giúp phần cấu trúc của kĩ năng cũng như những đặc tính của cho nạn nhân hồi phục một cách tối đa các chức năng của chúng. Mặt khác, theo chúng tôi, ở con người, khi kĩ năng cơ thể. của một hoạt động nào đó, đặc biệt là hoạt động nghề 16
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 nghiệp bắt đầu hình thành, cần xem xét kĩ năng ở mặt kĩ năng phòng, tránh TNTT nói riêng không tự nhiên có mà thuật của các thao tác, của hành động hay hoạt động. Khi được hình thành và phát triển bằng hoạt động của mỗi cá kĩ năng đã hình thành ổn định, con người biết sử dụng nó nhân, với hoạt động chủ đạo ở từng lứa tuổi, trong các một cách sáng tạo trong các hoàn cảnh khác nhau, khi đó, hoạt động giáo dục và môi trường văn hóa - xã hội mà kĩ năng được xem xét như một năng lực, một vốn quý trẻ đang sống. Nó chịu ảnh hưởng của điều kiện sinh học. của con người. Có thể thấy, kĩ năng có các đặc điểm cơ Kĩ năng phòng, tránh TNTT phát triển không đồng đều bản sau: trong quá trình phát triển của mỗi cá nhân và giữa cá nhân + Kĩ năng là mặt kĩ thuật của thao tác hay hành động này với cá nhân khác. nhất định, không có kĩ năng chung chung, trừu tượng, - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ mầm non là sự tách rời hành động của cá nhân. kết hợp của tri thức, hành vi đã có (đã được trang bị) để + Thành phần của kĩ năng bao gồm: Tri thức, kinh lựa chọn thực hiện những phương thức hành động: nghiệm đã có; quá trình thực hiện hành động; sự kiểm Trong đó tri thức đóng vai trò quan trọng, nó là cơ sở, là soát thường xuyên, trực tiếp của ý thức; kết quả của hành nền tảng để hình thành kĩ năng. Tri thức ở đây bao gồm động. tri thức về cách thức hành động và tri thức về đối tượng + Tiêu chuẩn để xác định sự hình thành và mức độ hành động. phát triển của kĩ năng là: tính đầy đủ; tính hợp lí; tính - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ mầm non khác sáng tạo; tính linh hoạt; tính hiệu quả các động tác. nhau theo giai đoạn lịch sử - xã hội, vùng, miền, đối Như vậy, trẻ có kĩ năng khi: tượng: Mỗi một giai đoạn phát triển của lịch sử - xã hội, mỗi vùng, mỗi miền lại đòi hỏi từng cá nhân trẻ có kĩ - Có kiến thức về hành động: kể lại được mục đích, năng phòng, tránh TNTT khác nhau. Ví dụ: kĩ năng cách thức, phương tiện thực hiện hành động; phòng, tránh TNTT của trẻ miền núi khác so với trẻ miền - Thực hiện hành động đúng yêu cầu; biển; trẻ sống miền sông nước khác so với trẻ sống vùng - Đạt được kết quả của hành động theo mục đích đề ra; đồng bằng; trẻ sống trong thời chiến tranh khác so với trẻ - Có thể thực hiện được hành động trong những điều sống trong thời hòa bình... kiện tương tự. - Kĩ năng phòng, tránh TNTT thúc đấy sự phát triển Phân tích những quan niệm về kĩ năng, chúng tôi hiểu của cá nhân trẻ và xã hội vì nó gắn liền với ý thức và các kĩ năng theo quan niệm thứ nhất, nghĩa là xem xét kĩ năng hoạt động, các chức năng tâm lí khác: Kĩ năng phòng, nghiêng về mặt kĩ thuật của hành động. Cụ thể là: kĩ năng tránh TNTT buộc trẻ phải sử dụng ý thức và các chức năng là hành động được thực hiện nhờ việc áp dụng tri thức tâm lí, từ trí tuệ đến tình cảm, nhu cầu, ý chí, tâm vận động được trang bị, huy động nhu cầu, tình cảm, ý chí… của giúp biến kiến thức thành thái độ, hành vi, thói quen tích cá nhân nhằm thực hiện thành công mục đích nào đó. cực, lành mạnh. Khi đồng thời cả ý thức, cả thể chất và cả Như vậy, theo chúng tôi: Kĩ năng phòng, tránh TNTT kinh nghiệm xã hội được dùng đến, được khai thác trong của trẻ mầm non là hành động nhận diện, chủ động thực quá trình thực hiện kĩ năng, thì chúng sẽ thay đổi và được hiện các biện pháp dự phòng và giảm thiểu các yếu tố cải thiện. Từ những cải thiện này sẽ dẫn tới phát triển giúp trẻ luôn vững vàng trước những khó khăn, thử thách; biết nguy cơ gây TNTT nhờ sự vận dụng những hiểu biết ứng xử, giải quyết vấn đề một cách tích cực và phù hợp. được trang bị, huy động nhu cầu, tình cảm, ý chí… để Kĩ năng phòng, tránh TNTT còn góp phần thúc đẩy sự giữ an toàn cho bản thân và người khác. phát triển của xã hội, giúp ngăn ngừa giảm thiểu các 2.2. Đặc điểm và cấu trúc của kĩ năng phòng, tránh tai TNTT. Việc giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT sẽ thúc nạn thương tích đẩy những hành vi mang tính tích cực, giúp nâng cao chất 2.2.1. Đặc điểm kĩ năng phòng, tránh tai nạn thương tích lượng cuộc sống xã hội và giảm các TNTT. của trẻ mầm non - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ có tính “mở”, Trẻ càng lớn thì sự nhận thức và quá trình lĩnh hội, linh hoạt trong những hoàn cảnh khác nhau sao cho phù tích lũy kinh nghiệm, biểu tượng, vốn sống so với các lứa hợp với mục đích, điều kiện thực hiện: Kĩ năng phòng, tuổi trước càng phong phú hơn. Điều đó giúp trẻ có tránh TNTT của trẻ không bó chặt hành động vào một những nhận biết cơ bản về một số đồ vật không an toàn, khuôn máy móc, ấn định, đơn điệu, vì những hành vi, cử những nơi nguy hiểm, một số tình huống khó khăn… và chỉ khuôn mẫu, lặp lại cứng nhắc thì không phải kĩ năng. có những cách ứng phó và bảo vệ bản thân. Kĩ năng Do đó, thực chất kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ phòng, tránh TNTT của trẻ có một số đặc điểm sau chính là phải tạo ra không gian và cơ hội để thêm bớt, - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ không phải là thay đổi, điều chỉnh hành động. Chính đó là điều kiện để yếu tố thuộc về bẩm sinh: Kĩ năng sống nói chung và kĩ trẻ học hỏi và làm giàu kinh nghiệm của mình. Nhờ thế, 17
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 trẻ có nhiều cơ hội để phát triển theo phạm vi mở rộng thiết bị điện, nước,… đều là những thứ có thể gây nguy của kĩ năng phòng, tránh TNTT vì trình độ và sự phong hiểm tới trẻ, trong khi đó bản thân trẻ chưa có nhận thức phú của kĩ năng phòng, tránh TNTT là một tiêu chí quan về sự nguy hiểm, khiến trẻ càng tò mò và muốn khám trọng để đánh giá sự phát triển của đứa trẻ. phá. Do vậy, trước những mối đe dọa gây thương tích, - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ có thể có nhiều trẻ cần có kĩ năng nhận diện nguy hiểm/ các yếu tố nguy tên gọi khác nhau như: kĩ năng tự bảo vệ, kĩ năng an toàn, cơ gây nguy hiểm để bản thân tránh được những tổn hại kĩ năng thoát hiểm, kĩ năng ứng phó với tình huống nguy về thân thể. hiểm... - Kĩ năng tìm kiếm sự giúp đỡ khi gặp tình huống - Kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ không tồn tại nguy hiểm: riêng biệt mà luôn có sự gắn kết, bổ sung, hỗ trợ với + Kĩ năng tìm kiếm sự giúp đỡ khi gặp tình huống những kĩ năng khác: Các kĩ năng sống nói chung và kĩ nguy hiểm là hành động trẻ vận dụng tri thức, vốn kinh năng phòng, tránh TNTT của trẻ mầm non nói riêng nghiệm đã có của bản thân để thông báo, tìm kiếm sự không tồn tại độc lập mà có liên quan và hỗ trợ cho nhau, giúp đỡ khi cần thiết. Kĩ năng tìm kiếm sự giúp đỡ sẽ nhờ đó mà trẻ có thể ứng phó linh hoạt và hiệu quả đối giúp trẻ biết đưa ra những cách thông báo khẩn; xác định với những nguy cơ và vấn đề khó khăn trong tình huống được những địa chỉ đáng tin cậy; biết tìm đến những địa cuộc sống hàng ngày.. Ví dụ: kĩ năng phòng, tránh TNTT chỉ đó; biết bày tỏ nhu cầu cần giúp đỡ một cách phù hợp của trẻ là sự phối hợp của các kĩ năng tự nhận thức, kĩ như cung cấp thông tin đầy đủ, rõ ràng, ngắn gọn… năng tìm kiếm sự hỗ trợ, kĩ năng giao tiếp... + Kĩ năng tìm kiếm sự hỗ trợ sẽ giúp trẻ có thể nhận 2.2.2. Cấu trúc của kĩ năng phòng, tránh tai nạn thương được những lời khuyên, sự can thiệp cần thiết để tháo gỡ, tích cho trẻ giải quyết những vấn đề khó khăn, giảm bớt được những Các kĩ năng phòng, tránh TNTT sẽ là khác nhau trong tổn hại cho bản thân và người khác. Trẻ biết bố mẹ, cô các tình huống, tùy thuộc vào bản chất của tình giáo là những người thân, người đáng tin cậy nhất. huống/hoàn cảnh. Dựa vào đặc điểm, tiêu chí đánh giá kĩ Những người lạ trẻ có thể tin cậy là công an, bộ đội... Khi năng và khái niệm kĩ năng phòng, tránh TNTT có thể gặp tình huống nguy hiểm, trẻ phải: cố gắng gọi to nếu thấy cấu trúc của kĩ năng phòng, tránh TNN gồm: biết cô giáo hoặc người thân đang ở gần đó; nhớ số điện thoại của bố mẹ, cô giáo, của công an để gọi điện khi gặp - Kĩ năng nhận diện tình huống/yếu tố nguy cơ gây nguy hiểm; tuỳ từng trường hợp cụ thể để gọi điện thoại TNTT: công khai hoặc bí mật... Ví dụ: khi chủ định gọi điện + Kĩ năng nhận diện tình huống/yếu tố nguy cơ gây thoại để dọa, xua đuổi, cố ý cho người lạ nghe thấy thì TNTT của trẻ 5-6 tuổi là hành động trẻ vận dụng tri thức, nói to, rõ ràng; khi đang ẩn nấp tránh kẻ trộm đột nhập vốn kinh nghiệm đã có để quan sát, phán đoán, nhận diện hoặc người nguy hiểm mà mình nghi ngờ thì gọi khẽ, chỉ những nguy hiểm trong những tình huống/ hoàn cảnh đủ cho người lớn nghe thấy. nhất định nhằm tránh được những tổn thương về cơ sở - Kĩ năng ứng phó với tình huống, yếu tố nguy cơ gây giải phẫu và hoạt động sinh lí đảm bảo cho thân thể được TNTT: Kĩ năng ứng phó với tình huống, yếu tố nguy cơ an toàn, khỏe mạnh. gây TNTT là hành động trẻ vận dụng những kiến thức đã + Trẻ em với bản tính hiếu động, tò mò, thích khám có để thao tác phù hợp tránh tình trạng nguy hiểm đến phá nên xung quanh trẻ luôn rình rập những mối nguy bản thân. hiểm. Từ những vật dụng đơn giản như dao, kéo, các Các kĩ năng này có biểu hiện và hành động (bảng 1): Bảng 1. Biểu hiện của kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi Các KN phòng, Biểu hiện Các hành động tránh TNTT Quan sát bằng cách sử dụng các giác quan, trực quan để Quan sát môi trường, tình nhận diện tình hình: 1. Kĩ năng nhận huống xung quanh có yếu tố + Nghe bằng tai âm thanh bất thường diện tình huống/ nguy cơ gây TNTT không + Nhìn bằng mắt các chi tiết bất thường yếu tố nguy cơ gây + Phát hiện bất thường: mùi lạ, khói.. TNTT Phát hiện các biểu hiện bất - Sử dụng các giác quan phù hợp để quan sát, phát hiện được thường và xác định yếu tố biểu hiện bất thường hoặc các yếu tố nguy cơ gây nguy hiểm nguy cơ TNTT - Nhận xét/ đánh giá được các biểu hiện đó 18
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 Phán đoán mức độ nguy cơ - Quan sát môi trường xung quanh và vị trí của mình có yếu gây TNTT cho bản thân và tố nguy cơ gây nguy hiểm không người khác - Nêu được hậu quả trong hoàn cảnh/ tình huống Sử dụng từ ngữ, hành động hoặc kết hợp cả từ ngữ và hành Đưa ra thông báo khẩn để động phù hợp để thông báo nguy hiểm: gọi, hét, gõ, đập, tìm kiếm sự giúp đỡ nhấn chuông... để tìm sự giúp đỡ khi gặp nguy hiểm Xác định đối tượng phù hợp Quan sát và xác định được đối tượng có thể nhờ giúp đỡ (bộ 2. Kĩ năng tìm kiếm để nhờ giúp đỡ đội, công an, bảo vệ...) sự giúp đỡ khi gặp tình huống nguy Chủ động trao đổi/ hỏi/ yêu cầu hỗ trợ của người khác để hiểm tìm phương án giải quyết vấn đề: biết thông tin của bản thân Hợp tác, cung cấp thông tin (tên, tuổi/ lớp/ trường...), người thân (nói được tên bố, mẹ, về tình huống và yếu tố ông, bà,... địa chỉ nhà, số điện thoại của 1 người thân hoặc nguy cơ gây TNTT địa chỉ cơ quan của bố/ mẹ), biết số điện thoại hỗ trợ khẩn cấp (113, 114, 115) - Lắng nghe các quy định, hướng dẫn của người lớn Hành động giảm thiểu mức - Thực hiện theo những chỉ dẫn đã được học độ nguy hiểm cho bản thân - Quan sát hành vi của người lớn và chủ động bắt chước theo 3. Kĩ năng ứng phó - Có hành vi, lời nói phù hợp trong hoàn cảnh/ tình huống với tình huống, yếu nguy hiểm tố nguy cơ gây TNTT Hành động giảm thiểu yếu - Xác định những việc cần làm tố nguy cơ - Đưa ra các phương án giải quyết vấn đề và chọn lựa - Chủ động trao đổi/ hỏi/ yêu cầu hỗ trợ của người khác để tìm phương án giải quyết vấn đề 2.3. Một số yếu tố ảnh hưởng đến kĩ năng phòng, tránh hiện chương trình chăm sóc giáo dục trẻ, phòng, chống tai nạn thương tích của trẻ mầm non TNTT. Môi trường giáo dục gồm cả môi trường vật chất 2.3.1. Môi trường giáo dục nhà trường và môi trường tinh thần: - Trình độ, nhận thức, năng lực của giáo viên (GV), + Môi trường vật chất: là cơ sở vật chất, chương trình cán bộ quản lí: Năng lực, nhận thức của đội ngũ cán bộ giáo dục, tài liệu, học liệu, hoạt động giáo dục. Điều kiện quản lí, GV là yếu tố giữ vai trò quyết định trong việc cơ sở vật chất luôn gắn liền và được coi là hệ quả của yếu giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ mẫu giáo tố chính sách giáo dục đối với trẻ mẫu giáo. Theo đó, khi 5-6 tuổi. GV là người làm việc trực tiếp với trẻ; nếu cán có điều kiện cơ sở vật chất phù hợp bao gồm cả trong và bộ quản lí, GV mầm non là những người có năng lực, có ngoài lớp học, đảm bảo đủ và đúng theo các tiêu chuẩn tâm huyết, yêu nghề, mến trẻ, nhiệt tình trong trau dồi quy định và phù hợp với đặc điểm văn hóa của trẻ sẽ là kiến thức, xác định đúng mục tiêu, lập kế hoạch, sử dụng điều kiện, nền tảng để giáo dục kĩ năng phòng, tránh các phương pháp, biện pháp phù hợp trong giáo dục trẻ TNTT cho trẻ mẫu giáo đạt hiệu quả cao nhất. thì sẽ mang lại hiệu quả. Chính vì vậy, nhà giáo dục cần + Môi trường tinh thần: là thái độ, tương tác của các hiểu biết về phương thức học của trẻ với từng độ tuổi để thành viên trong trường, lớp như mối quan hệ của GV có cách thức giáo dục hay dạy học phù hợp. Lựa chọn với trẻ, giữa trẻ với các bạn trong lớp và những người các phương pháp phù hợp sẽ tạo điều kiện cho kĩ năng xung quanh. GV phải thật sự yêu thương, tôn trọng và có phòng, tránh TNTT của trẻ được hình thành bền vững. trách nhiệm đối với mọi trẻ; coi trọng việc giáo dục kĩ - Môi trường giáo dục: Môi trường giáo dục trong năng phòng, tránh TNTT cho trẻ, coi đây là việc làm một trường mầm non có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát cách tự giác, thường xuyên, hàng ngày, trong những triển của trẻ. Môi trường giáo dục tốt sẽ tạo cơ hội cho hoàn cảnh có thể. trẻ tìm tòi, khám phá, phát hiện nhiều điều mới lạ, hấp - Kế hoạch giáo dục: Nhà trường cần có kế hoạch giáo dẫn trong cuộc sống, qua đó kiến thức và kĩ năng ở trẻ dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ ở từng độ tuổi một dần được hình thành. Do vậy, cần tạo môi trường chăm cách phù hợp; xây dựng chuẩn đánh giá mức độ phát triển sóc, nuôi, dạy an toàn, lành mạnh về thể chất, tâm lí cho kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ; tập huấn, bồi dưỡng trẻ vừa có tác dụng giáo dục, có tính thẩm mĩ vừa thực cho GV về phương pháp, hình thức tổ chức giáo dục phòng, 19
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 15-20; 9 tránh TNTT cho trẻ. Đồng thời, cần huy động, hướng dẫn, kĩ năng của trẻ. Cha mẹ là tấm gương để trẻ noi theo, dù cung cấp điều kiện để phối hợp với gia đình trong việc giáo vô tình hay cố ý, những hành vi của cha mẹ là hình mẫu dục hình thành kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ. điển hình nhất để trẻ học tập và làm theo. Nếu cha mẹ có - Quá trình tổ chức hướng dẫn các kĩ năng phòng, hành vi, cách cư xử, ứng phó tiêu cực, thụ động thì ngay tránh TNTT cho trẻ của GV: GV có ảnh hưởng lớn đến từ nhỏ, trẻ có thể cho đó là cách ứng phó duy nhất; và sau việc giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ mẫu này dù thay đổi nhận thức thì những hành vi này ít nhiều giáo 5-6 tuổi. Bởi vì, trong quá trình tổ chức các hoạt vẫn ảnh hưởng đến trẻ. Ngược lại, nếu cha mẹ suy nghĩ động giáo dục, GV đóng vai trò là người tổ chức, hướng và hành động tích cực cũng sẽ làm nảy sinh ở trẻ những dẫn trẻ theo mục đích đã đề ra. GV không chỉ cần nắm suy nghĩ và hành vi tích cực. vững nội dung Chương trình mà còn cần phải biết sử 2.3.3. Môi trường cộng đồng dụng phương pháp, biện pháp phù hợp với tình huống và Kinh tế, xã hội của địa phương ảnh hưởng đến việc hoàn cảnh cụ thể, dẫn dắt trẻ tiếp cận kiến thức, kĩ năng giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT và việc hình thành theo mục đích giáo dục. Một yêu cầu không thể thiếu, đó kĩ năng này ở trẻ. Khi có được các chính sách phát triển là GV cần phải có kĩ năng sư phạm. Kĩ năng sư phạm kinh tế xã hội phù hợp sẽ kéo theo các điều kiện, kinh tế giúp GV có phương pháp truyền thụ tốt, linh hoạt trong xã hội địa phương ổn định và phát triển thì các cấp ủy, việc phối hợp các phương pháp, phương tiện tổ chức hoạt Đảng, các ban ngành của địa phương sẽ có sự quan tâm, động, đồng thời nắm bắt được tâm lí trẻ để tổ chức một chăm lo đời sống văn hóa tinh thần cho nhân dân hơn. cách có hiệu quả. Kiến thức chuyên môn vững kết hợp Theo đó, việc truyền thông đến cộng đồng cùng với các với kĩ năng sư phạm tốt giúp GV mầm non chủ động, cơ sở giáo dục mầm non cùng quan tâm đến chăm sóc linh hoạt trong quá trình tổ chức các hoạt động giáo dục - giáo dục trẻ được tốt hơn. kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ. Mặt khác, phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia - Sự phối hợp giữa GV với gia đình trong việc giáo đình và các tổ chức xã hội trong địa phương nhằm thống dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ: Sự phối kết hợp nhất định hướng tác động đối với quá trình hình thành và giữa gia đình và nhà trường đóng vai trò quan trọng trong phát triển nhân cách trẻ. Đồng thời, giúp địa phương theo việc giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ. GV dõi tiến trình, đánh giá kết quả của việc chăm sóc, giáo chủ động đưa ra kế hoạch trong đó có những nội dung cụ dục trẻ mầm non, trên cơ sở đó phân tích nguyên nhân, thể về sự tham gia của phụ huynh sẽ khiến phụ huynh đề xuất các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục. tham gia vào các hoạt động và đưa ra những phản hồi, Tóm lại, có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự phát góp ý, nhận xét để việc giáo dục của GV có hiệu quả. triển kĩ năng phòng, tránh TNTT của trẻ mẫu giáo, trong Mặt khác, những hướng dẫn của GV sẽ giúp phụ huynh đó ngoài bản thân trẻ là yếu tố có tính chất quyết định, thì chủ động trong việc giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT còn chịu nhiều ảnh hưởng của các yếu tố khác nhau (môi cho trẻ ở gia đình. Như vậy, việc hình thành kĩ năng trường gia đình, môi trường giáo dục nhà trường, môi phòng, tránh TNTT cho trẻ cần có sự phối kết hợp chặt trường xã hội, cộng đồng). Việc phát huy những điểm chẽ, đồng bộ giữa gia đình và nhà trường thì mới đem mạnh và khắc phục những điểm yếu của các yếu tố này sẽ hiệu quả như mong muốn. giúp cho sự hình thành và phát triển kĩ năng phòng, tránh 2.3.2. Môi trường gia đình TNTT của trẻ mẫu giáo đạt hiệu quả cao nhất. - Trình độ, nhận thức của cha mẹ/người nuôi dưỡng về 3. Kết luận việc chăm sóc, giáo dục trẻ nói chung và về việc giáo dục kĩ TNTT ở trẻ em là một trong những nguyên nhân hàng năng phòng, tránh TNTT cho trẻ nói riêng: Nhận thức của đầu dẫn đến tử vong và di chứng tàn tật suốt đời cho trẻ. cha mẹ/người nuôi dưỡng, chăm sóc và giáo dục trẻ về tầm Mặc dù nhiều biện pháp phòng chống TNTT cho trẻ em quan trọng của giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT và sự đã và đang được thực hiện, nhưng tình hình trẻ nhập viện hiểu biết về việc giáo dục kĩ năng phòng, tránh TNTT cho vì TNTT vẫn chưa giảm. Phần lớn các trường hợp TNTT trẻ mẫu giáo có ảnh hưởng nhiều đến mức độ biểu hiện kĩ trẻ em xảy ra là do sự bất cẩn của người lớn. Bởi vậy, để năng này của trẻ. Nếu các bậc phụ huynh là những người hạn chế tối đa TNTT cho trẻ, trước hết cần sự quan tâm, trực tiếp chăm sóc trẻ có hiểu biết và coi trọng việc giáo dục chăm sóc của các bậc phụ huynh. Bên cạnh đó, ngoài kĩ năng phòng, tránh TNTT cho trẻ, coi đây là việc làm một việc cố gắng bảo vệ trẻ khỏi các nguy cơ rủi ro thì việc cách tự giác, thường xuyên, hàng ngày, trong mọi tình dạy trẻ mầm non kĩ năng phòng, tránh các TNTT là điều huống, mọi hoàn cảnh thì kĩ năng phòng, tránh TNTT của rất cần thiết. Kĩ năng này giúp trẻ tự tin ứng phó với các trẻ sẽ ngày càng phát triển và bền vững. nguy cơ không an toàn và hạn chế tối đa những tổn hại - Hành vi của cha mẹ và những thành viên khác trong đến bản thân mình. gia đình: các hành vi này cũng có thể ảnh hưởng lớn đến (Xem tiếp trang 9) 20
- VJE Tạp chí Giáo dục, Số 463 (Kì 1 - 10/2019), tr 4-9 và kĩ năng tự bảo vệ bản thân. Tuy nhiên, hình thức giáo KĨ NĂNG PHÒNG, TRÁNH TAI NẠN… dục chỉ chủ yếu là thông qua hoạt động dạy học môn Đạo (Tiếp theo trang 20) đức và các giờ sinh hoạt lớp; hoạt động trải nghiệm có thể huy động được tổng hợp kiến thức, kĩ năng của các môn học để thực hiện những nhiệm vụ được giao hoặc Tài liệu tham khảo giải quyết những vấn đề của thực tiễn đời sống nhà trường, gia đình, xã hội phù hợp với lứa tuổi nhưng vì [1] WHO (2010). Profile of Child Injuries: Selected nhiều nguyên nhân khác nhau nên chưa được ưu tiên sử Member States in the Asia - Pacific Region. dụng. Ngoài ra, mặc dù lực lượng GV chưa đáp ứng được [2] Margie Peden - Kayode Oyegbite - Joan Ozanne- yêu cầu GDKNS thì việc các trường chưa quan tâm đến Smith - Adam Ahyder - Christine Branche - AKM việc mời chuyên gia về tổ chức GDKNS. Hình thức phối Fazlur Rahman - Frederick Rivara - Kidist hợp với phụ huynh HS để tiến hành GDKNS cho HS Bartolomeos (2008). World report on child injury cũng chưa được chú trọng. prevention. WHO. [3] Bộ Y tế (2006). Quyết định số 170/2006/QĐ-BYT Tài liệu tham khảo ngày 17/01/2006 Hướng dẫn xây dựng cộng đồng [1] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình giáo dục phổ an toàn phòng chống tai nạn thương tích. thông - Chương trình tổng thể (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 [4] Holder Y. - Peden M. et al (2001). Injury của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT). surveillance guidelines. Health & Development [2] Bộ GD-ĐT (2014). Thông tư số 04/2014/TT- Networks. BGDĐT ban hành Quy định Quản lí hoạt động giáo [5] WHO (2001). Injury surveillance guidelines. dục kĩ năng sống và hoạt động giáo dục ngoài giờ Published in conjunction with the Centers for chính khóa. Disease Control and Prevention, Atlanta, USA. [3] Nguyễn Thanh Bình (2011). Giáo trình chuyên đề giáo dục kĩ năng sống. NXB Đại học Sư phạm. [6] Simpson JC - Turnbull BL - Ardagh M, Richardson [4] Huỳnh Văn Sơn (2009). Nhập môn về kĩ năng sống. S. (2009). Child home injury prevention: NXB Giáo dục Việt Nam. understanding the context of unintentional injuries to preschool children. International Journal of Injury [5] Nguyễn Thị Mỹ Lộc - Đinh Thị Kim Thoa - Bùi Thị Control and Safety Promotion, Vol. 16(3), pp. 159- Thúy Hằng (2010). Giáo dục giá trị sống và kĩ năng 167. sống cho học sinh tiểu học. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. [7] Kendrick D - Mulvaney CA - Ye L - Stevens T - [6] Lê Bá Lộc (2016). Giáo dục kĩ năng sống cho học Mytton JA - Stewart-Brown S (2013). Parenting sinh trung học cơ sở qua hoạt động trải nghiệm interventions for the prevention of unintentional sáng tạo. Tạp chí Giáo dục, số đặc biệt tháng 11, injuries in childhood. Cochrane Database of tr 232-235. Systematic Reviews, 3, CD006020. [7] Nguyễn Thị Thu Hằng (2012). Cơ sở cho việc giáo [8] Gary Robinson - Bonnie Moss - Bernard Leckning dục kĩ năng sống nhìn từ góc độ tâm lí. Tạp chí Giáo (2016). Prevention of unintentional injury in dục, số 284, tr 17-19; 31. childhood: a selective review of the evidence on [8] Vũ Thị Thanh Nga (2015). Giáo dục kĩ năng sống unintentional injury, parental supervision and cho học sinh trong dạy học môn Giáo dục công dân. prevention. Centre for Child Development and Tạp chí Giáo dục, số 360, tr 49-50; 45. Education, Menzies School of Health Research. [9] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình giáo dục phổ thông - Môn Giáo dục công dân (Ban hành kèm theo [9] Lê Thị Huyền (2009). Từ điển tiếng Việt. NXB Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 Thanh niên. của Bộ trưởng Bộ GD-ĐT). [10] V.A. Crutexki (1981). Những cơ sở của tâm lí học [10] Ban Chấp hành Trung ương (2013). Nghị quyết số sư phạm, tập 1. NXB Giáo dục. 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công [11] Kovaliov A.G (1994). Tâm lí học cá nhân. NXB nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị Giáo dục. trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập [12] Levitov N.D (1971). Tâm lí học trẻ em và tâm lí học quốc tế. sư phạm. NXB Giáo dục. 9
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học