Không phải truyện cổ tích (Đọc lại Túp lều nát của Nguyễn Đổng Chi)

70 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (119) . 2015 KHOÂNG PHAÛI TRUYEÄN COÅ TÍCH (Ñoïc laïi Tuùp leàu naùt cuûa Nguyeãn Ñoång Chi) Phaïm Xuaân Nguyeân* Trong taâm trí toâi, teân tuoåi oâng Nguyeãn Ñoång Chi (1915-1984) gaén lieàn vôùi boä saùch naêm taäp Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam. AÁy laø khi coøn nhoû tuoåi. Lôùn leân, vaøo ngheà vaên, toâi bieát oâng coøn laø taùc giaû moät cuoán saùch khaùc raát giaù trò laø Vieät Nam coå vaên hoïc söû. Laïi nghe noùi, chöù chöa ñöôïc ñoïc, oâng coù cuoán Moïi Kontum (vieát chung vôùi Nguyeãn Kinh Chi). Nghóa laø hình aûnh oâng Nguyeãn Ñoång Chi ôû toâi laø moät nhaø daân toäc hoïc, nhaø nghieân cöùu vaên hoùa, vaên hoïc, vaên hoïc daân gian. Cho neân toâi ñaõ baát ngôø khi ñöôïc bieát oâng, ngoaøi khaûo luaän nghieân cöùu, coøn caàm buùt saùng taùc. Vaø khi ñoïc caùc saùng taùc cuûa oâng thì söï baát ngôø cuûa toâi thaønh moät nieàm vui phaùt hieän. Ñaëc bieät laø ôû thieân phoùng söï Tuùp leàu naùt oâng vieát trong khoaûng thôøi gian 1933-1936, khi oâng chæ môùi qua tuoåi hai möôi. Theo toâi ñaây laø moät taùc phaåm coù giaù trò cao cuûa doøng vaên hoïc hieän thöïc 1932-1945. “Tuùp leàu” ôû ñaây laø hình aûnh taùc giaû ví vôùi caùi laøng, nôi ngöôøi daân queâ sinh soáng. Nhöng ñoù laø “tuùp leàu naùt” bôûi vì ngöôøi daân queâ bò caùc chöùc saéc ôû laøng “löøa daân, aên daân, hieáp daân, vaø böùc daân ñeán cheát”. Taùc giaû taäp phoùng söï, moät ngöôøi coù chöõ, moät thaày giaùo, moät nhaø baùo coù löông taâm vaø traùch nhieäm, ñaõ duïng coâng hôn 5 thaùng trôøi “ñeå nhìn, ñeå nghe nhöõng caûnh töôïng maø toâi khoâng theå tin ñöôïc laø coù xaûy ra - vaø xaûy ra luoân - ôû treân daûi ñaát coù ñeán hai Chính phuû trò vì nuùp döôùi boùng côø ba saéc”. Taäp phoùng söï vieát xong, Nguyeãn Ñoång Chi ñeà leân trang ñaàu: “KÍNH DAÂNG Cuï Lôùn BUØI BAÈNG ÑOAØN ngöôøi naém caùn caân coâng baèng cuûa phaùp luaät, quyeån saùch thoâ bæ naøy”. Taïi sao laïi “thoâ bæ”? Bôûi vì thöïc teá cuoäc soáng taïi moät vuøng queâ mieàn Trung nhö ñöôïc phaûn aùnh trong saùch cho thaáy “caùn caân coâng baèng cuûa luaät phaùp” ñaõ khoâng ñöôïc thöïc thi ôû ñoù. Ngöôøi daân ôû ñoù khi thöïc hieän nghóa vuï ñoùng thueá cho nhaø nöôùc ñaõ bò boùc loät ñeán taän xöông tuûy bôûi taàng lôùp quan laïi cuûa boä maùy cai trò ñòa phöông töø xaõ ñeán huyeän, phuû ñaõ chaø ñaïp leân luaät phaùp, baát chaáp phaùp luaät. Ñoù laø moät hieän thöïc thoâ bæ vaø ñeå xaûy ra söï thoâ bæ ñoù laø do moät heä thoáng chính quyeàn thoâ bæ dung tuùng cho söï loäng quyeàn nhuõng laïm, saùch nhieãu daân. Taùc giaû goïi quyeån saùch cuûa mình laø “thoâ bæ”, theo toâi, chính vì oâng ñang phôi baøy moät “tuùp leàu naùt” vaø laàn löôït chæ vaïch moïi nguyeân nhaân laøm cho noù naùt - oâng ñöùng töø phía daân vaø ñöùng veà phía daân ñeå noùi vôùi chính quyeàn. Ñieàu naøy caøng thaáy roõ ôû lôøi “Töïa” ñöôïc baét ñaàu baèng caâu cuûa Maïnh Töû (coù in keøm chöõ Haùn): “... Caùc quan phía taû phía höõu ñeàu baûo raèng khoâng ñöôïc, ñöøng nghe. Caùc quan ñaïi phu ñeàu baûo raèng khoâng ñöôïc, cuõng ñöøng nghe. Cho ñeán khi daân trong nöôùc ñeàu baûo raèng khoâng ñöôïc, baáy giôø haõy xeùt, neáu thaáy khoâng ñöôïc, baáy giôø haõy boû ñi”.(1) Moät caâu trích raát thaâm thuùy, yù nghóa. Chính quyeàn, ngöôøi laõnh ñaïo, neáu thöïc söï laø cuûa daân, do daân, vì daân thì phaûi laéng nghe daân, ñöøng chæ nghe yù kieán, nhaän xeùt cuûa caùc quan chöùc, vieân chöùc taâu leân maø quyeát ñònh. Moät khi daân ñaõ keâu laø coù vaán ñeà, vaø coù vaán ñeà laø phaûi giaûi quyeát cho daân. Tuùp leàu naùt vì vaäy coù theå ñoïc nhö moät baûn töôøng trình, * Chuû tòch Hoäi Nhaø vaên Haø Noäi, Tröôûng ban Ban Vaên hoïc so saùnh, Vieän Vaên hoïc, Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Xaõ hoäi Vieät Nam. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (119) . 2015 71 hôn theá nöõa, nhö moät baûn caùo traïng, veà thöïc traïng moät toäi aùc (ñuùng, moät toäi aùc) thaâm caên coá ñeá ôû noâng thoân Vieät Nam moãi kyø söu thueá. Taäp phoùng söï sau lôøi “Töïa” coù 13 chöông vôùi caùc tieâu ñeà: Loaøi ñoäng vaät ngaén coå (ñaáy laø noùi ngöôøi daân queâ bò phuø thu laïm boå maø khoâng bieát keâu ai); Muøa gaët cuûa Höông Lyù (töùc laø muøa söu thueá: “Thì ra söï thu thueá cho Nhaø nöôùc ôû laøng ñaây, than oâi! Khoâng coøn laø caùi nghóa thu thueá nöõa. Noù laø moät söï mua baùn. Thaùch leân cao ñeå maø cho keû khaùc traû xuoáng thaät reû maït roài cöù nhích leân töøng naác daàn daàn. Noù laïi laø moät vieäc tra khaûo cho loøi cuûa ra neáu nhö khoâng tìm ñöôïc ñoà ñaïc maø baét laáy ñem veà. Con roi maây, caùi cuøm, caùi keïp ñeàu laø nhöõng vaät eùp ngöôøi cho loøi tieàn thueá”); Maïnh Leä Quaân nöôùc Nam (chuyeän vôï moät oâng Lyù tröôûng giaû daïng ñaøn oâng ñi lónh chaån hôùt phaàn cuûa daân); Moà hoâi vaø moà hoâi (chuyeän mua chöùc baùn töôùc ôû thoân queâ baét ngöôøi daân phaûi chòu moïi khoaûn ñoùng goùp); Cheá ñoä haøo cöôøng (“Moät traêm chuyeän haøo cöôøng nhuõng laïm laø moät traêm chuyeän kim ngaân phaù leà luaät”); Toång lyù, moät böùc haøng raøo giöõa daân vaø Chính phuû (“neáu lôõ ra bò daân kieän khoâng choái caõi ñi ñaèng naøo ñöôïc thì baáy giôø hoï laïi chaïy vaïy keâu van vôùi quan treân, naøo nhöõng laø coâng lao vôùi Chaùnh phuû trong vieäc trò an theá naøy, theá noï, baây giôø vaáp vaùp mong ñöôïc beà treân nôùi tay...”); Phöông phaùp baûo cöû maàu nhieäm (chuyeän tranh chöùc Lyù tröôûng ôû laøng, phieáu baàu coù ñaùnh daáu moät neùt vaø hai neùt ñeå deã... bieán moät thaønh hai hoaëc bieán hai thaønh moät, muoán ñaèng naøo cuõng “xoay trôû” deã daøng); Tieáng daân keâu (caû moät baøi ví daëm “traùch nhöõng phöôøng nhuõng laïm - Boùc loät ñuû traêm beà”); Dó daät ñaõi lao (chuyeän thoâng ñoàng vôùi chöùc saéc troäm traâu boø laø söùc caøy quyù giaù cuûa noâng daân vaø chuyeän vu oan cöôùp vôï ngöôøi); Nhöõng ngöôøi thay maët cho coâng chuùng (moät ñaùm Lyù tröôûng vôùi daân thì ra söùc boùp naën nhöng laïi tranh nhau... “than oâi, theá baát ñaéc dó, nhö moät baày choù” nhöõng thöù ñoà cuõ naùt cuûa moät quan ñoàn Phaùp vöùt qua cöûa soå tröôùc khi rôøi nhieäm sôû ñi nhaäm chöùc nôi khaùc); Soá tieàn trôøi cho (ngöôøi daân troâng mong vaøo khoaûn tieàn boài thöôøng veà vieäc con gaùi bò keû xaáu haõm hieáp ñeå chöõa beänh cho con, theá maø roát cuoäc vaãn traéng tay); Moät thieân keát luaän ñaãm maùu (moät ngöôøi noâng daân cuøng ñöôøng phaãn uaát ñaâm cheát Chaùnh toång, sau ñoù töï ñaâm mình: “Maøy laøm Toång lyù boùc loät vaø hieáp ñaùp daân ngu ñaõ maáy naêm nay. Baây giôø tao cheùm maøy ñeå tröø haïi”). Cuoái saùch laø chöông Hai böùc thö hay laø gan ruoät cuûa daân queâ (thö cuûa ngöôøi baïn göûi cho taùc giaû sau khi ñoïc xong taäp phoùng söï, keøm theo thö cuûa nhöõng daân queâ ôû moät laøng göûi cho moät nhaø baùo Phaùp ôû Haø Noäi keâu leân noãi khoå cuûa hoï). Toâi coù yù toùm löôïc khaù daøi noäi dung taäp phoùng söï Tuùp leàu naùt cuûa Nguyeãn Ñoång Chi laø vì noù chöa ñöôïc bieát ñeán roäng raõi xöùng vôùi giaù trò cuûa noù. Xuaát baûn laàn ñaàu bôûi Moäng Thöông thö trai (Haø Tónh, 1937), ñeán nay noù môùi ñöôïc in laïi laàn hai (cuøng vôùi truyeän Gaëp laïi moät ngöôøi baïn nhoû) ôû Nhaø xuaát baûn Vaên hoïc (Haø Noäi, 1999). Teân taùc giaû ôû laàn in ñaàu tieân laø Nguyeãn Traàn Ai, moät buùt danh töôïng tröng ñaày yù nghóa. Nhöõng caûnh khoå “traàn ai” cuûa moät vuøng noâng thoân Haø Tónh do ngheøo ñoùi, do ngu doát, ñeå bò ñaùm toång lyù haøo cöôøng chöùc dòch ôû laøng tha hoà boùp naën, boùc loät, ñeø neùn, ñaùnh ñaäp hieän leân chaân thöïc vaø sinh ñoäng döôùi ngoøi buùt cuûa moät ngöôøi coù con maét thaáu hieåu vaø coù taám loøng ñoàng caûm, thöông xoùt. Tuùp leàu naùt chaân thöïc vaø sinh ñoäng vì tính phoùng söï cuûa cuoán saùch ñöôïc toân troïng toái ña. Phoùng söï laø moät theå taøi baùo chí, ñi saâu vaøo nhöõng söï kieän, vaán ñeà cuûa thöïc taïi. Nhaø baùo trong vai ngöôøi vieát phoùng söï tìm tôùi nhöõng söï kieän böùc xuùc cuûa ñôøi soáng, khôi chuùng ra, trình baøy chuùng moät caùch xaùc thöïc vaø noùng hoåi, ñaët chuùng trong boái caûnh ñôøi soáng xaõ hoäi, cung caáp nhöõng döõ lieäu chính xaùc, neâu leân moät soá nhaän ñònh, ñaùnh giaù töùc thôøi, ñeå töø ñoù ñoäc giaû coù söï nhìn nhaän, lyù giaûi cuûa hoï. Taùc 72 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (119) . 2015 giaû Nguyeãn Traàn Ai trong Tuùp leàu naùt tröôùc heát laø moät nhaø baùo nhö vaäy. OÂng ñaõ thöïc thi boån phaän moät kyù giaû coù löông taâm vaø traùch nhieäm. Haõy nghe oâng noùi: “Vaùc ngoøi buùt vaø quyeån soå tay ra ñi, toâi cuõng töôûng ñeå nhaët vaøi caùi tin choù cheát taûn maùt trong höông thoân cho xong phaän söï cuûa ngöôøi troùt aên ñoàng löông trôï buùt moät toøa baùo noï. Nhöng laàn ñaàu vöøa böôùc chaân ñeán ñaây toâi voâ tình gaëp phaûi baùc chaét Ch., maø baùc chaét Ch. cuõng voâ tình bieáu toâi moät baøi nhaäp ñeà ñaùng giaù cho cuoäc phoùng söï naøy. Toâi lieàn xoay ñoåi coâng vieäc laïi. Trí toâi töï nhieân naûy ra moät keá: toâi seõ tìm ôû troï taïi moät nhaø oâng Lyù, ñoäi loát moät thaày giaùo daïy tö. Roài töø ñoù toâi seõ coá laàn moø tìm kieám trong caùi maøn xanh xanh bí maät kia moät ít caûnh töôïng ñaùng than ñaùng khoùc vaø cöù theá veõ phaùc noù ra, sao nguyeân noù laïi cho xaùc thöïc, ñeå cung cho ñoäc giaû, may chi gôïi ñöôïc moät vaøi gioït nöôùc maét ñoàng tình…”.(2) Trong vai oâng giaùo traù hình taùc giaû ñaõ loït ñöôïc vaøo nhaø Lyù B. giöõa “muøa gaët tieàn” treân löng noâng daân cuûa ñaùm höông chöùc ôû laøng; ñaõ giaùp maët ñöôïc baø Lyù L. “giaû trai” ñeå cuøng choàng leân huyeän boøn moùt tieàn daân ñöôïc phaùt chaån; ñaõ ñöôïc nghe moät oâng cöïu Phoù toång keå veà caùc caùch thöùc boøn ruùt daân ñen; ñaõ bieát chuyeän moät thaày Lyù treû coù baèng Primaire muoán caûi caùch höông thoân nhöng bò ñaùm haøo lyù baøy troø kieän tuïng laøm cho saït nghieäp vaø naûn chí; ñaõ chöùng kieán moät vuï aùn maïng giöõa ngaøy Teát cuûa moät thanh nieân noâng daân vì phaãn uaát bò Chaùnh toång öùc hieáp quaù möùc maø phaûi “vung dao”… OÂng ñaõ laøm ñuùng phaän söï cuûa moät ngöôøi vieát baùo laø ñöa tin, moâ taû söï kieän, trình baøy vaán ñeà kòp thôøi, baèng buùt phaùp ngaén, nhanh, saéc, gaây aán töôïng maïnh cho ñoäc giaû. Ñoïc xong taäp phoùng söï ngöôøi ñoïc tin ôû taùc giaû vì caùi caùch oâng vieát baùo. Nhöng ngöôøi ñoïc coøn tin hôn ôû thaùi ñoä cuûa oâng khi choïn caùch vieát ôû theå loaïi phoùng söï. Bôûi ôû lôøi “Töïa” oâng ñaõ cho bieát ñieàu khieán oâng phaûi baét tay laøm taäp phoùng söï naøy laø töø nhöõng baøi vieát veà caùc nhuõng teä cuûa ñaùm toång lyù haøo cöôøng trong thôøi gian moät naêm (1933-1934) ñaêng treân baùo Tieáng daân - “moät tôø baùo giaø ôû Trung Kyø” töø soá 701 ñeán soá 800. Töø 182 baøi ñaõ ñaêng treân Tieáng daân, oâng lieät keâ ra caùc con soá vuï vieäc teä naïn vaø con soá ngöôøi naém giöõ caùc chöùc vò tham gia aên baån cuûa daân. Chæ moät tôø baùo ñaõ cho thaáy söï ñeø neùn, boùc loät ngöôøi daân ñuû moïi cung caùch ñeán khoâng ai ngoùc ñaàu leân noåi; vaäy maø ñaâu chæ coù moät tôø Tieáng daân. Cho neân oâng thaáy mình coù boån phaän phaûi caàm laáy caây buùt cuûa moät nhaø baùo, khi mình coøn laø ngöôøi treû. Vaø ñeå goùp phaàn vaïch traàn nhöõng teä naïn, toäi aùc ôû thoân queâ, ngoøi buùt nhaø baùo oâng choïn khoâng phaûi laø ñöa tin vaët maø laø vieát phoùng söï, nghóa laø vieát coù ñaàu ñuoâi. Vôùi taäp phoùng söï naøy oâng muoán laøm nhaân chöùng “ñeå baùo tin cho caùc baäc caàm quyeàn, caùc nhaø chaùnh trò, caùc ngaøi uûy vieân daân bieåu, vì caùc ngaøi laø nhöõng kyõ sö, baùc vaät cuûa quoác gia, raèng coù moät tuùp leàu saép ñoå”.(3) Ñoäng cô xui khieán oâng töï nguyeän daán thaân trong tö caùch moät nhaø baùo roõ raøng laø vaäy: Vì Daân. Ñoïc cuoán saùch thaáy toaùt leân ôû taùc giaû thaùi ñoä haêm hôû ñi tìm söï thaät ñeå vaïch traàn, caùch taùc nghieäp nghieâm tuùc ñeå ñieàu tra, loøng thöông xoùt ngöôøi daân queâ ñeå beânh vöïc, oùc phaân tích ñeå tìm thoaùt. Tuùp leàu naùt ñaày tính baùo chí vaø cuõng ñaäm chaát vaên. Noù laø theå loaïi phoùng söï vaên hoïc. Nhöõng chieàu kích thöïc taïi maø baùo chí traùnh nhö taâm lyù, hoài töôûng, caûm xuùc thì vaên hoïc noùi ñeán. Vaên hoïc cuõng nhaïy caûm vôùi taùc ñoäng cuûa hoaøn caûnh soáng ñeán tö caùch, haønh vi cuûa con ngöôøi. Taùc giaû taäp phoùng söï ñaõ vieát döôùi goùc ñoä ñoù. Ngay caùi teân cuûa möôøi ba chöông ñaõ ñöôïc taùc giaû choïn ñaët coù yù vò vaø tö töôûng. Khi thì hoaëc noùi thaúng “Cheá ñoä haøo cöôøng”, hoaëc hình aûnh bieåu töôïng “Loaøi ñoäng vaät ngaén coå”, hoaëc ñieån tích “Maïnh Leä Quaân nöôùc Nam”, hoaëc thaønh ngöõ Haùn phoå bieán vaøo thôøi ñoù “Dó daät ñaõi lao”. Khi thì hoaëc tröïc tieáp “Tieáng daân keâu”, hoaëc chaâm bieám “Phöông phaùp baûo cöû maàu nhieäm”, hoaëc ñoái laäp “Nhöõng ngöôøi thay maët cho Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (119) . 2015 73 coâng chuùng”. Nhöõng ñaàu ñeà naøy mang yù höôùng coâng kích, ñaû phaù maïnh meõ. Ñoïc vaøo töøng chöông laø ñoïc vaøo töøng caâu chuyeän ñöôïc taùc giaû daãn daét kheùo leùo coù caûnh ngoä, tình huoáng, coù nhaân vaät, khoâng khí, xen keõ lôøi keå ôû ngoâi thöù nhaát vaø ngoâi thöù ba, coù khi trình baøy qua nhaân vaät trung gian, nhöng moïi gioïng keå ñeàu ñoàng quy ôû choã laøm baät ra nhöõng thuû ñoaïn gian tham, ñoäc aùc vô veùt tieàn baïc noâng daân cuûa ñaùm chöùc saéc höông thoân. Taùc giaû laïi kheùo duøng tieáng ñòa phöông xöù Ngheä trong nhöõng ñoaïn ñoái thoaïi, nhöõng caâu chuyeän keå cuûa ngöôøi daân, taïo cho taäp phoùng söï vöøa coù neùt rieâng cuûa moät vuøng queâ, vöøa laø söï soáng ñích thöïc môùi löôïm laët ngay trong thöïc teá ñöa vaøo saùch. Ñaây laø ñoaïn ñoái thoaïi cuûa moät Lyù tröôûng vôùi moät teân tay chaân ñi baét thueá daân khoâng ñuû vì do chuùng eùp thueá quaù möùc neân giôû troø xieát nôï thueá baèng caùch thu ñoà ñaïc cuûa daân: “- Sao bay? Ñoà ñaïc cuûa quaân naøo ñoù? - Daï, caùi caøy vaø caùi böøa cuûa thaèng ñó Ba. Noù cöù choái leân ñaây ñaåy raèng nhaø noù ngheøo khoâng chòu ñöôïc baøi traùng. Ñoàng röôõi noù noäp böõa tröôùc laø heát roài. Chuùng toâi tìm toøi xieát ñöôïc coù chöøng naáy. Maø laáy ñöôïc cuûa noù cuõng dö khoán. Vôï noù vôùi noù chaïy ra tríu maõi. Chuùng toâi xoâ aåu taû chuùng môùi chòu thaû. Coøn caùi vaïi cuûa thaèng xaõ Trung, thaèng ni ñang coøn moät caùi khaên nhieãu maø töùc quaù chöa loät ñöôïc” (Muøa gaët cuûa Höông Lyù).(4) Ñaây laø tieáng chöûi cuûa chaét Ch.: “- Maû cha vaïn hoï nhaø bay! Cha con bay ñi cheùm ñaàu caét coå choa bieát maáy naêm trôøi roài. Trôøi oâi! Trôøi ôû moâ? Khoâng phaân thaây cha con thaèng Lyù Tr. ra traêm nghìn maûnh ñeå cho bay chöøa caùi thoùi phuø thu laïm boå ñi. Söu söu, thueá thueá, vua thu coù moät phaàn thì bay aên cöôùp cuûa choa ñeán möôøi phaàn. Trôøi oâi! Trôøi ôû moâ?” (Loaøi ñoäng vaät ngaén coå).(5) Lôøi vaên ôû ñaây vöøa thuaät roõ chuyeän, vöøa toû ñöôïc thaùi ñoä cuûa caû nhaân vaät vaø taùc giaû. Beân caïnh lôøi keå, lôøi noùi, taùc giaû coøn ñöa vaøo phoùng söï nhöõng lôøi taû ñeå ngöôøi ñoïc coù theå hình dung roõ reät con ngöôøi aáy, söï vieäc aáy. Ñieån hình cho loái taû laø ôû chöông veà baø Lyù L. ñoùng giaû ñaøn oâng. Vì sao phaûi ñoùng giaû? Vì ñeå vaøo huøa cuøng choàng aên chaën tieàn daân ñöôïc phaùt chaån, nhöng aên chaën maø vaãn coá tìm ñöôïc thuû ñoaïn thaät ranh maõnh ñeå traùnh mang tieáng cho choàng. Coù theå coi ñaây laø keû ñoàng loõa hay laø “nhoùm lôïi ích” nhö ngaøy nay ta vaãn quen noùi. Leân phuû nhaän tieàn, baø Lyù thay hình ñoåi daïng boán laàn. Ba laàn ñaàu duø coù giaû laø ngöôøi ngheøo raùch röôùi, hay laø ngöôøi bò beänh taät gheû lôû, thaäm chí laø moät baø giaø oám yeáu, nhöng ñoù vaãn laø gioáng caùi. Ñeán laàn thöù tö thì baø Lyù L. boãng bieán thaønh moät ngöôøi ñaøn oâng haún hoi. “Caëp gioø traêng traéng ñaõ höõu yù nhuoäm buøn be beùt aån trong chieác quaàn cuït (coäc) ñen raùch lung tung. Caùi aùo naâu ñang coøn coù theå goïi laø caùi aùo ñöôïc, nhöng nhöõng choã cuøi tay vaø soáng löng vaãn ñeå loä ra nhöõng khoaûng traéng meàm maïi cuûa da thòt. Roài ta nhìn leân caùi ñaàu toùc boái cuû haønh ñaõ chaïy qua moät voøng khaên traéng lem luoác nhö ngöôøi coù trôû. Caùi ngöôøi “baùn nam baùn nöõ” ñoù, coù caùi noùn côøi caäp keø tröôùc ngöïc, luùc tieán vaøo phía quan thì cuùi xuoáng ho moät hoài suø suï roài môùi ñöa veù leân, maët muõi leøm nheøm nhöõng nöôùc maét nöôùc muõi. Roài ñöôïc leänh quan haén khaäp khieãng laïi laõnh tieàn laøm cho chuù lính leä ñöùng moät beân phaûi khen thaàm caùi con ngöôøi tuy ôû trong voøng cöïc khoå maø töôi maø ñeïp” (Maïnh Leä Quaân nöôùc Nam).(6) Töø lôøi keå cuûa anh xaõ H., ngöôøi hoïc troø môùi cuûa nhaø baùo khoaùc aùo thaày giaùo, taùc giaû ñaõ taû laïi daùng 74 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (119) . 2015 ñieäu caûi trang cuûa baø Lyù L. nhö vaäy. Cho tôùi khi tìm ñeán gaëp maët baø Lyù, oâng ñaõ chaêm chuù quan saùt vaø moâ taû: “Traïc baø ñoä 35, 38 tuoåi nhöng neùt maët nôû nang vaø giaø daën laém. Caëp maét boà caâu aån döôùi boä loâng maøy ñen raäm. Moâi daøy, mieäng roäng, ñaày nhöõng queát traàu ñen thui hôïp vôùi hai haøm raêng, nhìn vaøo töôûng nhö moät caùi hang saâu thaêm thaúm. Töøng aáy neùt cuõng khaû dó taïm caûi trang laøm moät ngöôøi ñaøn oâng. Nhöng caùi thaân daùng ñaøn baø cuûa baø Lyù, caùi vaùy phuøng phình, ñoâi daûi luïa vaø taø aùo boù que ra ñaèng sau; caëp vuù to nuùng na trong chieác yeám luïa vôùi ñoâi khuyeân baïc ôû tai thì toâi khoâng theå naøo tin raèng moät ngöôøi nhö vaäy maø coù theå laàm laø ñaøn oâng ñöôïc. Hoïa thieân haï coù ñui muø heát thì coù” (Maïnh Leä Quaân nöôùc Nam).(7) Söï moâ taû mang tính phaân tích vaø döôùi hình thöùc nghi vaán coù veû nhö muoán neâu phaûn ñeà kieåu naøy thöïc teá laïi khieán haønh ñoäng giaû ñaøn oâng cuûa baø Lyù L. caøng taêng tính toá caùo vieäc aên chaën tieàn traéng trôïn cuûa daân. Ngoân ngöõ, yeáu toá quan troïng haøng ñaàu trong vaên chöông, cuõng ñöôïc taùc giaû quan taâm theå hieän ñeå ñaït hieäu öùng cao nhaát cho vieäc phaûn aùnh. Haõy ñoïc ñoaïn vaên môû ñaàu chöông Loaøi ñoäng vaät ngaén coå: “Roài haén vuït ñöùng daäy laøm cho toâi giaät mình. Caû caùi xaùc ngöôøi vaïm vôõ haèm haèm leân nhö moät nhaø voõ só goàng mình tröôùc maët quaân thuø nghòch. Caùnh tay traùi, haén ñieàm nhieân choáng vaøo hoâng, coøn caùnh tay phaûi, haén nhuùi ra ñaèng tröôùc moät caùch döõ tôïn laï thöôøng; ñoàng thôøi chaân haén ñaïp thòch xuoáng ñaát laøm daáu hieäu cho moät cuoäc xoâ xaùt gheâ ngöôøi. Boä maët hung thaàn toùe ra moät caâu noùi gôùm ghieác coù caùi söùc maïnh thaám thía ñeán xöông tuûy. Caâu noùi aáy khaéc maõi vaøo trí nhôù toâi khoâng bao giôø soùt moät chöõ”.(8) Ñoaïn vaên coù hình khoái, töôûng nhö noùi veà moät keû quyeàn theá coù söùc maïnh vaø gaây khoâng khí nhö moät côn thònh noä cuûa keû treân giaùng xuoáng ngöôøi döôùi. Ngôø ñaâu, ñaây laïi laø noùi veà moät keû yeáu, moät ngöôøi noâng daân ñang bò öùc hieáp söu thueá, bôûi vì sau ñaáy taùc giaû ñaõ chuyeån nhanh sang ñaëc taû khuoân maët ñang ñaày noä khí boãng baát thaàn trôû neân “beäu reäu” vaø nhöõng gioït nöôùc maét laên daøi treân maù cuûa con ngöôøi vöøa môùi huøng hoå “baëm trôïn” kia. Chính nhöõng traïng thaùi töông phaûn cuûa ngoân ngöõ moâ taû vaø thöïc teá cuûa söï vieäc ñaõ laøm baät naûy leân noãi phaãn uaát toät ñoä cuûa ngöôøi daân vaø möùc ñoä phaïm toäi traéng trôïn cuûa nhöõng keû thöøa haønh phaùp luaät ôû thoân queâ. Tính vaên cuûa phoùng söï ôû Tuùp leàu naùt ñaõ khieán ngöôøi ñoïc nhö ñöôïc nhaäp cuoäc cuøng taùc giaû, nhö ôû chính trong khung caûnh cuûa vuï vieäc, loâi cuoán ñöôïc hoï ñi theo böôùc chaân taùc giaû qua moãi ñöôøng laøng ngoõ xoùm ñeå thaáy hieån hieän tröôùc maét toaøn caûnh tuùp leàu naùt cuûa noâng thoân Vieät Nam (mieàn Trung) döôùi cheá ñoä phong kieán-thuoäc ñòa. Töø nhöõng vieäc thöïc, ngöôøi thöïc ñaõ vieát trong phoùng söï, neáu taùc giaû laáy ñoù laøm chaát lieäu ñeå saùng taùc ngheä thuaät thì oâng coù theå vieát thaønh nhöõng truyeän ngaén. Nhö caùc chöông Nhöõng ngöôøi thay maët cho coâng chuùng, Dó daät ñaõi lao, Soá tieàn trôøi cho. Nhöng khoâng, ôû ñaây oâng chæ möôïn hình thöùc truyeän ñeå phaûn aùnh vaø chuyeån taûi linh ñoäng, chaân thöïc vôùi nhòp chuyeån tieáp thaät nhanh nhöõng hoaït caûnh-thaûm caûnh cuûa noâng daân moãi kyø söu thueá. Taùc giaû ñaõ thöông xoùt vaø ñoàng caûm vôùi ngöôøi daân queâ thaáp coå beù hoïng, nhaãn nhuïc chòu ñöïng moïi noãi khoå giaùng xuoáng mình, vaø vì theá oâng coá gaéng thu thaäp thaät nhieàu tö lieäu, tìm moïi caùch ñeå coù ñöôïc nhöõng lôøi keå thöïc söï cuûa ngöôøi trong cuoäc, ñeán möùc chính mình - chæ moät chaân phoùng vieân queøn - bò vu caùo laøm Coäng saûn vaø bò baét taïm giam. Nhöng ngay caû trong caûnh giam haõm oâng cuõng vaãn tieáp tuïc khai thaùc ñöôïc tö lieäu töø nhöõng ngöôøi cuøng caûnh ngoä cuõng laø nhöõng noâng daân bò boïn haøo lyù haõm haïi. Ñoù laø tö caùch nhaø baùo chaân chính cuûa Nguyeãn Traàn Ai ñeå khi Tuùp leàu naùt ñöôïc in ra noù thöïc söï laø baûn caùo traïng ñanh theùp ñoái vôùi moät xaõ hoäi, moät cheá ñoä, nhìn töø moät vuøng mieàn. ... - tailieumienphi.vn